Şyŋǧys han jürgızgen memleket reformasynyŋ basty şaralarynyŋ bırı memlekettıŋ bas ädıletşısın (Ädılet ministrın) taǧaiyndau boldy. Şyŋǧys han Moŋǧol memleketınıŋ alǧaşqy bas ädıletşısı (Deed zargach) etıp özınıŋ "altynşy ınısı"[1] Şihihutugty taǧaiyndaǧanda oǧan:
"Memlekettıŋ menşıgın jönge salyp, dau-damailardy rettep, ol turaly kök däpterge jazyp otyruyŋ şart, Şihihutugtyŋ menımen kelısıp şeşıp, aqqaǧazǧa kök siiamen tüsırgen hattamalaryn (jarlyq zaŋdaryn, - Z.Q.) ūrpaqtan ūrpaqqa deiın eşkım būzbaityn bolsyn" [2] dep jarlyq bergen eken.
Şyŋǧys han jarlyǧymen Şihihutug belgılegen "Kök däpter" keiın älem tarihynda "Mongolyn İh zasag huul" ("Mongolskaia Velikaia Iаsa" nemese "Ūly Jasaq" ("zasag" - "bilık", "ökımet" degen maǧyna beretın tungus-moŋǧol sözı)) degen atpen äigılı boldy. Tarihi derekterge qaraǧanda "Kök däpter" 1210, 1229 jyldary şaqyrylǧan ūly qūryltaida tolyqtyrylyp, odan ärı de jalǧasyp otyrǧan. Bıraq äzırge deiın kök däpterdıŋ tüp nūsqay tabylǧan joq.
Bızdıŋ bırınşı boljamymyz boiynşa, "Kök däpter" Moŋǧol imperiiasynyŋ zaŋdy mūragerı Hubilai qūrǧan Iýan patşalyǧy ordasynda saqtaluy mümkın. Bıraq Qytaidy bilegen moŋǧol äuletınıŋ soŋǧy hany Togoontömör 1368 jyly Beijiŋnen (Pekin) quylǧanda qaǧan ordasy örtengen edı. Qytailar 1372, 1380, 1381, 1392, 1410, 1414 jyldary Moŋǧol derjavasynyŋ būrynǧy astanasy Qaraqorymdy alty märte ot-jalynǧa orady. Sondyqtan "Kök däpter" ne osy oirandardyŋ bırınde örtendı, nemese Qytai arhivınıŋ bır tükpırınde älı de būiyǧyp jatuy yqtimal dep oilaimyz.
Ekınşı boljam. "Ūly jasaqta" būl zaŋnyŋ oryndaluyn baqylap otyru ūlym Şaǧataiǧa tapsyrylsyn delınetın bap bar. Onyŋ üstıne bır jaǧynan Hubilai, ekınşı jaǧynan Arig-Bök, Haidu aralyq jaugerşılık kezınde Arig-Bök Haidudyŋ kömegımen Qaraqorym ordasyndaǧy basty qūjattardy ol kezde Haidu bilıgındegı Ile, Jetısuǧa özımen bırge alyp keluı mümkın. Äkesınıŋ jüktegen zaŋdy mındetın oryndau üşın de «Ūly jasaq»-tyŋ tüp nūsqasy nemese bır nūsqasy Şaǧatai äuletıne saqtaluy şartty mäsele. Sondyqtan ūly zaŋnyŋ bır nūsqasy Ortalyq Aziianyŋ bır tükpırınde saqtalyp jatuy da ǧajab emes.
"Ūly jasaq" zaŋynyŋ öz tüp nūsqasy tabylmaǧanymen ǧalymdar ony "Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı", "Chingis haany bileg surgaal", Raşid ad-Dinnıŋ "Jylnamalar jinaǧy" jäne A.Juveinidıŋ "Älemdı jaulap aluşynyŋ tarihy", Marko Polonyŋ mälımetterı arqyly zerttep negızgı syryn tam-tūmdap şeşe aldy. Qytai ǧalymy Li Zufin "Şyŋǧys hannyŋ jaŋa ömırbaiany" atty eŋbegınde, Ūly jasaqty segız bölımge jıktep körsetedı. Onyŋ jıkteuı boiynşa "Ūly Jasaq": 1) Jalpy erejeler, 2) Halyqaralyq qatynastar zaŋy, 3) Ükımet jäne qaruly küşter turaly zaŋ, 4) Qylmystyq zaŋ, 5) Äsker turaly zaŋ, 6) Azamattyq zaŋ, 7) Sauda turaly zaaŋ, 8) Ädettegı tyiym erejelerınen qūralady. Qytailyq moŋǧol ǧalymy B.Saişaaldyŋ "Ūly jasaqty" müşelep taldau logikasy odan da tereŋırek. Ol ūly zaŋdy konstitusiialyq 3 bap, qaǧan bilıgı turaly 4 bap, äsker jäne soǧys turaly 14 bap, azamattyq zaŋǧa tän 8 bap, tötenşe zaŋdyq 1 bap, halyqaralyq qatynas jaily 4 bap, qarajat turaly 5 bap, sauda-sattyq turaly 2 bap, jol jäne qatynas turaly 2 bap, dıni nanym turaly 3 bap, otbasy jaily 2 bap, qylmys zaŋy 7 bap, barlyǧy 6 bölım 54 baptan tūrady degen qorytyndyǧa kelgen. Al Şyŋǧys hannyŋ atamekenındegı töl moŋǧol ǧalymdary Li Zu Finnıŋ ädettegı tyiym erejelerın azamattyq zaŋ erejelerınıŋ bır bölımı dep eseptep Ūly jasaqty jetı toptamaǧa böledı.
