Äuelı avangardizmnıŋ ädebiettegı körınısı turaly bır auyz söz. Mūny universitettıŋ filologiia fakultetın bıtırgen kökıregınıŋ säulesı bar kısınıŋ barşasy bıledı: ädebiettıŋ avangard atasy – irlandtyq jazuşy Djeims Djois. Onyŋ qalamynan tuǧan «Uliss» romany avangard täsılınıŋ qara sözdegı ozyq ülgısı. Būl degenıŋız, qazaqylap aitsaq, keiıpker sanasyna aǧyndap kelgen oidyŋ, sezımnıŋ suretı, iaǧni oidyŋ fotografiiasy. Adamnyŋ basyna osy mezette, däl osy qazır qandai oi kelse – sonyŋ qaǧazǧa tüsken dälme-däl köşırmesı.
Qazaq ädebietı de avangard ülgısınen ada-küde emes, ol ärdaiym älemnıŋ tört būryşynda tuyndaǧan auqymdy kolliziia men janrlyq fabulany boiyna molynan sıŋırıp damydy. Mūhtar Äuezovtıŋ 20-şy jyldar basynda jazǧan «Kınämşıl boijetken», «Qaraly sūlu» äŋgımelerınde batystyŋ taŋdai qaǧyp, bas ūryp mınajat etken osynau ädıs-täsılınıŋ nyşany aiqyn sezıledı. Jüsıpbek Aimauytovtyŋ «Aqbılek» romanyndaǧy qazaq boijetkenı Aqbılek pen orys ofiserınıŋ bırın-bırı tılmen emes, işara, megzeu, sezım iırımderı arqyly tüsınuı – qazaq prozasyndaǧy avangard nyşandary. Arada qanşama jyl öttı, neşeme maitalman jazuşylar şyŋdaludyŋ şyŋyna köterıldı, maŋdaialdy neşe aluan taqyryptardy igerdı. Arnasy keŋ alqapqa jaiylyp aǧatyn dariia sekıldı söz önerınıŋ bügıngı bastau būlaǧynyŋ bır tarmaǧy Quanyş Jienbai esımımen tyǧyz bailanysty.
Būrqyrap şyǧyp jatqan özge kıtaptarǧa at ızın salmai-aq, Quanyş qalamynan tuǧan hikaiattar men äŋgımelerge arnaiy toqtalu sebebımız: onyŋ söz saptasynda avangard nyşany, oi aǧyny anyq közge ūryp, men mūndalap tūrady. Jazǧyştyǧynda söz joq. Qalamger qalai jazady?.. Nendei körkem täsılge jügınedı, gäp sonda.
Älgı aitqan avangard täsılın, bızder köbıne oi aǧyny dep jürmız. Är närsege salystyru arqyly köz jetkızemız. Joǧarydaǧy «Dublindıkter», «Uliss», «Suretşınıŋ balalyq şaǧy» dep atalatyn şyǧarmalary üşın Nobel syilyǧyn ielenıp, ädebiet törınen oiyp tūryp oryn alǧan Djeims Djois özınıŋ myŋ bettık «Uliss» romanynda bır keiıpkerdıŋ erteŋgısınnen keşke deiıngı, iaǧni bır täulık ışındegı tırşılıgın surettep şyqqan. Är söilemıne, dialog, şegınıs, allegoriia, psihoanalitikalyq qalybyna aitary joq köl-kösır maǧyna syiǧyzǧany sonşa, keiıngı zaiyrly ädebietşıler älgı romanǧa däl sondai kölemde tüsınıkteme jazǧan. Eŋ qiyny – dublindık qarapaiym keiıpkerdıŋ atam zamanǧy Gomerdıŋ «İliada» dastanymen şendesıp keletın ǧajaiyp megzeu monology. Al, Quanyş Jienbaidyŋ «Toqta, ölesıŋ be» atty hikaiatyndaǧy Börıbaiy, onyŋ zaiyby Güljämila keşken pendenıŋ basyna bermesın dep tıleitın jūlyndy oqiǧalary şyǧarmanyŋ basynan aiaǧyna deiın oi aǧyny arqyly örbıgen. Tekste avtor boi salyp körınbeidı, keiıngı jastar balǧa üimelegen aradai ainalyp şyqpaityn jastyq romantikasy, iaki, qatal realistık suret, pälsapaşyldyq joqqa tän. Keiıpker qalai oilasa, solai qaǧazǧa tüsken oidyŋ suretı. Jadynyŋ, qabılettıŋ fotografiiasy.
