Qazaqstan men Ortalyq Aziianyŋ basqa elderı Aziia men Ūly Jıbek jolynyŋ qaq ortasynda ornalasqan. Alaida būl memleketterdıŋ Euraziia tarihyndaǧy rölın tarihşylar jüielı türde elemei otyr. Kembridj universitetınıŋ zertteuşısı Pradjakti Kalra ǧalymdardy ǧasyrlar boiy Euraziiadaǧy oqiǧalarǧa yqpal etken halyqtarǧa basqaşa qarauǧa şaqyrady.
"Ortalyq Aziianyŋ jazbaşa tarihyn negızınen otyryqşy halyqtar (qytailar, ejelgı grekter, parsylar men orystar) jazdy. Nätijesınde jergılıktı halyqtar turaly äŋgımeler syrttai baqylauşylar tūrǧysynan, äsırese köşpendılerge qatysty berıledı. Sonymen qatar XVI ǧasyrdyŋ basynan bastap europalyq otarlau tarihqa naqty tüsınık berdı, nätijesınde köşpelı jäne jartylai otyryqşy örkeniet pen halyqtar, äsırese Şyǧysta, varvarlyq jäne mädenietsız dep sanaldy. Osy "tüsınık" aqyrynda periferiialyq közqarasqa äkeldı.
Periferiialyq bır närsenıŋ şetıne nemese oǧan sılteme jasaityn degendı bıldıredı. Eger Ortalyq Aziia elderı şette ornalassa, sonda ortalyq qaida? Ortalyq osy geografiialyq aimaqta uaqyt pen keŋıstıkte qozǧalady. Bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy VI ǧasyrdan bastap Euraziiada Qytai men Ahemenid Parsy imperiiasy ortalyq röl atqardy. Bızdıŋ zamanymyzdan VIII ǧasyrdyŋ basynda islam kelgennen keiın būl aimaq mūsylman älemınıŋ bır bölıgıne ainaldy, onyŋ ortalyǧy Halifat boldy. XVII ǧasyrdan bastap Resei patşalyq Resei imperiiasy türınde būl aimaqta üstemdık ettı, keiın Orta Aziia Keŋes Odaǧynyŋ qūramyna kırdı.
1991 jyldan keiın Ortalyq Aziia memleketterı özderınıŋ köp ǧasyrlyq ortaq tarihyn bölek salalarǧa böluge mäjbür boldy. Alaida bırtūtas Euraziia turaly tüsınıktı qalyptastyru mümkın bolmady, al otarlyq europalyq közqaras üstemdıgın jalǧastyrdy, 19-ǧasyrdaǧy europalyqtardyŋ būl aimaqqa şliuz retınde közqarasy qazırgı adamdardyŋ sanasynda qatyp qaldy. Alaida XIII ǧasyrdaǧy Moŋǧol imperiiasy men Vallerstainnyŋ älemdık jüiege közqarasyn zertteitın kez kelgen adam osy aimaqtyŋ qabyldanǧan periferiialyqtyǧyn toqtata almaityn edı.
Soŋǧy uaqytta tarihi ǧylymi eŋbekterde eurosentrizmnen bas tartu ürdısı baiqaldy. David Kristiannyŋ Işkı Aziiany (köşpelı Ortalyq Aziia) Syrtqy Euraziiamen (Qytai, Resei) salystyrǧanda älemdık tarihtyŋ bırlıgı retınde qoldanuy - tarihi közqarasty özgertuge laiyqty äreket edı. Ol oqyrman nazaryn otyryqşy ömır saltynan köşpendıler men dalaǧa auystyryp qana qoimaidy, sonymen qatar Işkı (Ortalyq) Aziianyŋ saiasi tūtastyǧyn tolyq tüsındıredı.
Sol siiaqty ǧalymdar Noiman men Vigen köşpelı instituttardyŋ otyryqşy Europa memleketıne äser etuınıŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Ūlttyq memlekettıŋ europalyq jäne negızınen otyryqşy qūrylym retınde qazırgı közqarasy köşpelı instituttardyŋ ūzaq merzımdı äserınıŋ jetkılıktı ädıl körınısın qamtamasyz etpeidı.
Ortalyq Aziia tarihynda taǧy bır "sürleu" bar, ol - Keŋes Odaǧy. Qyrǧi qabaq soǧystyŋ aiaqtaluy kapitalizm men Batys Europa elderınıŋ ideologiialyq jeŋısı retınde qarastyrylady. Älem Keŋes Odaǧyn reseilık eksperiment retınde qarastyrady, būl Ortalyq Aziia tūrǧyndarynyŋ rölın körsetpeidı, olar 20-ǧasyrdyŋ köp bölıgınde körınbei qalady. KSRO-nyŋ jetıstıkterı joqqa şyǧarylǧandyqtan, būl qaitadan Ortalyq Aziia tūrǧyndary üşın taǧy bır şyǧynǧa äkeldı.