Qalai degenmen "Ūly jasaq"ortaǧasyrlyq universaldyq zaŋ rölın atqardy. Öitkenı qazırgı demokratiialyq qoǧam ömırınde taraptyq röl atqaratyn barlyq erejeler ūly jasaqta jinaqtalǧan. "Ūly jasaq" tek Şyŋǧys hannyŋ auzynan şyǧyp Şihihutugtyŋ qolymen jazylǧan jaŋa tuyndy emes, ol ejelden Moŋǧol üstırtın meken etken türkı, tungus, moŋǧoldyq memleketter tūsynda ömırge kelgen ejelgı zaŋdyq erejelerdıŋ eŋ bır synalǧan elementterınıŋ jinaǧy bolyp tabylady. Mysaly "Ūly jasaqta" han, qaǧandar qūryltai arqyly mūragerlık jolmen sailanatyn, "er adam basyn elın qorǧauǧa ärqaşan daiyn tūruǧa mındetteitın" Hūn-türkı zamanynan qalǧan ürdıster sol küiınde engızıldı. "Ūly jasaqtyŋ" "Han jäne memleket bilıgı turaly" babynda "Handar el, aimaq jäne äulettıŋ ökılderı qatysqan qūryltaidan sailanady. Būl el aimaq hany jäne memleket qaǧanynyŋ qai-qaisysyna qatysty[3] dep körsetken. Ūly jasaqtaǧy "15 ten 60 jasqa deiıngı ärbır er adam äskeri boryşyn atqaruǧa mındettı" degen bap Moŋǧol memleketınıŋ äskeri-biurokratiialyq syr-sipatyn körsetedı.
"Ūly jasaqtyŋ" "jaiylym jer" turaly baby ejelgı Kidan zaŋdaryn eske tüsıredı. Kök däpterge tüsken bır jarlyqta "Aŋ, qūstyŋ ösıp-önu toqsany mezgılınde olardy rūhsatsyz aulauǧa qataŋ tyiym salynady"[4]dep körsetken. Al "Ūly jasaqtaǧy" "Köşken jūrttyŋ oşaq ornyna jäne özen suǧa zär syndyruǧa tyiym salatyn" erejesı türıkterden qalǧan etikalyq salt. Ejelgı zaŋnyŋ būl erejesı keiın mūsylman dıni erejelerımen ūştasyp, türkı halyqtarynyŋ arasynda moraldyq dästürge ainaldy. Mysaly qazır qazaq halqynda "Ädıletsızge ergen suǧa siedı (jamandyqqa barady)" degen mätel bar.
Türkılerden kele jatqan qylmystyq zaŋnyŋ keibır erejelerı "Ūly jasaqta" öz jalǧasyn tapty. "Han jäne elın dının, salt-sanasyn satqandar, basqanyŋ nekelı zaiybyna qol salǧandarǧa ant ūrsyn aityp, basyn alatyn" ejelgı türıkterdıŋ qylmystyq erejelerı "Ūly jasaqta": "Kısı öltırgender, satylǧan qūldar, erkekpen erkek ara jynystyq qatynas jasaǧandr (gomosexualist), qara basyn qorǧap soǧys alaŋyn tastap ketkenderdıŋ basy alynsyn" degen jaŋa erejelermen tolyqtyryldy.
