Keiıngı kezde äielder men qyzdardyŋ şylym şeguın jiı köretın boldyq. Tıptı keide mektepterdıŋ janynan ötıp bara jatsaŋ 14-15 jastaǧy şynaşaqtai qyzdar toptasyp alyp temekı tartyp tūrǧanyn köresıŋ. Köresıŋ de qynjylasyŋ. Baiaǧyda bızdıŋ bala kezımızde de äielderdıŋ käzittıŋ jyrtyndysyna oralǧan mahorkany tartyp otyrǧandaryn köruşı kördık. Bıraq olardy aiyptauǧa bolmaityn, öitkenı bırınıŋ küieuı soǧysta qaza tapty, bıreulerı jaqyndarynan aiyrylyp jatty, bır jaǧynan azapty tūrmystyŋ tauqymetı bar. Basyndaǧy qasıretterın az da bolsa jeŋıldetu üşın temekı tartatynyn şyǧar deitınbız.
Al qazır jas qyzdardyŋ, jas kelınşekterdıŋ «baiy ölıp, baǧy küiıp» jatqandai jıp-jıŋışke symdai sigaretterdı qūnyǧa sorǧandaryn köresıŋ. Ärı olarǧa «äi der äje, qoi der qoja» joq. Genderlık saiasattyŋ terıs äserı közge ūryp tūr. Būryn osyndai ädepsızdıktı, tärtıpsızdıktı körsek, qoǧamdyq tūrǧydan eskertu jasauǧa bolatyn. Qazır auzyŋdy aşyp kör!
Ras, soŋǧy jyldarda elımızde jūrt jappai baratyn köpşılık jerlerde, qoǧamdyq kölıkterde, jūmys oryndarynda, taǧy basqa oryndarda temekı şeguge arnaiy zaŋmen tolyqtai tyiym salyndy. Alaida soǧan qaramastan şylym şeguşıler, onyŋ ışınde qyzdar men äielder azaiu ornyna köbeiıp barady.
Jer betınde 1,1 mlrd şylym şeguşı bolsa qazır sonyŋ üşten bırıne juyǧyn äielder qūraidy eken. Ärı temekı öndırısımen ainalysatyn kompaniialar soŋǧy jyldarda öz önımderın köbıne äiel tūtynuşylarǧa baǧyttaityn boldy. Qazaqsanda naqty zertteu jürgızılmegen. Reseide bırneşe jyl būryn jürgızılgen zertteu derekterıne qaraǧanda mektep jasyndaǧy oquşy qyzdardyŋ 24 paiyzy, ūldardyŋ 27 paiyzy temekı tartady eken. Qazaqstanda mūndai körsetkış Reseiden artyq bolmasa kem emes dep oilaimyn. Qyzyq bolǧanda bükıl dünie jüzınde şylymqor erkekter sany kemıp, kerısınşe şylymqor äielder sany kürt artyp barady.
Bırqatar zertteuşıler mūndai qūbylysqa nysanaly marketing pen temekı jarnamasy äser etıp otyr dep esepteidı. Būdan on jyldai būryn älemde 250 million äiel şylym şegetın bolsa endı taiau jyldarda onyŋ sany jarty milliardqa jetpek. Dünie jüzılık densaulyq saqtau ūiymnyŋ derekterıne qaraǧanda jyl saiyn şylymqorlyqtan 8 million adam qaza tabady eken. 1,2 mln adam özderı şekpese de basqalardyŋ şekken temekı tütınınıŋ saldarynan köz jūmady. Qazaqstan temekı tartudan Orta Aziia men EAEO elderı arasynda 17 paiyzben üşınşı orynda. Eŋ az tartatyn elder Türkmenstan (4 paiyz) men Özbekstan (9 paiyz). Eŋ şylymqor el – Resei (27 paiyz).
Temekı önerkäsıbınıŋ alpauyttary önımderın ötkızu üşın ne bır türlı aila-şarǧylarǧa baruda. Ädeiı äielderge baǧyttalǧan öte ädemı dizainmen jsalǧan, jıŋışke sigaretterge basymdyqtar berılude. Sigaretten görı ziiansyz degen jeleumen IQOS, glo, lil, Jouz siiaqty şylym qyzdyrǧyş gadjettık qūrylǧylardy köptep şyǧaryla bastady. Qorqor degen bäleket te özındık «modaǧa» ainalǧan siiaqty. Qorqor jürgen jerdıŋ bärınde derlık bäŋgılık (esırtkılık) sauda qatar jüretının jūrttyŋ bärı bıledı.
Jalpy ǧalymdar şylym da esırtkı tärızdı täueldılık tuǧyzatyn nikotindık zat ekendıgın däleldegen. Temekınıŋ ziiansyz dozasy degen bolmaidy! Temekı önımderı äiel aǧzasyna öte ziiandy. Temekı önımderınıŋ barlyq türlerı täueldılık tuǧyzady!
Ökınışke qarai şylymqor qatyndar da şylymqor erkekter siiaqty temekıden paida bolatyn zardaptar saldarynan qaza tauyp jatyr. Ärı būl sifrlar jyldan jylǧa ösıp barady. Äsırese būl äielderdıŋ adam ūrpaǧyn damytu (jynys, qynap, jatyr moiyny, omyrau) organdarynyŋ qaterlı obyr men jalpy osteoporoz dertıne ūşyrau yqtimaldyǧyn arttyryp otyr. Sigaretke ketetın şyǧyndar otbasy biudjetıne de terıs yqpalyn tigızetını taǧy bar.
Sondyqtan är otbasynda, är ūjymda şylymqorlyqtyŋ zardaptary turaly jiı aitylyp, BAQ-da temekıge qarsy nasihat jüielı jürgızılse deimın.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
