Qazaq elınıŋ tarihynda ūlt kösemı degen atqa ie bolǧan tūlǧalar az.Sonyŋ bırı dosyna da, dūşpanyna özın moiyndatqan Alaş ardaqtysy Älihan Bökeihan. Ol 1866 jyldyŋ 5 nauryzynda, qazırgı Qaraǧandy oblysynyŋ Aqtoǧai audanynda düniege kelgen. Älihannyŋ balalyq şaǧy turaly mälımetterdı onyŋ tuǧan ınısı Smaqannan kezdestıremız. Öz estelıgınde Smaqan Nūrmūhammedūly aǧasynyŋ 6 jasqa deiın tılı şyqpaǧanyn jazady. Älihan da özge qazaq balalary siiaqty asyq oinap ösken. Äitse de ol ūtyp alǧan asyqtaryn qatarlastaryna qaityp berıp, älımjettık körsetkenderdı tyiyp otyrǧan eken. Nūrmūhammedtıŋ Älihany er jete kele kelelı ısterdıŋ köşınen körınedı. Jasynan zerek ösken Älihan äuelı molda qolynan sauat aşyp, sodan soŋ qaladaǧy 3 synypty bastauyş mektebıne auysady. 1879-1886 jyldary Qarqaraly qalasyndaǧy qazaq balalaryna arnalǧan mektepte bılımın jalǧastyrady. Älımhan Ermekovtıŋ aituy boiynşa «Ol kısı Sankt-Peterbordyŋ Orman institutynyŋ ekonomika fakultetın tämamdaǧan.Zaŋ fakultetınde Leninmen qosa eksternat bolyp emtihan tapsyrǧan. Tereŋ, dariia-mūhit ǧalym bolatyn. Şetelderdıŋ 9 tılınde erkın söilep, jaza bıletın... Bızdıŋ aqyl-oiymyz Toqyrauyn özenındei edı de, Älekeŋ Balqaş kölındei dariia edı ǧoi». Älihan Bökeihannyŋ qoǧamdyq ısterge aralasuy Omby qalasynda şyǧatyn bırneşe gazetterde maqala jazu- dan bastau alady. Naqtyraq aitsaq, 23 jastaǧy avtordyŋ 1 jyldyŋ ışınde 20-ǧa juyq maqalasy jaryqqa şyqqan. Namysşyl jastyŋ är jazǧan maqalasy eldık mäselelerdı köterumen körınıs tapty. Oquda Älihan studenttık qyzu pıkırtalastarǧa qatysyp, är türlı qozǧalystarǧa belsene aralasty. Osynyŋ saldarsnan ol Resei jandarmeriia basqarmasynyŋ nazaryna ılıgıp, saiasi senımsızderdıŋ qara tızımıne alynǧan. Peterbordaǧy Orman institutyn bıtırgen Älihan Ombyǧa qaita keledı.Mūnda ol orman şaruaşylyǧy uchilişesınde matematika pänınen sabaq berdı.Sondai- aq, sosialistık baǧyttaǧy «Stepnoi krai» gazetıne belse- ne aralasyp, onyŋ redaksiia alqasy qūramyna endı. 1906 jyly Ombydaǧy kadettık «Golos stepi», «Omich» jäne «İrtyş» gazetın şyǧardy.Sondai-aq, 1908 jyly Peter- burgte jaryq körgen bolşeviktık «Tovariş», «Slova» gazetterınde redaktorlyq qyzmet atqardy.Älihan Bökeihanov 1913 jyly jalpyūlttyq «Qazaq» gazetın ūiymdastyrdy.Ūlttyq baǧytty nysanaǧa alǧan gazet Ahmet Baitūrsynūly men Mırjaqyp Dulatūlynyŋ qajyr-qairatynyŋ arqasynda 1918 jylǧa deiın jaryq kördı. Älekeŋnıŋ özı de «Qazaq» gazetınde maqala jazǧany belgılı. «Özınıŋ tarihyn joǧaltqan jūrt, özınıŋ tarihyn ūmytqan el, qaida jürıp, qaida tūrǧandyǧyn,ne ıstep ne qoiǧandyǧyn, keleşekte basyna qandai kün tuatyndyǧyna közı jetpeidı. Bır halyq özınıŋ tarihyn bılmese, bır el özınıŋ tarihyn joǧaltsa, onyŋ artynşa özı de joǧaluǧa yŋǧaily bolyp tūrady», deidı Älihan Bökeihanov. Täŋırı talabynan aiyrmaǧan Älihan 30 jasynda Şerbina ekspedisiiasyna qatysady. Ol ekspedsiia jūmysyna qatysu barysynda qazaq dalasyna bailanysty Resei imperiiasynyŋ közdegen maqsatyn būryn özı baiqai berme- gen jaŋa qyrynan köredı. Sol sebeptı Älekeŋnıŋ közqarasy Şerbina ekspedisiiasyna qatysqan 1896-1903 jyldary özgergenı anyq. Qazaq dalasyndaǧy azattyq qozǧalysyn örıstetken bastamada Älihan Bökeihanmen bırge saiasat sahnasyna Ahmet Baitūrsynūly,Mūhamedjan Tynyşbaev, Ahmet Hazıret, Şaimerden Qosşyǧūlūly, Raiymjan Marsekov, Jaqyp Aqbaev, Otynşy Äljanov syndy köptegen azamattar şyqty. Būl jönınde Älekeŋ «Qazaqtar» atty maqalasynda 1905 jyldyŋ mausymynda qazaq dalasynyŋ qaq orta tūsynda «Qarqaraly» oiazyndaǧy «Qoiandy järmeŋkesınde 14500 qazaqtyŋ atynan Ministrler keŋesınıŋ töraǧasyna joldanǧan aryz-tıleu hat azattyq aŋsaǧan halyqtyŋ oianǧan sanasynyŋ alǧaşqy ün qatuy edı» dep jazady.