"Ūly jasaqqa" sauda-sattyq turaly jaŋa ereje engızıldı. Onda bylai dep körsetken: "Saudagerlerdı jan-jaqty qorǧau kerek. Olar alǧaş ret ūtylsa kömektesu, ekınşı ret ūtylsa ūtylǧanyn töletu, üşınşı ret ūtylsa basy alynsyn" dep körsetken. Öitkenı Şyŋǧys hannyŋ ainalasyndaǧylar ükımettıŋ qarajat qoimasy tabystan qūralatynyn sol kezde-aq sezgen.
"Ūly jasaq"-ta körsetıluı boiynşa "Dın basylary jäne olardyŋ ümbetterı (nemese dıni qauym) ädettegı jäne kedendık türlı salyq tölemınen azat etılgen". Ūly jasaqtaǧy "Elşı, jauşylarǧa erekşe qūrmet körsetıluı şart, olardyŋ abyroiyn aiaqqa basuǧa tyiym salynady". Jasy ülkenderdı syilap, älsızderge qol ūşyŋdy ber äsırese "Oqymystylar jäne oqyp üirenudı pır tūtqandarǧa (biasalgagchid) erekşe qūrmet körsetu" turaly baptar eldıŋ ösetındıgınıŋ belgısı edı.
"Ūly jasaq" zaŋynda "Moŋǧol ūlysy qaǧan bilıgıne älemdı bas ūrǧyzǧan memleket bolyp tabylady" dep körsetedı. Moŋǧoldar Ūly jasaqta atap körsetkendeiın dünienıŋ teŋ jartysyna ielık etken ūly derjava qūrdy. "Ūly jasaq" zaŋy moŋǧoldar bilık jürgızgen barlyq ölkede bırkelkı qoldanyldy. Söitıp "Moŋǧoldyŋ Ūly jasaǧy" jalpy dala zaŋyna ainaldy.
Şyŋǧys han ınılerımen ūldaryn ielık qūrǧan şet aimaqtarǧa attandyrarda ūly ordada qalyptasqan saltty qaida da bolsyn būljytpai oryndaluyn talap ettı[5].
Şynymen Moŋǧol imperiiasy qanşama ışkı qaişylyqtarǧa toly bolǧanymen "börı aryǧyn bıldırmei" 1368 jylǧa deiın 140-150 jyl saltanat qūrdy. Al Joşy-Qypşaq derjavasy 260 jyl (1225-1490 jj.) saltanat qūryp öz tūǧyrynan ūlttyq segız memleket tületıp ūşyrady. İrandaǧy El-handar äuletı 120 jyl bilık qūrdy. Osy uaqyttarǧa deiın qaida bolmasyn Şyŋǧys äuletı qūrǧan ordalarda "Ūly jasaq" zaŋ erejelerı üstemdık etıp el arasynda tynyştyq ornaǧan edı. Osyǧan bailanysty mūsylman jihangerı Äbılǧazynyŋ myna bır sözın keltırgım keledı. Ol bylai degen eken: "Şyŋǧys han tūsynda būl elde, İran men Tūran arasynda şynaiy tynyştyq ornady. Osy aralyqta töbeŋe altyn qoiyp taŋ atqannan kün batqanǧa deiın jürseŋ de eşqandai qauıp joq edı".
İmperiia qūlaǧan soŋǧy uaqytta da Şyŋǧys han äuletı bilık jürgızıp kelgen elderde "Ūly jasaq" zaŋ erejelerı jazylmaǧan zaŋ, salt erejelerı retınde qoldanysta boldy. Amerkandyq professor Marta Skott "Moŋǧol bilıgınıŋ eŋ ūzaq jalǧasqan belgısı moŋǧoldar jasaǧan Iаsa zaŋy qazaqtar arasynda dästürlı zaŋ jüiesı etılıp qabyldaǧany boldy" deidı (Olcott Marta B., The Kazakhs Institution press, Stan ford. USA. 1987, p.6) .
Bıraq uaqyt öte kele imperiia zaŋynyŋ köptegen elementterı jergılıktı tūrmys zaŋ erejelerımen qaişylyqqa ūşyrady. Mysaly "Ūly jasaq" boiynşa "Aspanda täŋır bır, jerde qaǧan bır", "Soǧys oljasynyŋ negızgı bölegı" jäne "İelıgındegı jūrttan alynatyn salyq ortalyqqa joldanady" degen siiaqty köp tegen erejeler HIÜ ǧasyr soŋynda qalyptasqan jaǧdaiǧa sai kelmedı. "Ūly jasaq" boiynşa "Moŋǧol bilıgıne ötken qauym tek äskeri-köşpendı jaǧdaida ömır süruı tiıs" edı. Būl salt Altyn Ordanyŋ hany Bereke, Aq Ordanyŋ hany Mübäräkqoja, İrannyŋ El-hany Gazannyŋ tūsynda-aq qoldanystan şyǧa bastady. Jaŋadan ūlttar, ūlystar boi köterdı. Atalǧan jaǧdai imperiia qūlamai tūryp-aq "Ūly jasaqty" reformasiialaudy talap ettı. Būl ürdıs imperiianyŋ ūly qaǧany Hubilai (1266 j.) jäne İrandy bilegen Gazan hannyŋ (1304 j.) kezınen bastaldy. Raşidad-Dinnıŋ deregıne jügınsek, Gazan hanel ömırıne, memleket ürdıs-saltyna qyryqtan astam jaŋa elementter qosypty. Būl tarihta "Gazan han reformasy" dep atalady.