Börıbai – jer älemge äigılı ǧaryş ailaǧynyŋ maŋyna oryn tepken Töretam tūrǧyny, şofer, ekı iyǧyn jūlyp jep jürgen bozbala änşeiın: äuelı Baiqoŋyrdyŋ maŋaiyna tüsken är jerdegı raketa qaldyqtaryn, maŋ dalanyŋ miyndai şaşylyp jatqan qalaiy, jez synyqtaryn jinap-terıp, ony kerek jerıne ötkızıp, qaltasy tompaiyp qarjylanyp ülgeredı. Börıbaidy körıp özge de qoly bos käsıpkerler şyǧady. Äuelı qarynnyŋ qamy, odan artylsa bala-şaǧa asyrau… äielınıŋ köŋılın tabu… odan artylsa tünımen otyryp karta oinau… araq ışu… bas jazu… sendelıp jürıp... sai-saladan symtemır teru. Syrt közge oŋai käsıppen-aq aqşaǧa, paidaǧa gürp ete tüsken kısı bop körınedı. Äitsede älgınıŋ jan-älemı alai-tülei, it ūlyp, qasqyr jortyp jürgendei ǧoi. Östıp älgı daiyn asqa tık qasyq bop jürgen käsıpkerdıŋ bırı kezdeisoq jarylmai qalǧan raketa gazynan ulanyp, tabanda tyrapai asady. Tekseru şyǧady. Qadalǧan jerınen qan alatyn tergeuşınıŋ tyrnaǧyna ılıkken «Börıbai, äi, ölgen jerım osy bolar, paşpyrtym bıtken şyǧar» dep jürgende äielı şırkın aqyl tabady.
Şu qaraqūiryq dep böstegın köterıp, bır tünde bazary qūjynaǧan ülken qalaǧa köşedı de ketedı. Tauyp kör endı! Tyşqanşylap ın qazyp, bazarşylap näpaqa terıp jan baǧyp kör pysyq bolsaŋ. Avtordyŋ oi aǧyny osy tūsta şyndap kädege asady, mūndaida avtorlyq baiandauǧa tüsseŋ – arba synady, psihologizmge boi ūrsaŋ – ögız öledı, köke myljyŋ kökımemen romanǧa qol artuǧa bolar edı... «Börıbai... Börıbai bolmasa söite me? Äldekımge neǧyp betaldy üresıŋ dep Börıbasardy jambastan oŋdyrmai yŋq etkızgenı. Alaqtap jan-jaǧyna qaraidy. Şylym şekse aşuy tarqaityndai. Tübıŋ tüskır, aspan tösındegı jūldyzdardyŋ bügın ölgenşe jarqyrauyn. Tabanynan syz ötkenın sezedı. Bır aiaǧyn ekınşı aiaǧynyŋ üstıne qoiyp, ūzaq sonar oiǧa berıledı. Oi deitın qaibır oi, denı dūrys oi qaldy ma Börıbaidyŋ basynda. Oiy dūrys adam kışkentaiynan asyraǧan itın tebe me. İttıŋ kiesı ūrsa qaitedı. Ol közge körınbeidı, bır oŋtaily sättı aŋdyp jüredı de alyp ūrady. 594-şı marşruttaǧy taksi qūiyndatyp kele jatady da, aldyŋǧy döŋgelektıŋ bırı mūrttai ūşady. Amalyŋ qaisy, bır jaǧyna qisaiyp bara jatyp, qarsy kezıkken mäşinenı qaǧyp ötesıŋ. Aiqai... Jaǧaǧa jarmasu, töbeles. Öz közıŋe özıŋ senbeisıŋ. Neden qatelestı? Jaŋa ǧana yŋyldap ändetıp, öz auanymen jürıp kele jatqan sekıldı edı. Al, endeşe!.. İä, iä... inenıŋ jasuyndai jazyǧy joq Börıbasardy tepkılep neŋ bar edı sormaŋdai?!» (Quanyş Jienbai, «Qatelesesıŋ, qymbattym...», Almaty, «Jazuşy», 2004 jyl, 46-bet). Baiqasaŋyz, bastyŋ aiaq, aiaqtyŋ bas bolǧan bylyqqan şaruasy, tırşılık kikıljıŋı, köŋıl-küiı, keiıpker psihologiiasy arqyly sony sezınu, tüisınu, köru äreketı segız örım qamşy örımındei jymdasa örılıp keledı. Jürıp jatqan äreketten, oqiǧadan, keiıpker köŋıl-küiınen avtorymyz ada-küde, nede bolsa, «öz basyŋmen özıŋ bol» degen kısışe syrt qalady. Jazuşy tek uaqyttyŋ tızgının ūstap otyrsa bolǧany. Jelı, kolliziia, şendestıru, özge de ädıs-täsılder öz-özınen qūiylyp kelıp jatatyndai ǧoi.
