(Jazuşy Quanyş Jienbaidyŋ bır şyǧarmasy haqynda)
Kımge qalai ekendıgın qaidam, men üşın bıreudıŋ jaŋadan jaryq körgen şyǧarmasyn oqyp, pıkır aitu degen qiynnyŋ qiyny. Kıtapty qauıppen qolǧa alasyŋ, köŋılıŋde kädımgıdei küdık tūrady. Osyny beker oqyp otyrǧan joqpyn ba, eger şyǧarma naşar bolsa, avtorynyŋ betıne qalai qaraimyn, ne aitamyn, sälemı tüzu, aǧalap tūratyn jıgıttı keiınnen renjıtıp almaiyn ba?..
Qoişy, äiteuır, qūiryǧyn ūstatpaityn qitūrqy sūraqtar aldyŋda köldeneŋdep jatyp alady. Jasyratyny joq, būdan qūtyludyŋ oŋai joly da kökıregıŋde sairap tūr.
Şyǧarmanyŋ bırneşe tarauyn oqyǧan soŋ-aq arǧy jaǧyndaǧy ne aitpaǧy, avtordyŋ talǧam-tüsınıgı, oqyrmanǧa bererı, qandai ideia ūsynǧany bır şama belgılı bolyp qalady ǧoi.
Mıne, osylarǧa «tūzdyq» retınde qūdaidyŋ qyzyl sözın aiaisyŋ ba, tıl ūşyna oŋai orala salatyn jattandy pıkırlerdı üstemelep kep jıberseŋ, bır mındetten qūtylasyŋ. Boiyŋ da jeŋıldenıp qalady.
Bıraq qyrsyqqanda qaitersız, ondai süikei saldy jauapsyzdyqqa qaşannan qanym qas, qolyma alǧan dünienı ynta-şyntammen, şydamdylyqpen aiaǧyna deiın oqyp şyǧuǧa tyrysamyn. Aryŋ taza bolady.
Jazuşy qalai degende de aldyna qoiǧan maqsatyn oryndai aldy ma, oryndasa qandai deŋgeide oryndady, özınşe bırşama täuır şyǧarma jazyp şyqqan sekıldı bolǧanymen bızdıŋ, oqyrmannyŋ köŋılınen şyqty ma?
Osy mäselelerdı qamtyp, qandai kıtapty bolsyn, sabyrmen, asyqpai oquǧa tyrysamyn.
Kezınde «Abai jolyn» tört ai, «Tynyq Dondy» tabandap tört ai oqyǧanym bar. Bır, ne jarty bet oqylmai qalsa, bar keremet sonyŋ ışınde ketıp qalǧan sekıldı alaŋ bolasyŋ da jüresıŋ.
Būl negızı keiınnen avtormen pıkırleskende de jaqsy ǧoi, «osy kısı şynymen kıtapty oqyp şyqty ma eken» deitın küdıkten ol da arylady. Şyǧarmanyŋ bastan-aiaq oqylǧandyǧyna, aitylǧan oidyŋ rastyǧyna onyŋ da anyq közı jetedı. Odan būryn būl tuǧan ädebietımızdıŋ keleşegıne jasalǧan azdy-köptı qamqorlyq, kerek deseŋız, şynaiy janaşyrlyq emes pe?!
Belgılı qalamger, azamat retınde de özım qatty qadırleitın Quanyş Jienbaidyŋ «Än saluǧa älı erte» romanyn jasyratyny joq bır ai oqydym. Qolǧa tüsken şyǧarmalaryn būǧan deiın de ızdep oqyp jüretınmın.
Mūnan bırneşe jyl būryn osy jıgıt ükımet ūiymdastyrǧan ülken bäigege qatysty. Bas jüldege ie boldy. Sonda da bır taqyryp aiasyna jinaqtalǧan sikldı äŋgımelerın tügel oqyp şyqqam.