Qypşaq jäne Orys kniazdyqtaryna bilık etken Berh (Bereke) hannyŋ memlekettık reformasynyŋ da özındık sipaty bar. Berekehan 1260 jyldardan-aq Bejindegı Hubilai bilıgınen bas tartty. Edıl boiyndaǧy qalalardyŋ tabanyn qalatyp onda sauda jäne qolöner ortalyqtaryn salǧyzdy. Eldıŋ ekınşı astanasy Berh-sarai qalasyn tūrǧyzdyrady…
Berh hannyŋ tūsynda 1257 jyly salyq reformasy qolǧa alyndy. Osy maqsatpen Altyn Orda bilıgındegı jerler de adam sanaǧy jürgızıldı.
Altyn Ordadaǧylar mūsylman dının qabyldauyna bailanysty "Ūly jasaq" zaŋynyŋ keibır erejelerı mūsylmandyq salt,erejelerımen tolyqtyryldy. Söitıp Joşy-Qypşaq ūlysyn bilegen ärbır han zaŋdyq reformaǧa özındık jaŋalyqtaryn qosty.
Altyn Orda zamanynyŋ özınde "Ūly jasaq" ideologiiasyn egızınde Özbek hannyŋ, Edıge bidıŋ Nizam jüielerı qabyldandy. Qazaq ordasynda Qasym hannyŋ "Qasqa joly", Esımhannyŋ "Eskı joly" dep atalǧan ädet-ǧūryp, dästür-salter ejelerı ömırge keldı.
Täuke han bilık qūrǧanH ÜII ǧasyrdyŋ soŋy HÜIII ǧasyrdyŋ basy Qazaq memleketı üşın asa auyr kezeŋ boldy. Būl joŋǧar şapqynşylyǧymen tıkelei bailanysty.
Joŋǧar bileuşılerı 1640 jylyTarbaǧataida jalpy Moŋǧol äuletınıŋ ūly qūryltaiyn şaqyrdy. Jiynǧa Halha, Oirat, Hoşuud, Höhnuur moŋǧoldary jäne Edıl torguudtarynyŋ eŋ joǧarǧy lauazymdy 28 ırı noian dary qatysty[6].
Jiynǧa qatysuşylar būrynǧy Şaǧatai ūlysy, Moǧolstan territoriiasyn küşpen bırıktıru arqyly būrynǧy "Moŋǧol imperiiasyn qaita tırıltu" turaly oirattardyŋ pıkır talabyn qoldap moŋǧol tarihynda №2 "Ūly jarǧy" atanǧan "Moŋǧol - Oirat zaŋy" nemese "Döchin, dörvön hoeryn İh saaz" ("Qyryq jäne törttıktıŋ Ūly jazasy") dep atalatyn jaŋa zaŋ qabyldady.
