Abai amanaty jäne Alaş qaǧanaty

25.01.2018
3796
http://adyrna.kz/content/uploads/2018/01/Abay-----nanbay.jpg
Surettı syzǧan Almas Syrǧabaev                                                                                                                     "Bızdıŋ jastarda
"Abai - orysşyl"
degen de ūşqary pıkır bar.
Būl - qatelık.
25-qarasözdı dūrystap
oqu kerek".
Töken İbragimov.
"Almaty aqşamy" gazetı,
№93. 8-tamyz, 2009 jyl.

Abai Qūnanbaiūlynyŋ öleŋderı men qarasözderı – zor teŋızdegı jel aidaǧan qaiyqtyŋ küiın keşken qazaq degen halyqtyŋ qos eskegındei boldy. Häkım sözınıŋ älı de qasaŋ tartpaitynyn häm quys-tasada jatpaitynyn, jyldar jyljyp, ailar ozsa da, qūnyn qanşa saqtaitynyn aiqyndaityn – uaqyt bolsa, paiymdaityn – halyq.

Öleŋ sözdıŋ şeberı Maǧjan aqynnyŋ:

«Şyn häkım, sözıŋ asyl – baǧa jetpes,Bır sözıŋ myŋ jyl jürse, dämı ketpes», - dep baǧa beruı sonyŋ dälelı. Abaidan soŋ qazaq ruhaniiatynyŋ alyp qaǧanatyna ainalǧan alaştyqtar är kezde de Abai sözıne jügındı. Asyldyŋ qūnyn ūǧyndy.

Bız sol Abai men alaştyqtardyŋ arasyndaǧy altyn köpırge ainalǧan bır ösiet sözı haqynda oi örbıtemız.

Ol – Abaidyŋ «Jiyrma besınşı qara sözındegı»: «Orysşa oqu kerek, hikmet te, mal da, öner de, ǧylym da - bäri orysta tūr» [1.161 b], - degen söz.

Ökınışke qarai, häkımnıŋ sözın bügıngı künı ärkım ärqalai täpsırlep jür. «Abai «Jiyrma besınşı qara sözınde» «Orysşa oqu kerek, hikmet te, mal da, öner de, ǧylym da - bäri orysta tūr» dep aitty. Ol orystyŋ soiylyn soǧuşy», - dep te pälsapa soǧyp jür. Bır qyzyǧy, olar däl osy söilemnen keiıngı:  «Zararynan qaşyq bolu, paidasyna ortaq boluǧa tılın, oquyn, ǧylymyn bılmek kerek», - degen sözge jete män bermeitın siiaqty.

«Eger Abai: «Öner-bılım – orysta» dese, sol zamanda ol da Aidai aqiqat bolatyn. Ärine, ūly aqyn dünie jüzın tügel aralap körgen joq. Alaida ol kezde qazaq dalasymen ırgeles jatqan elder ışınde öner-bılım, örkeniet jaǧynan däl Reseimen tereze teŋestıretın jūrt joq edı. Abai zamanynda orystar özınıŋ altyn ǧasyryn bastan ötkızıp jatty» [2.292-293 bb].

Abai orystyŋ önerin, tilin üiren deumen qatar, orystyŋ zararynan qaşyq bolu kerek dep te aityp tūr emes pe?! Keregiŋdi üiren, kereksizinen jiren.

Ūly – Äbdirahman köz jūmǧanda Abai:

«Ortasynda käpirdiŋAramynan tatpaǧan» [3.234 b], - demeuşi me edi?! Iаǧni, orystyŋ ortasynda – Sankt-Peterburgte oqyp jürse de, balasy – Äbdirahman olardyŋ zararynan qaşyq boldy. «Orysşa oqu kerek. Zararynan qaşyq bolu kerek» degen äke ösietin oryndai bildi. Qūnanbai zamanynda-aq qylyş pen naizanyŋ künı ötken. Endı jaŋa qarudyŋ «tılın» bılu kerek. Şyndyǧynda, qazaqtyŋ ūtylyp tūrǧan jerı de osy bolatyn. Sol üşın de Äbış artilleriia oquyn beker taŋdaǧan joq. Orystyŋ ozyq önerın üirengısı keldı. Alaida orys imperiiasy qazaqtardyŋ oiyn aŋǧarmai qalǧan joq... Būl mäselege aralasqan qazaqtar «tūsap ūstaldy». Ol – şyndyq.