Mınekei, mınezı de mınez emes, qūiysqany kerı ketken Börıbai qalaǧa kelgelı özıne sor bop jabysqan it mınezden eptep aryla bastaidy, beine kün qyza syrt qabyǧyn tastaǧan jylan sekıldı. Güljämila da mınez metamorfozasyna tüskendei me, peiılı keŋeiıp, bala-şaǧany quyrmai, tırşılık köşıne basy salbyrap ılese bermei, küresuge, tyrmysuǧa jarap qalǧan. Qūr keude emes, küiınu, süisınudıŋ aşy-tūşy dämın tata bastaǧandai. Qala şetınen qyzyl qyş üi boi köteredı, äuelı jai salady, közge battiyp körıne bermeitın qūbatöbel, qoŋtorǧai tırşılık aqyrynda bır jobaǧa kelıp, «taǧdyr» atty ūly köpır beki tüskendei bolady. Syrttai qarasaŋ qarapaiym tırşılık ielerınıŋ künkörıs qamy, küibeŋı, tükke tūrǧysyz yryŋ-jyryŋy sekıldı osynau şyǧarma ışıne dendep engen saiyn myna aǧysy qatty asau ömırdıŋ taifun düleiınen körınıs beredı. Ülken ärıppen jazylatyn Pende, Bolmys degen bar ǧoi, sol bolmystyŋ tereŋ aǧysyna üŋıle bılsek, bız körmegen sūmdyq, bız bılmegen şyndyq jatyr degen pälsapaǧa taban tıreidı avtor.
Älgınde aitqan oi aǧysy täsılınıŋ qazırgı realistık baiandau, suretteu, söz saptau ädısınen aiyrym-belgısı mol, ärine. Myna Quanyş Jienbai prozasynan sol ädıstıŋ üş türlı nyşanyn sezdık. Bırınşısı, äu degennen asaudyŋ jalyna jarmasqan atbegı sekıldı situasiianyŋ ışıne enedı, situasiiadan äreket tuady, äreketten oqiǧa örıledı, oqiǧadan mınez qyry körınıs tabady. Mysaly, Börıbai komandasy aidalany kezıp, temır-tersek jinap jürgen kezde bır auyldasy uly gaz jūtyp o dünielık bolyp edı ǧoi. Arty kelıp tekseruden tekseruge ūlasady. Börıbai oiy tömendegışe örbidı. «Moiynǧa qiyp salar aiǧaq joq. Soryŋdy ūraiyn tergeuşı degenderıŋ de auzyŋnan şyqqan är sözdı tıze beredı eken ǧoi erıgıp otyryp» (sonda, 15-bet). Börıbaidyŋ tergeuşıge degen oiy: «soryŋdy ūraiyn, iaǧni «özge şaruasy qūryp qalǧandai, tergeuşı degen ylǧi erıgıp jüredı». Mūnda ärı Börıbaidyŋ oiy, ärı közqarasy qosyla jymdasqan. Bır oqpen ekı qoiandy atyp aldy deuşı me edı mūndaidy. Ekınşı, üşınşı jaqtaǧy situasiiany üşınşı keiıpker oiymen beru täsılı. Mysaly, oqiǧa Börıbaidyŋ küieu balasy turaly. «Sırä, şekten şyǧyp bara jatqanyn bıreuler joǧarǧy jaqqa zyŋ etkızse kerek. Syrttai tekseredı. Boljam dūrys. Ūşu alaŋyndaǧy jaǧdaidy kez kelgen töretamdyq erteŋıne-aq aina-qatesız bılıp otyrady. Közın qūrtu kerek. Jäne keşıktırmei. Aspanǧa adam ūşyruǧa bastary jetken bastyqtarǧa būl ne täiırı. Eŋbekaqysyn qolyna ūstatyp, temır qorşaudyŋ ar jaǧyna tekten-tek jıbere saluǧa jäne bolmaidy. Sol qūpiia otyrystyŋ nätijesı älgıdei. Ekı-üş aidan keiın auruhanaǧa tüstı, belı şoiyrylyp» (sonda, 28-bet). Küieu balanyŋ paşpyrty bıttı söitıp. Būl oqiǧany oi aǧynysyz, bylaişa baiandap şyqsaŋ, ekı-üş betke sozylar edı. Oi aǧynynyŋ ūrymtal tūsy osy. Üşınşı erekşelık, barşa oqiǧa, oi aǧyny arqyly örbidı, iaǧni, adam oiynan ūşqyr, üiırıp äketer ikemdı eşteme joq. Oqiǧany oidyŋ bır oralymyna syiǧyzu oŋai. Al endı, kerısınşe, sol mezettık oiǧa syiǧan oqiǧany tüsınıp, asyqpai, tūşynyp oqyǧan läzım.