Atalmyş zaŋ: 1) Oirat-moŋǧol feodaldarynyŋ ışkı alauyzdyǧyn joiyp, eldıŋ ışkı qatynastaryn retteuge arnalsa, 2) Būryn Şaǧatai, Moǧolstan bilıgınde bolǧan jūrttardy küşpen bırıktıru arqyly şyǧystan kele jatqan Zörchid (Şürşıt) şapqynşylyǧyna toitarys berudı közdegen edı. Osy maqsatpen Galdan han basşylyǧyndaǧy oirattar 1678 jyldan Türkıstan, Turfan, Qaşqarda bilık qūryp, odan ärı Şu asyp Sairamǧa şabuyl jasady. Atalǧan şabuyl Täuke hannyŋ tūsyna tap boldy. Oirattar basyp alǧan eldı mekenderde "Moŋǧol-Oirattyŋ Ūly zaŋynnyŋ" būl jytpai oryndaluyn talap ettı. Qazaq handyǧy üşın alqymnan alǧan jauǧa qarsy tūru üşın eldıŋ ışkı qatynastaryn rettep ana qoimai bırlesıp qimyl jasau, qarsylasynyŋ aldynda öz eldıgın tanytu qajettıgı tudy. Mıne Täukenıŋ "Jetı jarǧysy" osy maqsattyŋ tuyndysy. Būl turaly G.Spasskii "Jetı jarǧy" 1670 jyldardyŋ tuyndysy jäne ol Qazaqtyŋ Täuke hanynyŋ Oirat qontaişysy Galdannyŋ zaŋdyq ynta şartyna qarsylyq şarasy edı" – dep jazady. Būl söz joq qoldauǧa tūratyn pıkır. Özı Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧy bolyp tabylatyn Täukehan elge ortaq zaŋ jasau üşın ejelgı türkılerden berı jalǧasyp jäne Şyŋǧys hannyŋ tūsynda kemeldengen zaŋdyq ürdıstı qoldanbauy mümkın emes. Qalyptasqan jüie boiynşa jalpyǧa tän zaŋ qabyldau han sailaumen tepe-teŋ oqiǧa edı. A.Levşin,G.Spasskii jäne keibır qazaq tarihşylarynyŋ paiymdauy boiynşa qazaqtyŋ "Jetı jarǧysy" da "Ūly jasaq" jäne "Oirat-moŋǧoldyŋ Ūly jazasy" siiaqty äkımşılık, azamattyq, qylmystyq, salyqtyq jäne dın töŋıregındegı qatynastardy retteitın zaŋ toptamasy bolyp tabylady. Dala zaŋynyŋ äzırge belgılı bolyp otyrǧan 34 tarmaǧyna taldau jasap körsek onyŋ köptegen elementterı Şyŋǧys hannyŋ Ūly jasaǧymen döp keledı. Jetı jarǧynyŋ zaŋdyq formulasynda "Ūly jasaqtyŋ" qūramyna ūqsas. "Ūly jasaq" qoǧam ömırınıŋ qūramdas jetı türlı qatynasyn rettese "Jetı jarǧy" da ıs jüzınde "Jetı daudy" retteuge baǧyttalǧan. Olarǧa jer dauy, jesır dauy, qūn dauy, barymta, aiyp-jaza, alym-salyq jäne halyqtyŋ memleket aldyndaǧy azamattyq mındetterı tyŋǧylyqty alǧan. Endı osy töŋıregınde salystyrmaly türde bırer taldau jasap körelık.
Ǧalymdardyŋ saralauynan ötıp jıktelgen "Ūly jasaq" zaŋynyŋ I-babynda qaǧan taŋba-mörı jäne qaǧannyŋ märtebesın retteidı. Al "Jetı jarǧyda" ärbır taipanyŋ özındık taŋba-mörı bolady. Mal-mülık kımnıŋ bilıgınde ekendıgı taŋba-mörer aiqyndaidy[7] - dep körsetken. "Jetı jarǧyny" zerttegenderdıŋ eŋbegınde qazaqtyŋ El taŋbasy turaly aitylmaidy. Bıraq ärbır kışı handyqtardyŋ taŋba-mörı bolatūra bas bileuşınıŋ (hannyŋ) taŋba-mörıbolmauy mümkın emes. Taŋba-mör bolǧan, ol "Töretaŋba" dep atalǧan. Taŋba-mördıŋ "Töre" ataluynda ülken män jatyr. Joşy ūlysy Aq Ordadan bastap qazaq han ordasynyŋ tuyn kötergender Şyŋǧy shan-Joşy han äuletınen taraityn ūrpaq. Būl äulettıŋ qazaq tılındegı atauy-töre. "Töre" (tore) - tungus-moŋǧol sözı, qazaqşa "ökımet" nemese "bilık jürgızuşı" degen maǧyna beredı. "Töretaŋba" degenımız "Ökımet taŋbasy", "Bileuşınıŋ taŋba-mörı" degen öz.
Abylai han ordasynyŋ Qytai (Chin) jäne Reseige joldaǧan hattarynda hannyŋ barmaq basyndai örnektı taŋba-mörı basylǧan[8]. Orystyŋ patşalyq ükımetı 1822, 1824 jyldary Qazaq handyǧyn küşpen joiǧanǧa deiın qazaq handary qolynan töre taŋbasy tüsken emes. Keiın Kenesary han qaita jaŋǧyrtty.