Ätteŋ, jüregıne ūlt qamy ūialaǧan Äbdırahman jastai qaitys bolmaǧanda, ol da Alaş qozǧalysy kösemderınıŋ bıregeiı bolmas pa edı?!

«Abai joly» (üşınşı kıtap) romanyndaǧy basty keiıpker – Abai men Äbdırahmannyŋ dialogynda da bolaşaq«qazaq oqyǧandary» turaly äŋgıme bolmauşy ma edı?! Sonda Abai: «Qaraŋǧy saharasyna jaryq säule äkeler, alǧaşqy adal buyn sen bolarmysyŋ!» (216-bet) dep ümıttenbeuşı me edı?!. Tırı tūrsa, Abai aitqan «jaŋanyŋ basy» - Äbdırahman «halyq qamyn oilap, ösiet taratyp» (347-bet) säule şaşpas pa edı qazaqqa?! (Ǧ.Esımnıŋ «Kemeŋger Mūhtar» kıtabynan alyndy) [4.180-191 bb]. Bır kem dünie.

Abai orystar dünieniŋ tilin bildi, sen de onyŋ tilin bilseŋ, kökirek köziŋ aşylady deidi. Köp uaqyt ötpei-aq, häkim Abaidyŋ būl aitqandary tura keledi. Iаǧni «Ärbireudiŋ tilin, önerin bilgen kisi onymenen birdeilik daǧuasyna kiredi» [5.162 b]. Äitpese, sol kezde qazaq Resei imperiiasyna baǧynyp tūrdy, esebı joq alym-salyq tölep, tonalyp, jem boldy. Nege? Mūnyŋ bärı de  – teŋ därejede bolmaǧanymyzdan. Al osyndai qauipti jolaiyryqta tūryp orys tilin bilmeseŋ, onymen erkin söilese almasaŋ, müldem qapy qalmaisyŋ ba?!

«Bilık – orystyŋ qolynda, iaǧni orys tılın üirenu asa qajet. Būl – Resei äkımşılıgıne jem bolmaudyŋ, qor bolmaudyŋ bır joly. Tılın bılmegen soŋ, sen olarmen qalaişa teŋ söilespekşısıŋ? Tılın, önerın meŋgeru – zaman qajettılıgı»  [6.101 b], - bolatyn.

Şoqannyŋ bır kezde aitqan: «...qazaqtar tergeu kezinde oryspen qatar zaŋdy bilmeidi, bile almaidy. Orysşa bir auyz söz tüsinbeitin qazaq «orys zaŋyn bilmeimin» dep, auyz aşa almaidy» [7.142 b], - degen sözı taza şyndyq. Mine, kördiŋiz be, būl jait - Abai zamanynda da Reseidıŋ qol astynda tūrǧan qazaqtardyŋ basynda qaitalanatyn oryspen teŋ daǧuaǧa tüse almau mäselesi edı.

Al Abai aitatyn «keiingi tolqyn – iniler» - alaştyqtar sol alyp imperiiany özderimen sanastyra bıldı. Öitkeni olardyŋ «kökirek közi aşyldy» - «orysşa oqu kerek» degen Abai sözin oryndady. Nätijesinde özderı de orystyŋ myqtylarymen «birdeilik daǧuasyna» kirdi. Alaşorda Ükımetın qūrdy. Alaştyqtar şyn mänındegı Azattyqqa ūmtyldy. Älihandai bır kemel – ūlttyŋ ūstyny boldy. Alaş qaǧanaty deuımızdıŋ bır sebebı osynda edı.

Abai būlaǧynan qanyp ışıp, közı aşylǧan alaştyqtar Abaidy nasihattap öttı, pır tūtty. Häkım jaily maqalalar jazdy, tūŋǧyş kıtabyn şyǧardy, «Abai» jurnalyn şyǧardy, abaitanu ǧylymyn qalyptastyrdy.