Retı kelgende aita keteiın, bızde jalpy kıtap bolyp şyqpai tūryp qoljazba talqylau, ärıptesterıŋnıŋ, qalamdastaryŋnyŋ oi-pıkırın tyŋdau, oryndy synnan qorytyndy şyǧaru degen ürdıs müldem ūmytylyp qalǧan edı ǧoi. Oraiy kelgende osy roman qoljazba küiınde talqylandy.
Mädeniet ortalyǧyndaǧy Myrzekeŋnıŋ, M.Joldasbekovtıŋ kabinetıne jinalyp alyp, san türlı pıkırler aitqandyǧymyz älı künge deiın esımde.
Aldymen aitarym, romannyŋ siujettık qūrylymy. Baiqoŋyr kosmodromy bız üşın tanys, äm beitanys taqyryp.
Tiıp-qaşyp merzımdı basylymdarda, ekologiia taqyrybyn qauzaǧan şaǧyn dünielerde Baiqoŋyr taqyrybyna azdap at ızın salǧan bolamyz, sol Baiqoŋyr ırgesınde elmen bırge tütın tütetıp, tırlık keşıp jatqan qandastarymyzdyŋ hal-ahualyna qabyrǧamyz qaiysqandai syŋai tanytamyz. Dūrys-aq.
Baiqoŋyrdyŋ mäselesı özımızdı bylai qoiǧanda, BŪŪ-nyŋ mınbesınen de üzdıksız köterılıp, üzdıksız aitylyp jürgendıgı şyndyq.
Kosmodromdaǧy adam tözgısız ekologiialyq jaǧdaidyŋ şegıne jetkendıgı de köz aldymyzda sairap tūr. Sairap tūrǧandyǧy, kosmodrom ırgesındegı qazaq auyldarynyŋ kün körısı jasyratyny joq, anyq tūiyqqa tıreldı. Būdan şyǧar jol bar ma?
San märte jazdyq, älı de tynbastan jazyp jatyrmyz, bıraq odan şyǧyp jatqan nätije şamaly.
Şamaly bolatyn sebebı, kosmodromnyŋ taǧdyryn tüpkılıktı şeşetın mehanizm bızdıŋ qolda joq. Qolda bolmaǧannan keiın jan aiqaiyŋ alysqa ūzamaidy, äudem jerge barady da qūmǧa sıŋgen sudai sap tyiylady.
Myŋ jerden şaşyŋdy jūlyp, älemdık qauymdastyqqa qanşa jerden şaǧynsaŋyz da kosmodromdy Baiqoŋyrdan köşırıp jıbere almaisyz. Būl - aksioma.
Romandy qolǧa alǧanda «apyr-ai, kosmodrom qazaqtyŋ qolyna qaşan tiedı» deitın qazaq ädebietınıŋ mındetıne jatpaityn jaǧdaiatty qauzap ketpedı me eken dep oiladym.
Ol körkem ädebiettıŋ problemasy emes. Otyz betten soŋ ol qauıpım seiıldı, būl taza proza, taza ädebiet. Romannyŋ bastaluynyŋ özı oqys oqiǧamen örıledı.
Kosmodromǧa baratyn tūiyq joldy ereuıldep auyl äielderı basyp alǧan. Ereuıl... Töretam stansasyna jaqyn qonystanǧan Sūlutam beketındegı auyl äielderı qoǧamǧa, ainaladaǧy ortaǧa, kosmodrom basşylyǧyna degen ışkı renışterınıŋ belgısı retınde temırjoldy ereuıldep basyp aludy qaidan üirenıp jür deseŋızşı!
Sırä, būl da dalalyq demokratiianyŋ soŋǧy kezderı paida bolǧan ürdısı.
Kosmodromǧa qūpiia jük vagondaryn süirep kele jatqan auyr sostavtyŋ maşinisı zar qaǧady. Stop krandy basyp, poiyzdy toqtatu kerek pe, älde äielderdı teplovozdyŋ tūmsyǧymen bır qaǧyp, ılgerı qarai tarta beruı kerek pe?