"Ūly jasaqtyŋ" ekınşı babynda "Han äuletı jäne qaǧannyŋ taǧaiyndaǧan, qolyna taŋba-mör ūstaǧan resmi damdarynyŋ bilıgıne baǧynbaǧan, oǧan qarsy bolǧandardyŋ basy alynsyn"[9]delıngen. Osymen sabaqtas bap "Jetı jarǧyda" da kezdesedı. Onda "Sūltan nemese qojany öltırse jetı adamnyŋ qūny töleneidı. Tıl tigızse bır toǧyz[10], al eger qol jūmsasa toǧyz üş qaitarylyp tölenedı[11] delıngen. Būlardyŋqai-qaisysy öz zamanynda feodaldyq bilık jüiesın bekemdeuge arnalǧan bır-bırınen ainymaityn ūqsas erejeler.
"Ūly jasaqtyŋ" IÜ babynda "Qaǧan mūragerlıkpen jalpy qūryltaidan sailanady, ūlys el (aimaq) bileuşılerıde aimaqtyq kışı qūryltaida sailanady"[12] dep körsetken. Qazaq handyǧy tūsynda būl salt özgergen joq. Täukenıŋ "Jetı jarǧysynda" "Jalpy halyqtyq (memlekettık, - Z.Q.) ısterdı qarau üşın hannyŋ özı bastap barlyqs ūltandar, taipa basşylary el ortalyǧyndaǧy belgılengen mekende ärbır küz saiyn jinalatyn bolsyn[13]d elıngen. Mūndai jiyndarda el hany, jüz hanyn sailau, joryqqa attanu, zaŋ qabyldau siiaqty ırı-ırı mäselelerdı kelısıp şeşetın bolǧan. Osyndai jiynnyŋ bırı 1670 jyly "Jetı jarǧyny qabyldau üşın" Syr boiyndaǧy "Kül töbenıŋ boiynda ötken künde jiyn" (nemese ūzaqqa sozylǧan, - Z.Q.) desek, endı bırı Ordabasynda düiım azaqtyŋ basyn qosqan ūlyjiyn bolsa kerek. Qazaq handyǧynda mūndai jiyndar äırese joŋǧar şapqynşylyǧy tūsynda jiı ötıp tūrǧan, dala ömırınde qūryltai şynaiy eldıktıŋ belgısı boldy.
Orta ǧasyrdaǧy dala memleketterınıŋ negızgı sipaty-äskeri feodalizm boldy jäne būl jüie Şyŋǧys hannyŋ "Ūly jasaq zaŋy", Täukenıŋ "Jetı jarǧysy" jäne basqadai zaŋ erejelerı men zaŋdastyryldy. Atalǧan zaŋdar boiynşa eldıŋ ärbır er azamaty elın qorǧauǧa mındettı. "Ūly jasaqtyŋ" ÜIII babynda 15-60 jas aralyǧyndaǧy ärbır er adam elın qorǧauǧa mındettı[14] dep körsetse, "Jetı jarǧyda" "Är jyly küz aiynda şaqyrylatyn ūly jiynǧa qatysuşy barlyq erler besqaruyn asynyp keluge mındettı, qarusyz kelgender dauys bere almaidy jäne jasy kışıler ondai adamdarǧa jol beruge mındettı emes"[15] dep körsetken. Ekı baptyŋ maǧnasy bırarnadan şyǧyp tūr. Mūny erler üşın jalpyǧa bırdei äskeri mındet dep qarauǧa bolady. Onsyz ortaǧayrlyq dala memleketı ömır süruı mümkın emes edı.
Eldıktıŋ bır belgısı eldegı azamattyq qatynastardyŋ tūraqtanuy. "Ūly jasaqtan" "Jetı arǧyǧa" deiıngı zaŋ kodeksterınde būl mäselege erekşe män berılgen. "Ūly jasaqtyŋ" üşınşı babynda "Äke ösietın oryndamaǧan bala, aǧanyŋ aqylyna könbegen bauyrlar, qosaǧyna senbestık tanytqan erler, erın syilamaǧan äielder, nekege tūrmai jatyp äiel adamnyŋ aryn aşqan erler, qyzyn aittyrǧan küieudı jat sanaǧan qaiyn, aǧalar ınılerın, ınılerı aǧalaryn syilamaǧandar, tuysyn jat sanaǧan noiandar, öz qolynda bailyq mülkı bolatūra memlekettıŋ dünie-mülkıne qol sūqqandar köbeise el şaŋyraǧy şaiqalyp, jauyŋa tıze büguge mäjbür bolasyŋ. Atalǧan jäitterge qatal tyiym salynsyn"[16] delıngen. Azamat zaŋynyŋ būl kodekster ıe jelgı türkı däuırınen kele jatqandyǧyn bız joǧaryda aitqanbyz. "Jetı jarǧyda" būl mäsele turaly qatarynan 5-6 bapta atap körsetılgen. Jarǧyda "Erıne qiianat jasaǧan äiel, äielıne qiianat jasaǧan erler, balasyna qiiamet jasaǧanata-ana, nekege tūrmaǧan äiel zatyna zorlyq jasaǧan er, bögdenıŋ nekelı äielıne qol salǧan er ölım jazasyna kesılsın…äiel zatyn qorlaǧan adam odan keşırım sūrauǧa tiıs, eger äiel zaty ökpesın keşırmese tölem tölensın" delıngen[17]. Ärine mūnda keltırılgen baptar äuelı azamattyq jäne qylmystyq zaŋ erejelerıne jatsa, ekınşı jaǧynan mūnda qoǧamdyq etikalyq normalar aiqyn baiqalady. Atalǧan normalar, äsırese onyŋ äiel zatyna bailanysty azamattyq erejelerı qazaq dalasynda kämıl saqtalyp keldıde soŋynan mūsylman dını ǧūrpyna bailanysty tıpten şiryǧyp qataia tüstı.