Bügınde Euraziialyq ekonomikalyq odaq älı de reseilık joba retınde qarastyryluda. Osyny eskere otyryp, Euraziia men aimaqtyŋ kez kelgen euraziialyq ideiasy Reseimen tyǧyz bailanysty (jäne Keŋes Odaǧynyŋ qaita jaŋǧyruy), sondyqtan Euraziialyq odaq ideiasy jalǧasuda. Basqa jobalar aimaqty qaita bırıktıruge baǧyttalǧan jäne būl Qazaqstanda da paida boldy.
Erte qonys audarudan bastap köşpelı jäne jartylai qonystanǧan örkeniettıŋ alǧaşqy formalaryna deiın Ortalyq Aziia tūrǧyndary osy keŋıstıkte örbıgen äŋgımelerdıŋ keiıpkerlerı boldy. Būl toptardyŋ otyryqşy körşılerıne, demek, bükıl Euraziiaǧa äserı bızdı olarǧa «euraziialyq tarih» terminın qoldanuǧa mäjbürleidı. 13-ǧasyrdan berı älemdık jüienıŋ tıregın qūraǧan Jıbek joly boiyndaǧy saudany taratuda Ortalyq Aziia imperiialary men handyqtarynyŋ, äsırese köşpelı imperiialardyŋ rölın moiyndau kerek.
Eger bız Ortalyq Aziia men onyŋ tarihtaǧy rölın elemeitın bolsaq, euraziialyq keŋıstıktıŋ rejimderı men maǧynasyn tüsınu mümkın emes. Moŋǧol imperiiasyna qaramai, Mäskeu men Beijıŋnıŋ köterıluın tüsınu mümkın emes. Euraziiaǧa köptegen halyqtar, ideialar, örkenietter men dınder kıredı. Resei Euraziiany özıne laiyqtauǧa tyrysty (jäne sätsızdıkke ūşyrady), al Qytaiǧa Euraziia siiaqty ülken sanatqa kırudıŋ qajetı joq, Ortalyq Aziia ūlttyq memleketterı älemdık arenada öz ızın qaldyruǧa ūmtyluda.
Ortalyq Aziia memleketterınıŋ jalpy tarihy är türlı dünieler men tüsınıkterdı qabyldap, qaita qaraudy qajet etedı: ol meilı mädeni, saiasi jäne ekonomikalyq mäseleler bolsyn! Mümkın Ortalyq Aziia tarihşylarynyŋ būl baǧyttaǧy bastamany öz qoldaryna alyp, euraziialyq tarihqa öz qūqyqtaryn qorǧap, ony jariialaudyŋ uaqyty jetken şyǧar", - dedı ǧalym öz pıkırımen bölısıp.
Periferiialyq bır närsenıŋ şetıne nemese oǧan sılteme jasaityn degendı bıldıredı. Eger Ortalyq Aziia elderı şette ornalassa, sonda ortalyq qaida? Ortalyq osy geografiialyq aimaqta uaqyt pen keŋıstıkte qozǧalady. Bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy VI ǧasyrdan bastap Euraziiada Qytai men Ahemenid Parsy imperiiasy ortalyq röl atqardy. Bızdıŋ zamanymyzdan VIII ǧasyrdyŋ basynda islam kelgennen keiın būl aimaq mūsylman älemınıŋ bır bölıgıne ainaldy, onyŋ ortalyǧy Halifat boldy. XVII ǧasyrdan bastap Resei patşalyq Resei imperiiasy türınde būl aimaqta üstemdık ettı, keiın Orta Aziia Keŋes Odaǧynyŋ qūramyna kırdı.
1991 jyldan keiın Ortalyq Aziia memleketterı özderınıŋ köp ǧasyrlyq ortaq tarihyn bölek salalarǧa böluge mäjbür boldy. Alaida bırtūtas Euraziia turaly tüsınıktı qalyptastyru mümkın bolmady, al otarlyq europalyq közqaras üstemdıgın jalǧastyrdy, 19-ǧasyrdaǧy europalyqtardyŋ būl aimaqqa şliuz retınde közqarasy qazırgı adamdardyŋ sanasynda qatyp qaldy. Alaida XIII ǧasyrdaǧy Moŋǧol imperiiasy men Vallerstainnyŋ älemdık jüiege közqarasyn zertteitın kez kelgen adam osy aimaqtyŋ qabyldanǧan periferiialyqtyǧyn toqtata almaityn edı.