Kosmodromǧa baratyn poiyzdy jolai toqtatu jauapkerşılıgın tırı adam moiynǧa ala almaidy. Basyŋ ketedı, ne türmede şırisıŋ. Qart maşinistıŋ qoldy-aiaqqa tūrmai bezıldeitını sodan.
Myna sūmdyqty aqylǧa salyp, äielderdı aman alyp qaluǧa nūsqau beretın jäne ıstı oŋtaily şeşetın kım bar? Beket bastyǧy Qarajan ıssaparmen oblys ortalyǧyna ketıp qalǧan. Endıgı kezek Äbdımälıkte.
Bız bas keiıpker Äbdımälıkpen mıne, osydan bastap jaqyn tanysa bastaimyz. Äbdımälık kosmodromnyŋ jergılıktı halyq arasyndaǧy ökılı.
Qolymda azdy-köptı bilıgım bar, artymda sözımdı söileitın asqar taudai kosmodrom bar, kosmodromdy Mäskeu qorǧaştaidy, sondyqtan kımnen qorqamyn, kımnen qaimyǧamyn deitın ūrda-jyq mınezdıŋ adamy emes.
Bas paidasyn bıledı, aqyldy, orynsyz jerge betaldy kilıkpeidı, batyrsynyp joq jerden bılegın sybanyp aiqailap şyǧa kelmeidı. Är närsenı jetı ölşep, bır-aq kesedı. Saq. Bır qadam ılgerı bassa da jan-jaǧyna jıtılene qaraidy. Kosmodrom basşylyǧyna bıldırtpegenımen töretamdyqtarǧa, jerlesterıne bärıbır büiregı būrylady, şynymen jany aşidy. Ereuıldegen äielderdı de jazǧyra almaisyz.
Kosmodromnyŋ N. nüktesındegı ūşu alaŋynyŋ qūrylysynda jürgende küieulerı kenetten qaitys bolǧan. Tört bırdei azamat köz aldarynda o düniege attanyp kete bardy. Jarylqaimyz, bastaryŋa altyn üiemız degen kosmodrom basşylarynyŋ uädelerı jelge ūşty.
Äielderdıŋ oqystan mınez körsetuı de äbden aşynǧandyqtan tuǧan äreket edı. Zamanǧa sai zaŋdy, oryndy talap.
Äbdımälık te ekı aiaǧy salbyrap aspannan tüsken adam emes, osy öŋırdıŋ tumasy. Uaqytqa beiımdelgış. Erteŋgı künın de eldıŋ aldymen boljaidy.
Kosmodromdy özgeler sekıldı jerden alyp, jerge salyp bekerge dauryqpaidy. Odan tük önbesın jaqsy tüsınedı. Bır kezderı dariia jaǧalauyndaǧy qaraköl ūjymşaryn basqarǧan. Ūjymşar taraǧan soŋ jaŋa ömırge tez beiımdeledı. Töretam ırgesındegı qazaq auylynan şyqqan oqymysty, közı aşyq azamat retınde kosmodrom basşylaryna da qūlaqqa kıretındei tyŋ ideia ūsynady.
Kosmosqa alyp şyǧatyn bırden-bır ūlttyq taǧamnyŋ şūbat ekendıgın tolyqqandy däleldeidı. Şūbatty öŋdep, keptırıp ūnǧa ainaldyrady. Atmosferaǧa şyqqanda da şūbattyŋ boiynan jusan isı aŋqyp tūratyndai därejege jetkızedı.
Şeteldıkter de, kommersiialyq ūşyrularmen ainalysyp jatqan özgeler de būl tyŋ bastamany bırden qūptaidy. Äbdımälıkke kädımgıdei senım artady. Äbdımälıktıŋ de ışke bükken öz esebı bar.