Dalanyŋ ejelgı zaŋ erejelerınıŋ bır ūştasatyn tūsy at-kölık jaily erejelerı. Öitkenı köşpendıler üşın at-kölık "er qanaty" ǧana emes, el qanaty. Köşpendıler at kölıksız özın-özı saqtap qalu mümkın emes edı. Şyŋǧys hannyŋ Ūly jasaǧynda "At-kölık turaly" (Agtnytuhai) erekşe erejeler bar. "Onda at ūrlaǧandar ǧana emes, arǧymaq atyn basqa ūrǧandardyŋ basy alynsyn" degen ereje bar[18]. Moŋǧolda bügınderı tura mūndai zaŋ bolmaǧanymen halyq arasynda etikalyq norma retınde saqtalǧan. "Jetı jarǧyda" at kölıkke bailanysty bes tarmaq körsetılgen. Mysaly "Aibyna at alatyn aşylǧan ūrlyq zaty üş toǧyz ese qaitarylyp, tölensın" delınse, mal ūrlyǧy turaly "ärbır tüiege qosalqy bır tüie, ärbır jylqyǧa tüie, al ärbır qoiǧa jylqy qosylyp tölensın, al ūrlanǧan ärbır 100 tüie 300 jylqy nemese 1000 qoiǧa teŋ" dep körsetken[19]. "Ūly jasaqta" osy siiaqty azamattyq etikalyq normany belgıleitın şarttar köp kezdesse "Jetı jarǧyda" mūsylmandyq etikalyq normalar basym. Mysaly, onda "Qūdaiǧa qarǧys aitqandar taspen atylsyn", "Küieuınıŋ aldynda onyŋ aryn tökken äiel äşkerelenıp küieuı ony öltırse aiyp joq"[20]. "Hristian dınıne berılgen käpırlerdıŋ aty atalmasyn" degen siiaqty şart erejelerın atap körsetuge bolady. Bıraq mūndai şart "Jetı jarǧyda" boldy ma, joq älde qolymyzda onyŋ jazba nūsqasy bolmaǧandyqtan zertteuşıler qazaqtyŋ HÜIII-HIH ǧasyrlardaǧy ömır saltynan alyp jarǧy baby dep japsyrǧan qosymşa bolar. Oljaǧy bızge belgısız. Äiteuır "Jetı jarǧy" Qazaq handyǧynyŋ (memleket) özındık jüielı alǧaşqy zaŋy ekenın de dau joq.