Osy jyly Mäskeude Reseidıŋ qalalyq jäne jergılıktı qoǧam qairatkerlerınıŋ qūryltaiy öttı. Onda Älihan Nūrmūhammedūly tūŋǧyş ret imperiiaǧa saiasi talap qoidy. «Men Altaidan Oralǧa, Sıbır temırjolynan Ombyǧa deiıngı keŋ keŋıstıktı mekendegen 4 million qazaq halqynyŋ ökılımın... Qazaqtyŋ bügıngı asqan mūŋy – ana tılın qoldanu bostandyǧy, onyŋ qajettılıgı sailau qarsaŋynda ügıt-nasihat jūmysyn jürgızu barysynda erekşe artyp otyr jäne osyǧan bailanysty menıŋ qūryltaidan ötınerım–jergılıktı tılderdıŋ qūqyn şekteitın zaŋnyŋ tez arada qaita qaraluy talap etılsın»,-deidı Älihan Bökeihan. İmperiianyŋ aiar saiasatynan imenbei, ūlttyq mäsele kötere bılgen Alaş arystarynan jinalǧan 12 azamat Resei Memlekettık Dumasyna deputat bolyp sailandy. Olardyŋ arasynda bırınşı deputat bolu – Älihan Bökeihanovqa būiyrdy. Ökınışke qarai,1907 jyly patşa äkımşılıgı qabyldaǧan üşınşı Resei zaŋyna säikes qol astyndaǧy qazaq sekıldı ūlttardy būratana retınde tanyp dumaǧa deputat bolu qūqynan aiyryp tastady. Būl turasynda Älihan Bökeihan Resei 1907 jyly alǧaş jäne soŋǧy ret Europa boldy dep aitady. Ol 1917 jyly kadetter partiiasynyŋ müşelıgınen öz erkımen şyǧady. Öitkenı, Älihannyŋ Uaqytşa ükımet pen kadetter partiiasynan kütken ümıtı aqtalmady. Ūlt kösemınıŋ tüpkı maqsaty – ūlttyq memleket qūru bolatyn.
Osydan soŋ 1917 jyldyŋ 21-26 şıldesı aralyǧynda Orynbor qalasynda ötetın Qazaq-qyrǧyz sezıne şaqyryldy. Qūryltaiǧa Aqmola men Torǧaidan,Semei men Oraldan, Jetısu men Syrdariiadan,Ferǧana,Bökei oblystarynyŋ ökılderı qatysty.Kün tärtıbıne sol kezeŋdegı qazaq jūrtynan özektı degen 14 mäsele qoiyldy. Onyŋ eŋ maŋyzdysy ärine, Alaş-Ūlttyq saiasi demokratiialyq partiiasyn qūru boldy.