Abaidy eŋ alǧaş 1903 jyly orys oqyrmandaryna tanystyrǧan – Älihan Bökeihan. Būl jaiynda abaitanuşy Q.Mūhamedhanūly (ǧalym P.P.Semenov-Tian-Şanskii men akad. V.İ.Lomanskiilerdıŋ redaksiiasymen jaryq körgen) «Rossiia. Bızdıŋ otanymyzdyŋ tolyq geografiialyq sipattamasy»atty köptomdyq kıtaptyŋ 18-tomy qazaq tarihyna arnalyp, «Kirgizskii krai» dep atalyp, 1903 jyly Peterburgte basylyp şyqqan (kıtapty jazuǧa A.A.Sidelnikov, L.P.Osipova, Ä.N.Bökeihanov, S.D.Chadov, N.A.Borodin, T.T.Belonogov, V.P.Semenov, P.N.Stoliapinskii qatysqan) atalmyş jinaqtyŋ 2-bölımınıŋ (136-292-better) «Qyrǧyz aimaǧynyŋ tarihi taǧdyry jäne onyŋ mädeni jetıstıkterı» degen 4-şı jäne «Qyrǧyz aimaǧynyŋ territoriia boiynşa ornalasu tärtıbı jäne onyŋ etnografiialyq qūramy, tūrmysy men mädenietı»dep atalatyn taraularynda Älihannyŋ Abaiǧa qatysty: «Endı qyrǧyz (qazaq – red.) poeziiasyndaǧy jaŋa aǧymnyŋ ökılı retınde Qūnanbaevty – formasy jaǧynan (äsırese toptaǧy beineleude aryndy köptegen öleŋderdıŋ avtory dep atauǧa bolady. Osy avtor «Evgenii Onegin» jäne Lermontovtyŋ köptegen öleŋderın (qyrǧyzdarǧa tüsınıktıleulerın) jaqsy audarǧan, sondyqtan da Semei änşılerınıŋ auzynan «Tatiananyŋ haty» atty öleŋın tyŋdauǧa bolady», -degen pıkırlerıne toqtala kelıp: «Abaidy közı tırısınde, ony orystyŋ oqyrman qauymyna tūŋǧyş ret tanystyrǧan adam – Älihan Bökeihanov» [8.166 b], - dep baǧa bergen bolatyn.

Būdan keiın de Abaidy ädebiet jüzınde orys halqyna talmai tanytqan Älihan Bökeihan (1905 jyly «Semipalatinskii listok» gazetınde jäne 1907 jyly «Zapiskii Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela İmperatorskogo russkogo geograficheskogo Obşestva». Vypusk III-i» atty jinaqta). Ūlt kösemı – Älihan Abaidyŋ öz tuyndylarymen qatar orys tılınen audarǧan öleŋderın kıtap etıp şyǧaruǧa ūmtyldy.

Būl jaiynda Ä.Bökeihan 1907 jyly özı jazǧan «Abai (İbragim) Kunanbaev» atty nekrologynda: «Originalnyia sochinenıia Abaia i ego perevody iz Puşkina (otryvok iz «Ev.Onegina»), Lermontova i Krylovo sobrany ego synom Turakulom i v neprodoljitelnom vremeni budut izdany Semipalatinskiim Podotdelom İm. R.Geograf. Obşestva pod redaksıeiu A.N.Bukeihanova» [9.8 s], - dep aldaǧy atqarylar ıs jaiynan habar beredı.

Al Abai kıtaby Älihannyŋ bastamasymen şyqqanyn Mırjaqyp Dulatūly «Abai» atty maqalasynda: «1909 jyly Abaidyŋ balalary men häm ınılerınıŋ razylyǧymen häm Ǧalihannyŋ äjetımen Abai kıtaby Peterburgte Buraganskii baspahanasynda basylyp şyqty» [10.70 b], - dep şegelei tüsedı.

Al endı Abaidyŋ orys halqy turasyndaǧy oiyna keleiık, mūny ärı qarai Alaş arysy – Jüsipbek Aimauytov bylai jalǧastyrǧan bolatyn:

«Orystyŋ jaqsy jaǧyn jattauǧa elikteu - dūrys ta, käpirligin, maqtanşaqtyǧyn, raqymsyz, qyzyqşyl, qaltaşyl, antşyl «suyq» şeneuniktigine elikteu, aqsüiek boluǧa, saltanat tüzeuge, tūrmysyn, jürisin, üi işin jat türge salyp, qazaqtyqtan qaşyrtuǧa elikteu - ülken min, kemşilik. Bū jaǧynan oqyǧandar aryna töreletip, saq boluy kerek»  [«Abai» jurnaly, 2-qazan, 1918 jyl].

