Taŋǧy saǧat 05:30. Saǧat şyr etıp şyrt ūiqyny būzdy. Jyly tösektı, tättı ūiqyny qiyp, erte tūru qiyn-aq. Alaida tūru kerek. Sebebı alda üş kündık tamaşa tur kütıp tūr. Tez juynyp, riukzakty arqaǧa asyp «Baluan Şolaq» saraiynyŋ janyna jetıp bardym. Saǧat 06:00-de avtobus ornynan jyljyp, saiahat bastalyp kettı. Alǧaşqy aialdama Jambyl audanyndaǧy «Taŋbylytas» tarihi keşenı. Jol ūzaq. Sondyqtan qūlaqqa qūlaqqapty salyp, ädemı äuenmen jol qysqarttyq. Terezeden Almatynyŋ küibeŋ tırlıgı syrǧyp ötıp, Almaty-Taraz tas jolyna da şyqtyq. Äne-mıne degenşe «Taŋbalytasqa» da jettık. Artta jüzdegen şaqyrym men üş saǧattyq jol qaldy.
«Taŋbalytas» tarihi keşenınde 5 myŋnan astam suret bar. Olar türlı kezeŋde salynǧan. Qola däuırınen bastap, orta ǧasyr aralyǧyn da qamtidy. Suretterdıŋ mazmūny men mänı san qily. Aŋşylyq, jauyngerlık, atty qolǧa üiretu men soǧys önerı, dıni joralǧylar. Bärı osynda. Keşen jarty ǧasyr būryn tabylyp, zerttelse de, «Taŋbalytastyŋ» tynysyn aşqan «Aziia dauysy» halyqaralyq än baiqauy bolypty. «Aziia dauysynyŋ» simvolikasy esterıŋızde bolar. Nota men oǧan qabystyra jasalǧan kün basty adam beinesı. Mıne, däl osy beinege şeteldık janküierler taŋdanyspen qarap, qaidan alynǧanyn sūrapty. Al ol «Taŋbalytastan» alynǧan edı. Keşennıŋ ortasynda 7 Kün basty adam beinelengen, sondai-aq 12 adam otty ainalyp bilep jürgenın de köre alasyz. Tarihşylar būl jetı kün men on ekı aidy bıldıredı degen boljamǧa toqtaǧan. Kei jandar «Nauryzdyŋ toilanuy beinelengen» degen de boljamdy aituda. Būl jerde otyryp Harari Noidyŋ ǧalamdyq tuyndysy «Adamzattyŋ qysqaşa tarihy» eske tüstı. Rasymen sapienstyŋ qaldyrmaǧan ızı joq, tek köre bılu kerek. «Qazaq tarihyn tasqa qaşap jazǧan halyq» degendı osynda körıp, tüsınuge bolady. Qysqasy myŋ ret oqyp, jüz ret estıgenşe, bır ret kelıp köretın jer. Tarihpen tıldesıp, tastarmen syrlasudy qalasaŋyz, «Taŋbalytasqa» tartyp tūryŋyz.
«Taŋbalytas» keşenınen keiın taǧy da jolǧa şyqtyq. Taǧy äuen, taǧy qūlaqqap, jüzdegen şaqyrym trassa. Kelesı aialdama Şaryn özenın boilai ösken «Şeten toǧaiy». Şeten aǧaşy ösetın būl toǧai 20 şaqyrymǧa sozylyp jatyr. Jalpy şeten aǧaşy köptegen halyqtarda qasiettı sanalady. Amerika qūrlyǧynyŋ ündısterı alǧaşqy adamdar şetende paida bolǧan dese, Skandinav halyqtary şetendı Odin qūdaimen jäne mäŋgılık ömırmen bailanystyrady. German taipalary şeten aǧaşynan runa jazularyn jazyp, ony qasiettı sanaǧan. Köptegen halyqtar şeten aǧaşy aspan, jer jäne jer asty älemın bailanystyruşy dep qadır tūtqan. San türlı halyqtyŋ mädenietı men dınınde körınıs tapqan şetendı öz közıŋızben körgıŋız kelse, marhabat. Almatydan ekı saǧattyq jerde qalyŋ toǧaiy jaiqalyp tūr.