Tūŋǧyş partiia ūiymdarynyŋ paiymdauy boiynşa dıni basqarma memlekettık qūrylymnan tys dep tanyldy. Sondai-aq, Alaştyŋ ūlttyq ideiasy 5 türlı tūjyrymǧa negızdeldı.Atalǧan tūjyrymdama memlekettı saiasi-ekonomikalyq,sondai-aq ruhani täuelsızdıkke jetkızetın bırden-bır baǧyt bolatyn. Osyǧan közı jetken Lenin men Stalin 1917 jyldyŋ 17-20 qaraşasynda Şyǧystyŋ barlyq eŋbekşı mūsylmandaryna şūǧyl türde ündeu jariialady. «Būdan bylai sızderdıŋ nanymdaryŋyz ben ädet-ǧūryptaryŋyz, sızderdıŋ ūlttyq jäne mädeni mekemelerıŋız qol sūǧylmaityn bolyp jariialanady. Özderıŋızdıŋ ūlttyq ömırlerıŋızdı erkın jäne bögetsız qūra berıŋızder. Sızderdıŋ būǧan pravolaryŋyz bar» deidı Lenin men Stalin. Atalǧan mümkındıktı der kezınde paidalanǧan Zäki Uälıbi 29-qaraşa künı Başqūrtstannyŋ täuelsızdıgın jariialaidy. Al,jeltoqsannyŋ 5-ı künı Orynbor qalasynda ekınşı jalpy Qazaq-qyrǧyz sezı bolyp öttı. Qūryltaidyŋ kün tärtıbınde tūrǧan eŋ negızı mäsele keŋestık bilıkke qatynas jönındegı baiandamany Älihan Bökeihan jasady. Sezde qazaq oblystaryn bülınşılıkten saqtau maqsatynda Uaqytşa ūlttyq keŋes qūrylyp, onyŋ aty Alaşorda bolsyn degen şeşım qabyldandy. Alaş avtonomiiasynyŋ töraǧalyǧyna 3 azamattyŋ kandidaturasy ūsynylyp, Ä.Bökeihanov töraǧa bolyp sailandy. Ökınışke qarai, özderıŋızdıŋ ūlttyq ömırlerıŋızdı erkın jäne bögetsız qūra berıŋızder degen ündeuın Lenin bır japyraq qaǧaz ǧana dep jaramsyz etıp tastady. Būl aralyqta Alaş avtonomiiasynyŋ basşysy öz mümkındıgın barynşa paidalanyp baqty. Mäselen, Älihan Bökeihan 1918 jyldyŋ 11 mausymy künı şūǧyl türde «Qazaq halqy keŋes ükımetın moiyndamaŋdar jäne keŋes ükımetıne baǧynbaŋdar» dep qataŋ türde nūsqau berdı. Älekeŋnıŋ nūsqauynan keiın Alaşorda jasaqtary 1918-1919 jyldary Qyzyl äskerge qarsy şaiqastarda aianyp qalmady. Sondai-aq, ol ükımet müşelerınıŋ saiasi emigrasiiaǧa ketuıne tyiym saldy. «Qazaqtyŋ Qazaqstannan basqa Otany joq.Sondyqtan da qazaq ükımetınıŋ müşelerı qazaq ışınde qaluy tiıs». Atalǧan jarlyqqa baǧynǧan Alaş ardaqtylary jan sauǧalap şetel asudan bas tartty. Al, Älihannyŋ şetelge ketpei qaluyn Qöşke Kemeŋgerūly joǧary baǧalap bylai deidı: «Basqa jūrttyŋ patşalyqtary jan-jaqqa şyǧyp, tym-tyraqai bolyp şyǧyp ketkende – Äliihannyŋ qonys audarmai qaluy da elın süigendıkke dälel». Alaşorda avtonomiiasy 1917 jyldan 1920 jylǧa deiın täuelsız memleket retınde özınıŋ ūlttyq saiasatyn jürgızdı. Al, 1918 jyly özın Reseidıŋ bileuşısımın dep jariialaǧan Kolchak Alaşorda men Başqūrtstandy memleket dep moiyndaudan bas tartty. Jan-jaqty qyspaqta qalǧan alaşordaşylar sol kezdegı saiasi jaǧdaidy eskere otyryp, Keŋes Ükımetın moiyndauǧa mäjbür boldy. Äu basta bolşevikter Älihan Bökeihanovqa, onyŋ saiasi talaptaryna könuge mäjbür boldy. Osyny ūtymdy paidalanǧan Älekeŋ 1920 jyly qazaq şekarasyn zaŋ jüzınde aiqyndap alady. Älihan Nūrmūhammedūly Bökeihanov 1989 jyly Joǧary sottyŋ qatal ükımımen aqtaldy.
«Keiıngıge ǧibrat alarlyq ülgı tastap ketıp, alǧys alamyz ba? Joq, dalaǧa laǧyp jönsız ketıp, qarǧys alamyz ba? Keudesınde közı bar adam köp oilanarlyq jūmys» deidı ol.Közı tırı kezınde aty aŋyzǧa ainalyp, Goloşekinnıŋ özı kärı kösem dep ataǧan Älihan Bökeihandy bügınde iısı qazaq pır tūtady. Sondyqtan da keiıngıge ülgı alarlyq ǧibrat tastap ketken onyŋ aldynda barşa qazaq qaryzdar.
Aijan TOQŞYLYQOVA,
BAQ.KZ