Mūndaida oqiǧa quyp, ılespe audarma jasaǧandai köz jügırtıp, asyǧys-üsıgıs paraqtap şyqsaŋyz, şyǧarmanyŋ ışkı pernelerın basa almaisyz. Jügırtıp qana oqysaŋyz-aq köp jäittı üstırt şolyp, älgı situasiia kımnıŋ basynda ekenın, kımnıŋ oiymen berılıp jatqanyn bılmei tekke şarşaisyz. Oi aǧynymen jazylǧan şyǧarmany oilanyp oqysaŋyz ǧana tereŋıne köz jetkıze alasyz.
Kıtaptaǧy «Teŋızdegı bır tamşy», «Qaiǧynyŋ qūny qanşa tūrady?», «Eskı kıtaptyŋ ekı ese baǧasy», «Ürei» äŋgımelerı ınju-marjan sekıldı özındık salmaǧy, pälsapasy, öz şyndyǧy tabylǧan tūşymdy dünieler. Äŋgımenı ärkım-aq jazdy, äitse de keiıpkerdıŋ kökeiındegı şyndyqty tabu qiynnyŋ qiyny. Şynyna üŋılsek, osy künı jazary tausylǧan jazuşylar köp. Ösek-aiaŋmen uaqyt öltırıp, şetel basylymyndaǧy auzy dualy aitqyştyŋ tüimedeiın tüiedei ǧyp, üstınen ötektep, öz janynan şyǧarǧandai qūlpyrtyp, qazaqşa baiandauǧa şeberlenıp alǧan jazǧyştar qarymy tegı mol. Baiaǧy Tolstoi şoşyǧan «basqanyŋ oiymen ömır sürıp, özın özgenıŋ ornyna qoia almaityn» kısäpır mınezder jiyntyǧy köbeidı. Mūnyŋ bärı aidyŋ-künnıŋ amanynda töbemızden top ete tüsken rynok-kapitalizm jaǧdaiynyŋ boiymyzǧa jamaǧany, bälkım. Bälkım, myna bızder – qazaq qalamgerlerı tym oŋǧaq, tym taqua, tym äsıreşıl, taiaqtyŋ ekı basynda jüretın äpendılermız. Būl rette Quanyş Jienbaidyŋ ädebietke salǧan öz sürleuı, öz şyndyǧy, öz josyǧy bar, sonysymen quantady dep auyz toltyryp aita alamyz.
Keudesınde daryny bar är qalamger özın sol janrdyŋ generaly, ia marşaly sanaidy. Myna kıtaby arqyly avtor prozanyŋ generaly bolamyn degen sözdı şappai ber aityp otyr.
Sözımız qūrǧaq bolmasyn. «Keşırıŋızder...» atty äŋgımesındegı oqiǧa elge kele jatqan jazuşyny kütıp aludyŋ etımız üirengen qarbalas tırşılıgı turaly. «Kütıp alyŋdar», – dep joǧarydan äkım tapsyrǧan. Äkımnıŋ sözı – allanyŋ pärmenı. Vagonnan tüse qalǧan jazuşynyŋ oiy: «Ūiat-ai, äne bır estiiar jıgıttıŋ jazuşy düiım jūrttyŋ arasymen vokzaldyŋ şyǧys betıne aŋdausyz ötıp ketıp jürmesın dep, arbaŋdai jügırgenın qoişy; jergılıktı radiodan mūnyŋ esımıne jyrşynyŋ terme tögıldırgenın qoişy; küzde güldeste ızdegenın qoişy; bärınen de myna büldırşınderdı as joq, su joq, qaradai qaŋtaryp, dırdektetkenderı masqara emes pe!» (sonda, 131-bet). Jazuşymyz jerge kırerdei bop «ömırdı öz közınen ötkerıp» jürse, äkım: «halqym, jūrtym, elbasymyz aman bolsyn!» – dep qaradai sözben semırıp, tost köterumen äure. Är källada bır qiial, ärkımnıŋ öz şyndyǧy öz basyna jetıp artylady.