Şeten toǧaiyn aralap şyqqannan keiın Şoŋjynyŋ ystyq suyna tüsseŋız, janyŋyz jadyrap, tänıŋız bır rahattanyp qalady. Jer qoinauynan atqylap şyǧyp, bar paidaly mineralyn boiyna jiǧan su būl. İslandiianyŋ ystyq būlaqtary men Japoniianyŋ qainaǧan su közderınıŋ jarnamasy jaŋǧyryp tūr demeseŋız, olardan Şoŋjynyŋ ystyq sulary da kem tüspeidı. Tek ünemı özgenıkı artyq bolyp körıner adamzat degen bız bolamyz. Şoŋjynyŋ sularyna tüsıp, sergıp, boiyŋyz balqyp, demalyp, körgen aqparatty miyŋyzda süzıp, saraptap alǧannan keiın, Jarkentke jolǧa şyǧyŋyz. Bır şegesız salynǧan äigılı Jarkent meşıtın körmei ketuge bolmas. Tarihy tereŋde. Jergılıktı köpes Vali Ahun Iýldaşev 1887 jyly Beijıŋnen säuletşı Hon Piktı aldyryp, saldyrǧan būl meşıttıŋ körmegenı joq. Qyzyl imperiia tūsynda at qoraǧa ainalyp, kei jyldary astyq qoimasy da bolǧan. 1600 adam bır mezette säjdege jyǧylǧan ülken zaly bügınde muzei bolyp tūr. Kelıp körgısı kelgen janǧa qūşaǧy qaşanda aşyq.
Jarkentte damyldap alǧan soŋ, üş saǧattyq jol kütıp tūr. Ol Jarkent – Kölsai arasy. Jolda Qara şatqalǧa (Chernyi kanon) toqtap, suretke tüsudı ūmytpaŋyz. Europa halyqtary «şatqaldar Qūdailardyŋ şaiqasynan qalǧan, qai jerge qylyşy tise, sol jerde şatqal paida bolǧan» degen aŋyzdy aitady. Ärine būl tek qana aŋyz. Bıraq soǧan qaramastan, Almatynyŋ maŋyzda «Qūdaidyŋ qylyşy ekı jerge tiıptı».
Qara şatqaldan keiın Kölsaiǧa jol tartyŋyz. Kölsaidyŋ sūlulyǧyn sözben suretteu mümkın emes. Tek közben köru kerek. Şveisariiadan artyq bolmasa kem emes. Säkender közımen körse, Iliiastar bar bolsa san öleŋın arnaityndai-aq sūlu meken. Qaitar jolda tanystyrudy qajet etpeitın Şaryn şatqalyna kırıŋız. Şatqaldyŋ ortasymen jürgen sätte boiyŋyzdy türlı sezım bileuı mümkın. Oŋ jaqtan ündıster atyp şyǧatyndai, sol jaqtan kovboilar atysa ketetındei sezım bolsa ol qalypty. Sebebı rasymen körınısı sondai äser qaldyrady.
Almaty oblysynyŋ sūlulyǧyn «Jaŋa Jıbek Joly» atty turizm salasyn damytuǧa negızdelgen baǧdarlama aiasynda körıp şyqtym. Bır oblystan «Şveisariia, Kolorado, Niuspeiper-Rokty» qatar köru keremet sezım qaldyrady. Olai bolsa riukzagyŋdy al, kettık saiahatqa. Adam qartaiǧan şaǧynda qatty ökınetın bır dünie bolsa, ol jas kezınde az saiahattaǧanyna ǧana dep oilaimyn.
«Taŋbalytas» tarihi keşenınde 5 myŋnan astam suret bar. Olar türlı kezeŋde salynǧan. Qola däuırınen bastap, orta ǧasyr aralyǧyn da qamtidy. Suretterdıŋ mazmūny men mänı san qily. Aŋşylyq, jauyngerlık, atty qolǧa üiretu men soǧys önerı, dıni joralǧylar. Bärı osynda. Keşen jarty ǧasyr būryn tabylyp, zerttelse de, «Taŋbalytastyŋ» tynysyn aşqan «Aziia dauysy» halyqaralyq än baiqauy bolypty. «Aziia dauysynyŋ» simvolikasy esterıŋızde bolar. Nota men oǧan qabystyra jasalǧan kün basty adam beinesı. Mıne, däl osy beinege şeteldık janküierler taŋdanyspen qarap, qaidan alynǧanyn sūrapty. Al ol «Taŋbalytastan» alynǧan edı. Keşennıŋ ortasynda 7 Kün basty adam beinelengen, sondai-aq 12 adam otty ainalyp bilep jürgenın de köre alasyz. Tarihşylar būl jetı kün men on ekı aidy bıldıredı degen boljamǧa toqtaǧan. Kei jandar «Nauryzdyŋ toilanuy beinelengen» degen de boljamdy aituda. Būl jerde otyryp Harari Noidyŋ ǧalamdyq tuyndysy «Adamzattyŋ qysqaşa tarihy» eske tüstı. Rasymen sapienstyŋ qaldyrmaǧan ızı joq, tek köre bılu kerek. «Qazaq tarihyn tasqa qaşap jazǧan halyq» degendı osynda körıp, tüsınuge bolady. Qysqasy myŋ ret oqyp, jüz ret estıgenşe, bır ret kelıp köretın jer. Tarihpen tıldesıp, tastarmen syrlasudy qalasaŋyz, «Taŋbalytasqa» tartyp tūryŋyz.