Abai orystyŋ jaqsylyǧyna asyq bol, zararynan qaşyq bol dedi. Al Jüsippek «Abai» jurnalynda būl oidy ary qarai aşyp, tarqatyp berdi. Eşqaisysy orysqa elıkte-solyqta dep otyrǧan joq. Paidasyn al, ziianyn tasta dep otyr. Būl – ūlylar aqyl-oiynyŋ ündestigi. Zamanyŋ - tülki, tazy bolyp şalmasaŋ, ärine, dūşpanyŋa jem bolasyŋ. Jem bolmas üşın, kem bolmas üşin tılın, önerın üiren. Onyŋ üstine özıŋ sol elge baǧynyşty hälde otyrsyŋ, onyŋ tılın üirenbeseŋ - bar biligiŋ jelge ūşpai ma?!

Onyŋ üstıne "1909 Dala ualaiatynyŋ genaral-gubernatory Şmidt Aqmola, Semei oblystarynda orystyŋ tılın bılmegen, hatyn tanymaǧan qazaq bolys bolmaidy degen jarlyq şyǧaryp edı" [12.26 b].

Älihannyŋ: «Qazaqtyŋ qaibir sailauynda orysşa bilmeitin kisi bolys bolmaidy dep būrynǧy bolys bolyp jürgen qadirli kisilerdi jolda qaldyrdy» [«Qazaq», 1913, №15], - dep aşynatyny sol.

Jäne sonyŋ taǧy da bır dälelı:  Ş.Qosşyǧūlov I Memlekettık Dumanyŋ müşelıgıne sailanǧanymen, keiın onyŋ orys tılın bılmeitındıgı belgılı bolyp, «Memlekettık Dumany sailau erejesınıŋ» 55-babyna säikes kelmegendıkten oblystyq sailau komissiiasy Ş.Qosşyǧūlovqa bailanysty sailau qorytyndysyn bekıtpei tastaǧan [14.49 b].

Al osy kezde saiasi sahnaǧa – būrynǧy qazaq bi-şeşenderı emes, är eldıŋ önerın, tılın jetık bılgen Alaş arystary köterıldı. Būl – zaŋdy da. Älde, Alaş ūltşyldary da: «Joq, tılın, önerın üirenbeimiz!» - dep terıs qarauy kerek pe edı?! Joq, mūndai taŋdau - qazaq müddesine paidaly emes. Alaş kösemderınıŋ bırı – «M.Dulatov jäne onyŋ serıktesterı Patşa ükımetınıŋqatal synşylary boldy, alaida orys halqyna jaulyq közqarasta bolǧan joq, ūltaralyq narazylyqty qozdyratyn sözder aityp, äreketterge barǧan joq. M.Dulatov älemdık örkenietke Rossiia arqyly jetuge bolady dep eseptedı jäne soǧan sendı» [15.61 b].

Sondyqtan da Mırjaqyp «Nasihat ǧumumiia» atty tolǧauynda:

«Orysşa bılmek qazaqqa bek läzım,Russiiada bolǧan soŋ bızdıŋ tūraq.Susynyŋdy bar daǧy qandyryp qal,Mysaly ǧylym jatqan aǧyp būlaq», - dep halyqqa orysşy oqyp, ǧylymyna bas qoiudy nasihattaidy [16].

1909 jyly şyqqan "Oian, qazaq!" kıtabynyŋ "Söz basynda" M.Dulatūly:

"Ekınşı, düniemızde qajettı haqylarymyzdy alyp, jerımızdı, malymyzdy saqtau üşın, basqalardan qorlyq körmes üşın orysşa oqyp hünerlı bolalyq. Orysşa bılmegendıktıŋ zararyn bılu faryz därejesınde qajet ekendıgın, mıne, mūnan baiqaŋyz: Russiia memleketınde jüz qyryq millionnan artyǧyraq halyq bar, hämmäsı jüz toǧyz tılmen söileidı, sonyŋ ışınde üstın (üstem) tıl - orys tılı, küllı hükımet mekemelerındegı jūmystar orys tılınde bolady, zakondar häm solaişa" [17.25-26 bb], - dep jazady.