Kosmodrom maŋaiyndaǧy Qambaş kölın öz müddesıne jaratsa, qūjattaryn zaŋdastyryp jekeşelendırıp alsa, maŋdaiyna şaŋ timeidı. Köl suynyŋ qūramynda iod köp. Jer jüzınde iod jetıspeuşılıgınen zardap şegıp jürgenderdıŋ sanyna jetu jäne mümkın emes! Ekınıŋ bırı. Ony aitasyz, tıptı Äbdımälıktıŋ ülken ūly Änuarbek te sol iod jetıspeuşılıgınıŋ saldarynan auruǧa şaldyqqan.
Moiny oŋ jaǧyna qarai qisaiyp qalǧan. Ony kezınde äkesı Reseidıŋ Astrahan oblysyndaǧy pansionatqa üş-tört jylǧa deiıngı qarajatyn tölep, ötkızıp jıbergen. Izdemeidı. Ölı-tırısınen de habarsyz. Romanda osy ştrih ädemı örılgen, oqiǧany qoldan qoiulatyp, jūrtty jalyqtyratyn ūzyn-sonar baiandau degenıŋız atymen joq. Naqpa-naq.
Maǧan taǧy bır ūnaǧany, auyl adamdarynyŋ auyzekı äŋgımesı, intonasiiasy men avtor intonasiiasynyŋ jymdasyp qosylyp, bırıgıp ketuı edı. Bız keiıpkerımızge joǧarydan mensınbei qaraimyz ǧoi, al qai keiıpkerdı almaŋyz, Quanyş solardyŋ ışıne kırıp ketedı.
Avtor sözuarlyqqa salynyp, bolmaityn tūstan aqyl aityp, özın körsetudı de mūrat tūtpaidy. Keiın oiladym, būl būryn-soŋdy kezdespegen taqyryp qana emes, būryn-soŋdy kezdespegen stil de.
Sol Qambaş kölındegı iodtyŋ köptıgın, onyŋ küllı adamzatqa bırden bır taptyrmaityn zäru em ekendıgın tek kosmonavtardyŋ otbastary ǧana bıledı, solar ǧana keregınşe paidalanady.
Jaz boiy sonau jer tübınen kelıp, köl jaǧasyna qostanyp jatyp alady. Suǧa tüsedı. Mūndai su qūramyndaǧy iodtyŋ köp mölşerı bar köl jer jüzınde sanauly, tıptı joq dese de bolǧandai. Qazaqtar onyŋ män-maǧynasyn äzırge tüsınbeidı, tüsınuge de äreket jasamaidy.
Būl – negızı kosmostan zerttelgen, arnauly zerthanalarda tekseruden ötken asa sirek kezdesetın jaŋalyq.
Al kosmostan zerttelgen deitın qūjatyŋ bolsa bıttı, şaruaŋ ılgerı qarai jürıp beredı. Sol qūjatty kosmodrom basşylarymen auyz jalasyp jürıp, qolǧa bır tüsırıp alsa, Äbdımälık uaqyt sozbai dereu ıske kırısedı, Qambaş kölınıŋ jaǧalauynan emdeu-sauyqtyru mekemelerın aşady. Tabys, keleşegıne jasaǧan nyq qadam, tūnyp tūrǧan bailyq közı...
(Baiqaisyz ba, qazır Qyzylorda oblysynyŋ äkımdıgı Qambaş kölın eldıŋ qajetıne jaratu üşın qyruar qarjy bölıp, sauyqtyru mekemelerın salyp jatyr. Jürek jylityn jaŋalyq. Al Quanyş Jienbai būl problemany mūnan bırneşe jyl būryn romanyna arqau etken edı.
Üilesım, şyǧarma ideiasynyŋ naqty ömırde körınıs tabuy degenımız sırä, osyndai-aq bolar).
Romannyŋ ūzyn-yrǧasyn tızbeleu, ärbır detalıne jekelei toqtalu bızdıŋ mındetımızge jatpaidy.
Bızdıŋ aitarymyz – mūndai tyŋ taqyrypty, kosmos taqyrybyn barynşa qauzap jazu būryn-soŋdy qazaq ädebietınde bolmaǧan jaŋa tynys, qazaq jazuşysy büitıp üŋılıp jazbaǧan sony dünie.