«Taŋbalytas» keşenınen keiın taǧy da jolǧa şyqtyq. Taǧy äuen, taǧy qūlaqqap, jüzdegen şaqyrym trassa. Kelesı aialdama Şaryn özenın boilai ösken «Şeten toǧaiy». Şeten aǧaşy ösetın būl toǧai 20 şaqyrymǧa sozylyp jatyr. Jalpy şeten aǧaşy köptegen halyqtarda qasiettı sanalady. Amerika qūrlyǧynyŋ ündısterı alǧaşqy adamdar şetende paida bolǧan dese, Skandinav halyqtary şetendı Odin qūdaimen jäne mäŋgılık ömırmen bailanystyrady. German taipalary şeten aǧaşynan runa jazularyn jazyp, ony qasiettı sanaǧan. Köptegen halyqtar şeten aǧaşy aspan, jer jäne jer asty älemın bailanystyruşy dep qadır tūtqan. San türlı halyqtyŋ mädenietı men dınınde körınıs tapqan şetendı öz közıŋızben körgıŋız kelse, marhabat. Almatydan ekı saǧattyq jerde qalyŋ toǧaiy jaiqalyp tūr.
Şeten toǧaiyn aralap şyqqannan keiın Şoŋjynyŋ ystyq suyna tüsseŋız, janyŋyz jadyrap, tänıŋız bır rahattanyp qalady. Jer qoinauynan atqylap şyǧyp, bar paidaly mineralyn boiyna jiǧan su būl. İslandiianyŋ ystyq būlaqtary men Japoniianyŋ qainaǧan su közderınıŋ jarnamasy jaŋǧyryp tūr demeseŋız, olardan Şoŋjynyŋ ystyq sulary da kem tüspeidı. Tek ünemı özgenıkı artyq bolyp körıner adamzat degen bız bolamyz. Şoŋjynyŋ sularyna tüsıp, sergıp, boiyŋyz balqyp, demalyp, körgen aqparatty miyŋyzda süzıp, saraptap alǧannan keiın, Jarkentke jolǧa şyǧyŋyz. Bır şegesız salynǧan äigılı Jarkent meşıtın körmei ketuge bolmas. Tarihy tereŋde. Jergılıktı köpes Vali Ahun Iýldaşev 1887 jyly Beijıŋnen säuletşı Hon Piktı aldyryp, saldyrǧan būl meşıttıŋ körmegenı joq. Qyzyl imperiia tūsynda at qoraǧa ainalyp, kei jyldary astyq qoimasy da bolǧan. 1600 adam bır mezette säjdege jyǧylǧan ülken zaly bügınde muzei bolyp tūr. Kelıp körgısı kelgen janǧa qūşaǧy qaşanda aşyq.
Jarkentte damyldap alǧan soŋ, üş saǧattyq jol kütıp tūr. Ol Jarkent – Kölsai arasy. Jolda Qara şatqalǧa (Chernyi kanon) toqtap, suretke tüsudı ūmytpaŋyz. Europa halyqtary «şatqaldar Qūdailardyŋ şaiqasynan qalǧan, qai jerge qylyşy tise, sol jerde şatqal paida bolǧan» degen aŋyzdy aitady. Ärine būl tek qana aŋyz. Bıraq soǧan qaramastan, Almatynyŋ maŋyzda «Qūdaidyŋ qylyşy ekı jerge tiıptı».
Qara şatqaldan keiın Kölsaiǧa jol tartyŋyz. Kölsaidyŋ sūlulyǧyn sözben suretteu mümkın emes. Tek közben köru kerek. Şveisariiadan artyq bolmasa kem emes. Säkender közımen körse, Iliiastar bar bolsa san öleŋın arnaityndai-aq sūlu meken. Qaitar jolda tanystyrudy qajet etpeitın Şaryn şatqalyna kırıŋız. Şatqaldyŋ ortasymen jürgen sätte boiyŋyzdy türlı sezım bileuı mümkın. Oŋ jaqtan ündıster atyp şyǧatyndai, sol jaqtan kovboilar atysa ketetındei sezım bolsa ol qalypty. Sebebı rasymen körınısı sondai äser qaldyrady.
Almaty oblysynyŋ sūlulyǧyn «Jaŋa Jıbek Joly» atty turizm salasyn damytuǧa negızdelgen baǧdarlama aiasynda körıp şyqtym. Bır oblystan «Şveisariia, Kolorado, Niuspeiper-Rokty» qatar köru keremet sezım qaldyrady. Olai bolsa riukzagyŋdy al, kettık saiahatqa. Adam qartaiǧan şaǧynda qatty ökınetın bır dünie bolsa, ol jas kezınde az saiahattaǧanyna ǧana dep oilaimyn.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