"Abaidy oqy, taŋyrqa" dep ötken Alaş aqyny - Sūltanmahmūt Toraiǧyrov ta  "Ömırımnıŋ uädesı" esımdı öleŋınde:

Ollahi! Ant etemın Alla atymen,Orys tılın bılemın häm hatymen, - dep, orys tılın bılu kerektıgın jete ūǧynady [18].

Osyny jan-tänderimen tüsinu - Alaş arystarynyŋ saiasi sahnaǧa köteriluine jol aşty.

Alaştyqtar Abaidyŋ osy «Jiyrma besınşı qara sözındegı»:

«Qazaqqa küzetşi bolaiyn dep, biz de el bolyp, jūrt bilgendi bilip, halyqqataryna qosyludyŋqamyn jeiik dep niettenip üirenu kerek» [19.162 b], - degen ösiet-amanatyn Tu qylyp ūstady. Şen üşın, şekpen üşın qyzmet qylmady. Oqyǧan Alaş elitasy Patşalyq Resei Dumasynda da sol orystarmen qatar otyrdy. Qazaq halqynyŋ taǧdyrly mäselelerıne aralasty. Mäselen, sondai Alaş qairatkerlerınıŋ bırı – «Baqytjan Qarataevtyŋ II Memlekettık Dumanyŋ 1907 jyly mamyrdyŋ 16-synda ötken mäjılısınde söilegen sözın erekşe atau kerek. Özıne berılgen 10 minut ışınde stolypindık agrarlyq reformany, onyŋ negızgı baǧyttarynyŋ bırı – Ortalyq Rossiiadan Qazaqstannyŋ dalalyq oblystaryna orys şarualaryn jappai köşıru ısın äşkerelep, mūny Qazaqstan men Orta Aziiany otarlaudy küşeitetın jäne jergılıktı halyqtardy tonaudy şyrqau şegıne jetkızetın memlekettık saiasat retınde aiyptady»*(* - Gosudarstvennaia Duma. Vtoroi sozyv. Stenograficheskie otchety 1907 god. Sessiia vtoraia. Tom II (zasedaniia 31-35). Spb. 1907) [20.50 b].

«B.Qarataevtyŋ Patşa ükımetınıŋ agrarlyq saiasatyna bergen batyl da ädıl baǧasy Memlekettık Dumanyŋ deputattaryna ǧana emes, köpşılık qauymǧa da ülken äser ettı. Būl turaly ärtürlı saiasi partiialardyŋ gazetterı öz pıkırlerın jazyp, keibır saiasi qairatkerler de oilaryn bıldırdı. Däl sol kezde qazaq saiasatkerı bolşevikterdıŋ kösemı V.İ.Leninnıŋ nazaryna ılıktı»*(* - Lenin V.İ. Sosial-demokratiianyŋ 1905-1907 jyldardaǧy bırınşı orys revoliusiiasyndaǧy agrarlyqprogrammasy. Şyǧarmalar tolyq jinaǧy, t. 16. 419-b) [21.51 b].

Sovet tūsynda da Alaş arystary Leninge erkin kirip, teŋ söilesıp, öz oilaryn orysşa däleldep tūryp, qazaqtyŋ şekarasyn şegendetti.

Būl oiymyzdy alaştanuşy ǧalym Şeriiazdan Eleukenovtıŋ sözımen sabaqtasaq:

«Qai ükımet Qazaq avtonomiiasyn qoldasa, sol ükımetpen odaqqūrudy ūiǧarǧan Alaşorda ükımetınıŋ tapsyrmasymen Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, qazaqtyŋ tūŋǧyş käsıbi matematigı Älımhan Ermekov Mäskeuge attandy. Keŋes Halyq Komissarlary ükımetınıŋ predsedatelı V.İ.Leninmen kezdesedı. Abyroi bolǧanda, Alaş ardaqtylarynyŋQazaq elıne avtonomiia äperu ümıtı aqtala bastady. 1919 jyly 10-şıldede Qazaqölkesın basqaru jönındegı Revoliusiialyqkomitet qūryldy. 1919 jyly 24-şıldede V.İ.Leninnıŋ basqaruymen ötken mäjılıstıŋQaulysy boiynşa «Ahmet Baitūrsynov joldas Qazaqölkesın basqaratyn äskeri-revoliusiialyq komitettıŋ müşesı» bolyp bekıtıldı. Eŋ keremetı – 1920 jylǧy 30-tamyzda RSFSR qūramynda Qazaq avtonomiialy Respublikasy qūrylyp, Patşa zamanynda jerı guberniialarǧa jıktelıp, geografiialyq kartadan qazaq aty öşırılgen ädıletsızdık joiyldy. Avtonomiialy Qazaq Respublikasyna qazaqtyŋ atamzamanǧy jerlerı, soltüstık öŋırdegı bes oblys, basqa da aimaqtary tügel derlık qaitaryldy» [22.9 b].

Al osynyŋ bärı nenıŋ arqasynda?! Ärine, şyn mänınde qazaqqa küzetşı bolǧan Alaş ardaqtylarynyŋ orys tılın jetık bılgendıgınıŋ arqasy! Būǧan Alaş arystarynyŋ:

«Bız orysşa oqyp, orys arasynda jür, paidamyzdy aitpas dep oilaityndaryŋbızdı Qūdai men äruaqqa tapsyryŋdar» («Qazaq», №207. 1916 jyl. «Torǧai häm Yrǧyz uezınıŋ halqyna» arnalǧan A.Baitūrsynov, M.Dulatov, S.Qadyrbaev jäne M.Tūŋǧaşin qol qoiǧan ündeu-maqaladan) [23.74 b], - degen sert sözderı dälel bola alady.

Sol Alaş arystary orys ädebietınıŋ jauharlaryn qazaq tılıne audardy. Ädebi-mädeni bailanys ornatty. Iаǧni, öz paidaŋ üşın özgenıŋ tılın üirenu – ūiat emes, öz qazanyŋda ǧana qainap, özgenıŋ jetıstıgın üirenbeu – ūltşyldyq emes dep tüsındı. Alaş arystary Abai aqylyn almasa, oiyna oqu qonbasa, bırneşe til bilmese, osyndai jetistikterge jete alar ma edi?! Mıne, osydan keiın orys biligi özderımen orys tılınde pıkır talasa alatyn mūndai qazaq ūltşyldarynan aryla bastady. Mūndai «aqyryp teŋdik sūraityn», «qazaqqa küzetşi» qazaqtardan qauiptene bastady. Orystyŋ qai biligi de endigi jerde ondai közi aşyq, kökiregi oiau qazaq ūltşyldarymen teŋ daǧuada otyrǧysy kelmedi.

Endıgı jerde «Läppai, taqsyr!» dep qol qusyryp tūra qalatyn, qazaǧynyŋ qamyn emes, mansap-därejesin ǧana oilaityn, iesine barynşa adal berilgen «soqyr, mylqau, saŋyrau» qairatkerlerden ükimet jasaǧy irikteletin bolyp şeşildi. Solai boldy da (al Sovettık qūramdaǧy qazaq ūltşyldarynyŋ da joly kesıldı). Qaraŋǧy qazaq solardyŋ qabaǧyna qaraidy, al būlar joǧaryǧa jaltaqtaidy. El erge, er jerge qaraǧan zaman tudy... Qazaqtyŋ bas ūstazyna kektengen Sovet imperiiasy Alaşqa qybyla bolǧan Abaidyŋ ūrpaqtaryn qudalady, keiın aqynnyŋ jerın – atomnyŋ «besıgıne» ainaldyrdy. Aita bersek söz - ūzyn, al endi öziŋiz şamalai beriŋiz: Qazaqiiaǧa orysşa tübin tüsirip oqyp-söilegen alaştyqtar paidaly boldy ma, joq, älde, orysşa bilmese de, Resei biligine ūnamdy, Qazaqstandy basqarǧan Ernazarov siiaqtylar paidaly boldy ma?!.