Äbdımälıktıŋ temırjol beketınıŋ bastyǧy Qarajanmen ara-tūra teketıresıp, ara-tūra mämılege de kelıp, itjyǧys tüsıp jatatyn tūstary da sondai nanymdy. Kerek deseŋız, ekeuı bır närsege taban tırep talasyp ta jürgen joq. Ömırge degen ekı ūǧym, ekı közqaras. Ekeuınıŋ de tartysy jarasymdy. Ekeuınıŋ de otbasy bar, kelınşegı bar.
Äbdımälıktıŋ kelınşegımen aradaǧy qatynasy da özınşe bır planeta, özınşe bır «solnychnyi» sistema. Bır otbasynan üşınşı bır «solnychnyi» sistema bölınıp şyǧady.
Al bärınen būryn Äbdımälıktıŋ Almatydaǧy ǧylymi-zertteu institutynda qyzmet ısteitın qyzy Meiramgüldıŋ taǧdyry şe. Meiramgül biolog, Betbaqtaǧy köbelekterdıŋ ösıp-önu prosesın zertteidı.
Ekologiialyq apat aimaǧyndaǧy köbelekterdıŋ tynys-tırşılıgı Meiramgüldıŋ küllı bolmysyn bilep alǧan. Köbelekter on jylda jer şaryn bır märte ainalyp şyǧady. Öledı, tuady, bıraq ūrpaq jalǧastyǧy üzılmeidı.
Özı de jylqyşy jıgıtten jüktı bolyp qalǧan. Jatyrdaǧy şarana kün sanap ösıp keledı. Ol ūrlyǧyn jasyrudyŋ sırä, qiynǧa soǧatyn türı bar. Balany tüsırıp tastaǧysy kelıp te ärekettenedı, jantürşıgerlık qylmysqa baruǧa da bel bailaidy.
Taǧdyrdyŋ būl qiianatyna ne dersız, Äbdımälıktıŋ bırınşı äielı ölıp, soŋynan alǧan özınen jiyrma jastai kışı ekınşı äielı Patşagül bolsa, basyna būrşaǧyn salyp, bır säbige zar bolyp jür.
Şyǧarmanyŋ osy taraulary da oqyǧan adamdy beijai qaldyrmaidy. Oilantady, astamşyl piǧyldyŋ arakıdık joly bolǧanmen adami ärekettıŋ tüptıŋ tübınde jeŋıske jetetındıgın de oqyrman zerdesıne şym-şymdap jetkızedı.
Esık aldyndaǧy äuıt pen sonau Qambaş kölın jalǧastyrsam deitın Äbdımälıktıŋ armany, bylai qarasaŋyz, fantaziia.
Bıraq sol fantaziia Quanyşqa jarasyp tūr, bälkım maǧan jaraspas edı. Älgı Mäskeuden keletın voennyidyŋ beinesı qandai jatyq. Orys ofiserınıŋ adami obrazy, onyŋ älgı jabaiylardyŋ arasyna kelgendei hal keşıp, bıraq bütındei özgerıp qaitqan ūlynyŋ ıs-äreketterı azdap külkı tudyrǧanymen bärıbır este qalady.
Este qalady demekşı, būl romanda sanynan jaŋylysatyndai köp keiıpker joq. Sol sanauly keiıpkerler bastan-aiaq daralanǧan, bırımen-bırın şatastyru mümkın emes.
Kosmodromnyŋ maŋaiy bolǧan soŋ ba, älde Quanyş aldyna sondai maqsat qoiǧan ba, qai keiıpkerın almaŋyz, Sūlutam beketınıŋ adamdary syrt pışını jaǧynan köpşılıgımızge ūqsaǧanymen, jan dünielerındegı alasapyran ahual bızdıŋ, barşamyzdyŋ älemdık örkeniet köşıne ılesıp, qazaqy ülestı qalai alyp qaluǧa bolady deitın ǧalamdyq mäselelerımızge özderınşe jauap ızdeidı.