Är närsenıŋ mınsız, kemşılıksız bolmaityny sekıldı, örısı tarlau oi aǧynyna tüsem dep avtordyŋ käkır-şükırdı tızbelep jürıp alatyn tūstary da joq emes. Mysalǧa, joǧarydaǧy Börıbai men Güljämilanyŋ ıştei bıtıspes täjıkesı "üilespese nege üilı-jaily bolyp, ūrpaq ösırıp otyr eken" degen saualdy köldeneŋdetıp alǧa tartady. «Qatelesesıŋ, qymbattym» äŋgımesındegı Jidelıtoǧai jyndyhanasyndaǧy klientterdıŋ oi-oralymy, söz saptasy, uäj täjıkesıne qūrylǧan mınezder de sonşalyq daralanbaǧan. Midai batysqan, tabany qara jerden ajyraǧan äpendıler öŋşeŋ. Chehov, Dostoevskii qalamynan tuǧan «6-palata», «Naqūrysta» jyndanu äreketın fiziologiialyq prosess, metamorfoza deidı; adami qasietterdıŋ maidalanu jaiy kezeŋ-kezeŋımen berıledı, bytystyryp, üiıp-tögıp emes. Üiıp-töge berseŋ kökıme myljyŋdyqqa tūmsyq tıreisıŋ. Kökıme myljyŋ men jalǧan pälsapaşyldyqtyŋ arasy bır-aq tūtam. Oqyrmandy jerıntu, mezı etu, mıne, osyndaidan kelıp şyǧady.
Är jazuşy öz şyndyǧyn imanşart tūtady, özınıŋ şyqqan şoşaǧyn tau köredı. Oqyrman qauym osy künderı öŋkei «myqtylardan» kımnıŋ kım ekenın aiyra almai äbden şatasyp bıttı. Kıtap şyǧarǧannyŋ bärı jazuşymyn dep keudesın sabalaidy. Abailap, ömırge tura qarasaŋyz, şyndyq olai emes qoi. Äuelı tırı sözdıŋ, ölı sözdıŋ ara jıgın aiyrar qabılet, aura qajet. Ömırdı boiaumen, tırı sözben köre bıludıŋ özı öner. Ondailardy tabiǧatyna, talaǧyna bergen, jaratqan ie nazary tüsken deimız. Endı kelıp sol sözben salǧan suretıŋnen adam, jazmyş taǧdyr söileidı. Söilete bılseŋ ǧana jazuşysyŋ. Prozaşy osy baspaldaqpen bırtındep köterılıp, endı sol suretkerlık älemnen öz boiauyn, öz şyndyǧyn, öz stilın tauyp ülgergen. Şyǧarmasyn bastan-aiaq oi aǧynymen jazatyn jazuşynyŋ bıren-sarany, bırı bolsa – özı.
Quanyş Jienbai – ädebiet auylyndaǧy jas, jaŋa esım emes. Maqtasaŋ da, dattasaŋ da kötere bıletın qabyrǧaly qalamger. Qazaq prozasyndaǧy avangard ülgısındegı ädıs-täsılı qalyptasa bastaǧany riza ettı. Quanyş şyn quantty. Aldaǧy kezde älgı ädemı ämbebap stildı auyl arasynyŋ äjık-küjıgıne sala bermei, ırı, kezeŋdı oqiǧalarǧa, mınezder qaqtyǧysyna, jazmyş pen taǧdyrlar taitalasyna erkın tızgın bosatqan salymşydai saŋlaq dünielerge qalam sıltese!.. Uaqyt – asaudyŋ jalyna jarmasa jürse!.. Iske sät, qarulasym, dodany jaryp, märege keudelep keluıŋdı tosaiyq, myna bızder – oqyrman qauym!
«Qazaq ädebietı», 5 tamyz, 2005 jyl.