Abai aŋsaǧan bügingi azattyǧymyzda Alaş arystarynyŋ eŋbegi - ūşan-teŋiz! Olar häkim Abaidyŋ joǧaryda aitqan ösietin jete ūǧynyp qana qoimai, ony oryndau arqasynda - qazaqty qaraŋǧylyqtan, qazaqtyŋ ūlan-ǧaiyr jerin imperiialyq aran-jūttan saqtap qaldy dep tüsinuimiz kerek. Alaştyqtar – Abaiǧa qaryz bolsa, bız – Alaş arystaryna qaryzdarmyz.

Endeşe, dana Abaiymyzdy «orys tılın bıl dedi, önerın süi dedı, ol – orysşyl» dep bosqa aramter bolmaiyq, aǧaiyn. Būl da – bügıngı küngı ǧalymdarymyzdyŋ aǧylşyn tılın, taǧy basqa tılderdı bıluımız kerek dep jürgenındei janaşyrlyqtan tuǧan söz. Abaidyŋ mūndai sözi öz zamanynda - däl uaqytynda aityluymen qūndy!

Sözımızdıŋ tüiının aqyn Saparǧali Lämbekūlynyŋ myna bır jyr şumaǧymen qorytyndylaimyz:

«Aǧaiyn, oiǧa salyp qaraşy endı,Atamyz – bıle bılsek Alaş edı.Bügın bız Täuelsızdık dämın tatsaq,Tūqymyn solar ekken aǧaş edı» [24.10 b].

Bauyrjan BERIKŪLY
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER TIZIMIAbai Qūnanbaev. Şyǧarmalary. 2-tom. Almaty. Ǧylym. 1977 j. 161-162-b.b.
Q.Jūmadılov. «On ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧy». Almaty. Qazyǧūrt. 2005. 292-293-better.
Abai Qūnanbaev. Şyǧarmalary. 1-tom. Almaty. Ǧylym. 1977 j. 234-b.
Ǧ.Esım. «Kemeŋger Mūhtar». Astana. Has-Saq. 2017. 180-191-bb.
Abai Qūnanbaev. Şyǧarmalary. 2-tom. Almaty. Ǧylym. 1977 j. 162-b.
Ǧ.Esım. «Kemeŋger Mūhtar». Astana. Has-Saq. 2017. 101-b.
Şoqan Uälihanov. Taŋdamaly. Almaty. Jazuşy. 1985 j. 142-bet.
«Abai» ens. «Almaty. Atamūra. 1995 j. 166-b.
«Zapiskii Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela İmperatorskogo russkogo geograficheskogo Obşestva». Vypusk III-i», Semipalatinsk. P.Pleşeev i K. 1907 g. 8-s.
«Abaidy oqy, taŋyrqa...». Almaty. Ana tılı. 1993 j. 70-b.
«Abai» jurnaly. 1918 jyl. 2-qazan.
12. M.Dulatūly. Alty tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 3-tom. Almaty. Mektep. 2013, 26-bet.
«Qazaq» gazetı. 1913 j. №15.
K.Nūrpeiısūly. «Alaş aqiqaty». Almaty. An Arys. 2010. 49-b.
K.Nūrpeiısūly. «Alaş aqiqaty». Almaty. An Arys. 2010. 61-b.
bilim-all.kzaqparattyq agenttıgı.
M.Dulatūly. Alty tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 1-tom. Almaty. Mektep. 2013, 25-26-better.
bilim-all.kzaqparattyq agenttıgı.
Abai Qūnanbaev. Şyǧarmalary. 2-tom. Almaty. Ǧylym. 1977 j. 162-b.
K.Nūrpeiısūly. «Alaş aqiqaty». Almaty. An Arys. 2010. 50-b.
K.Nūrpeiısūly. «Alaş aqiqaty». Almaty. An Arys. 2010. 11-b.
Ş.Eleukenov. «Äuezov jäne Alaş». «Qazaq ädebietı» gazetı. №40, 2017. 9-bet.
K.Nūrpeiısūly. «Alaş aqiqaty». Almaty. An Arys. 2010. 74-b.
S.Lämbekūly. Syrperne. Qaraǧandy. Arko. 2004 j. 10-b.