Özderınşe ärekettenedı. Endıgı jerde Baiqoŋyr kosmodromyn pälen-tügen dep pendeşılıkpen baibalam salyp, jamandaudyŋ qajetı şamaly. Qiyndyq körgenımız ras. Qazaq topyraǧynda, kün saiyn kommersiialyq ūşyrulardyŋ jüzege asyp jatqany anau.
Kün saiyn dürs-dürs. Solai-aq bolsyn. Degenmen, Baiqoŋyr töŋıregınde de qazaqtyŋ maŋdaiyna jazylǧan nesıbe bar. Aiqailamai, dabyra-daŋǧazalamai, sony qajetımızge qalai jaratamyz, keleşegımızge qalai paidasyn tigızemız?
Mıne, Sūlutam beketındegı kışkentai qazaq auylynyŋ älemmen bailanysy degenımız osydan kelıp tuyndaidy. Qambaş kölındegı iodtyŋ molşylyǧy kosmostan zerttelgen. Kosmostan zerttelgen jaŋalyqqa älem halqy köz tıgedı.
Eger erteŋ oilaǧany ıske asatyn bolsa, Äbdımälık tuǧan ölkege älem jūrtşylyǧynyŋ nazaryn audartady. Baiqoŋyr kosmodromymen qatar Qambaş kölınıŋ de ataǧy aspandaidy. Köl suyndaǧy iodtyŋ köptıgı turaly mälımettı menıŋ de estıgenım bar.
Qambaş – Aral teŋızınıŋ maŋyndaǧy köl. Köldıŋ infraqūrylymyn bütındei özgertıp, sol ekologiia azabyn tartqan aǧaiynǧa qolqabys jasatyndai kün tusa, ol bır ǧana oblystyŋ emes, küllı respublikamyzdyŋ bedelı emes pe?! Iаǧni, jazuşy būl tyŋ taqyrypty būrynnan oilastyrǧan.
Jer jaǧdaiyn jaqsy bıledı, özı sol öŋırdıŋ tumasy.
Romannyŋ finalynda Qambaş kölı ädıldıkpen auksion arqyly satylatyn bolady. Äbdımälık te qarajatyn aiamaidy, onyŋ maqsaty jeke bastyŋ şaruasy. Al onyŋ Finliandiiada tūryp, keme jöndeu zauytynda injener bolyp jūmys ısteitın ūly, bır kezderı Äbdımälık öz qolymen pansionatqa ötkızıp ketken, sonan berı ölı-tırısınen beihabar ūly Änuarbek te auksionǧa qatysady.
Qandai qarjyǧa bolsa da, köldı satyp aluǧa bel buady. Iod jetıspeuşılıgınen bır kezderı özı de syrqatqa şaldyqqan Änuarbek Qambaş kölın älemdık masştabta paidaǧa asyrudy mūrat tūtady. Ūlymen betpe-bet jüzdesuden qaimyqqany ma, älde azamattyq ary jıbermedı me, Äbdımälık auksion bastalmastan būryn üştı-küilı joǧalyp ketedı...
Taǧy bır baiqaǧanym, bızdıŋ dästürlı ädebiette suretteu, sypattau jaǧy basym ǧoi. Tabiǧatty äserlesek te bıraz jerge aparyp tastaimyz. Al Quanyştyŋ būl romanynda onyŋ bırı de joq. Ol bır närsenı aitqysy kelse, aldymen sonyŋ assosiasiiasy arqyly töŋıregın tügel qamtu ädısın qoldanady. Būl tübı kerek täsıl, būrynǧy taptauryn joldan, daiyn resepten qaşyp, jaŋa formaǧa qūlaş ūruy da qūptarlyq qadam. Būl – bügıngı künnıŋ romany, täuelsızdıktıŋ romany. Ekı jüz betke sonyŋ bärı syiyp tūr...
Äkım TARAZİ, jazuşy-dramaturg, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı «Egemen Qazaqstan»,1 tamyz, 2012 jyl