Soŋǧy uaqytta tarihi ǧylymi eŋbekterde eurosentrizmnen bas tartu ürdısı baiqaldy. David Kristiannyŋ Işkı Aziiany (köşpelı Ortalyq Aziia) Syrtqy Euraziiamen (Qytai, Resei) salystyrǧanda älemdık tarihtyŋ bırlıgı retınde qoldanuy - tarihi közqarasty özgertuge laiyqty äreket edı. Ol oqyrman nazaryn otyryqşy ömır saltynan köşpendıler men dalaǧa auystyryp qana qoimaidy, sonymen qatar Işkı (Ortalyq) Aziianyŋ saiasi tūtastyǧyn tolyq tüsındıredı.
Sol siiaqty ǧalymdar Noiman men Vigen köşpelı instituttardyŋ otyryqşy Europa memleketıne äser etuınıŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Ūlttyq memlekettıŋ europalyq jäne negızınen otyryqşy qūrylym retınde qazırgı közqarasy köşpelı instituttardyŋ ūzaq merzımdı äserınıŋ jetkılıktı ädıl körınısın qamtamasyz etpeidı.
Ortalyq Aziia tarihynda taǧy bır "sürleu" bar, ol - Keŋes Odaǧy. Qyrǧi qabaq soǧystyŋ aiaqtaluy kapitalizm men Batys Europa elderınıŋ ideologiialyq jeŋısı retınde qarastyrylady. Älem Keŋes Odaǧyn reseilık eksperiment retınde qarastyrady, būl Ortalyq Aziia tūrǧyndarynyŋ rölın körsetpeidı, olar 20-ǧasyrdyŋ köp bölıgınde körınbei qalady. KSRO-nyŋ jetıstıkterı joqqa şyǧarylǧandyqtan, būl qaitadan Ortalyq Aziia tūrǧyndary üşın taǧy bır şyǧynǧa äkeldı.
Bügınde Euraziialyq ekonomikalyq odaq älı de reseilık joba retınde qarastyryluda. Osyny eskere otyryp, Euraziia men aimaqtyŋ kez kelgen euraziialyq ideiasy Reseimen tyǧyz bailanysty (jäne Keŋes Odaǧynyŋ qaita jaŋǧyruy), sondyqtan Euraziialyq odaq ideiasy jalǧasuda. Basqa jobalar aimaqty qaita bırıktıruge baǧyttalǧan jäne būl Qazaqstanda da paida boldy.
Erte qonys audarudan bastap köşpelı jäne jartylai qonystanǧan örkeniettıŋ alǧaşqy formalaryna deiın Ortalyq Aziia tūrǧyndary osy keŋıstıkte örbıgen äŋgımelerdıŋ keiıpkerlerı boldy. Būl toptardyŋ otyryqşy körşılerıne, demek, bükıl Euraziiaǧa äserı bızdı olarǧa «euraziialyq tarih» terminın qoldanuǧa mäjbürleidı. 13-ǧasyrdan berı älemdık jüienıŋ tıregın qūraǧan Jıbek joly boiyndaǧy saudany taratuda Ortalyq Aziia imperiialary men handyqtarynyŋ, äsırese köşpelı imperiialardyŋ rölın moiyndau kerek.
Eger bız Ortalyq Aziia men onyŋ tarihtaǧy rölın elemeitın bolsaq, euraziialyq keŋıstıktıŋ rejimderı men maǧynasyn tüsınu mümkın emes. Moŋǧol imperiiasyna qaramai, Mäskeu men Beijıŋnıŋ köterıluın tüsınu mümkın emes. Euraziiaǧa köptegen halyqtar, ideialar, örkenietter men dınder kıredı. Resei Euraziiany özıne laiyqtauǧa tyrysty (jäne sätsızdıkke ūşyrady), al Qytaiǧa Euraziia siiaqty ülken sanatqa kırudıŋ qajetı joq, Ortalyq Aziia ūlttyq memleketterı älemdık arenada öz ızın qaldyruǧa ūmtyluda.
Ortalyq Aziia memleketterınıŋ jalpy tarihy är türlı dünieler men tüsınıkterdı qabyldap, qaita qaraudy qajet etedı: ol meilı mädeni, saiasi jäne ekonomikalyq mäseleler bolsyn! Mümkın Ortalyq Aziia tarihşylarynyŋ būl baǧyttaǧy bastamany öz qoldaryna alyp, euraziialyq tarihqa öz qūqyqtaryn qorǧap, ony jariialaudyŋ uaqyty jetken şyǧar", - dedı ǧalym öz pıkırımen bölısıp.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