[1]. Şyŋǧys han Kereit Uaŋhan ekeuı bırlesıp 1198 jyly alǧaş tatar Megujin-sültıge qarsy attanǧan qandy qaqtyǧys alaŋynan alty-jetı jas şamasynda tabylǧan tegı tatar ūlyna Ölun ejen qoiǧan at. Ölun ejen Şihihutugty özınıŋ altynşy ūlyna balap "qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqtyrmai" ösırgen Şihihutug äigılı qolbasşy, Moŋǧol memleketınıŋ toǧyz töresınıŋ (örlög) bırı bolǧan. Keibır ǧalymdardyŋ paiymdauynşa "Qūpiia şejırenıŋ" jäne Şyŋǧys hannyŋ "Ūly jasaq" (Velikaia iasa) zaŋynyŋ avtory. Şyŋǧys han ükımetınıŋ alǧaşqy bas ädıletşısı bolǧan jäne elge eŋbegı sıŋŋgen 88 adamnyŋ 16-sy bolyp aty atalǧan, Şyŋǧys hanmen bırge şyǧys joryǧynda bolyp Juŋdu üşın şaiqasqa qatysqan. Horezm joryǧynda da qaǧan aǧasymen bırge bolǧan. Ögödei qaǧan tūsynda Han memleketınıŋ Juŋjai aimaǧynyŋ äkımı bolyp taǧaiyndalady. 1236 jylyŞihihutugtyŋ basşylyǧynda düiım qytaida alǧaş ret jan sanaǧy jürgızıldı. Osynau sanaq negızınde qytaidyŋ 110 tümen otbasy esepke alynǧan. Şihihutug Ögödei qaǧan tūsynda dünieden ötkenı jaily derek bar, bıraq ūrpaǧyturaly mälımet joq. [2]. Mongollyn nuus tovchoo. 203 bap. [3] . Saişaal. Chingis haany tovchoon. Ded devter, 498-b. [4]. Būl da sonda. 501-b. [5]. Luvsandanzan. Altan tovch. 136-137-b. [6] . Golstunskii K. Mongolo-Oiratskie zakony 1640 g. dopolnitelnye ukazy Galdan Huntaidji i zakony, sostavlennye dlia Voljskih halmykov pri Halmyskom hane Donduk-Daşi. - SPb., 1880, S.1-2. [7] . Levşin A.İ.Opisanie kirgiz-kazahskih ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei. s.364; Sibirskii vestnik. H. IH. SpB., ss.185-188; Sultanov T.İ. Kochevye plemena priaralia v HÜ-HÜII vv. Voprosy etnicheskoi i sosialnoi istorii. - M., S.64. [8]. Mūqamethanūly N. Chin patşalyǧy tūsyndaǧy qazaqtardyŋ töte moŋǧol jazuyn qoldanuy turaly. [9]. Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 491-492-bb. [10]. "Toǧyz" aiyby Hūn däuırınen bastalady. Şyŋǧyshannyŋ "Ūly jasaq" zaŋynda erekşe män-maǧynaǧa ie bolyp, soŋynan jalpy dalalyqtar üşın aiyptyŋ negızgı türıne ainaldy. Toǧyzdyŋ "attan bastalatyn", "tüiemen bastalatyn", "altyn-jambymen bastalatyn" bırneşe türı bolǧan. [11]. Levşin A.İ. Opisanie kirgiz-kazahskih ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei. S.368. [12]. Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 492-b. [13]. Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan: letopis treh tysiacheletii. S.321. [14] . Sişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 493-b. [15]. Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan: letopis treh tysiacheletii. S.321. [16] . Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 491-b. [17]. Levşin A. Opisanie kirgiz-kazahskih ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei. S.370-372. [18]. Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 499-b. [19]. Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan: letopis treh tysiacheletii. S.320. [20] . Būl da sonda. S.319. [21]. Qazaq sovet ensiklopediiasy. T.6, 542-b. [22]. Zimanov S.Z., Öserov N.U. "Jetı jarǧy jaily". 135-b.
Qalai degenmen "Ūly jasaq"ortaǧasyrlyq universaldyq zaŋ rölın atqardy. Öitkenı qazırgı demokratiialyq qoǧam ömırınde taraptyq röl atqaratyn barlyq erejeler ūly jasaqta jinaqtalǧan. "Ūly jasaq" tek Şyŋǧys hannyŋ auzynan şyǧyp Şihihutugtyŋ qolymen jazylǧan jaŋa tuyndy emes, ol ejelden Moŋǧol üstırtın meken etken türkı, tungus, moŋǧoldyq memleketter tūsynda ömırge kelgen ejelgı zaŋdyq erejelerdıŋ eŋ bır synalǧan elementterınıŋ jinaǧy bolyp tabylady. Mysaly "Ūly jasaqta" han, qaǧandar qūryltai arqyly mūragerlık jolmen sailanatyn, "er adam basyn elın qorǧauǧa ärqaşan daiyn tūruǧa mındetteitın" Hūn-türkı zamanynan qalǧan ürdıster sol küiınde engızıldı. "Ūly jasaqtyŋ" "Han jäne memleket bilıgı turaly" babynda "Handar el, aimaq jäne äulettıŋ ökılderı qatysqan qūryltaidan sailanady. Būl el aimaq hany jäne memleket qaǧanynyŋ qai-qaisysyna qatysty[3] dep körsetken. Ūly jasaqtaǧy "15 ten 60 jasqa deiıngı ärbır er adam äskeri boryşyn atqaruǧa mındettı" degen bap Moŋǧol memleketınıŋ äskeri-biurokratiialyq syr-sipatyn körsetedı.
"Ūly jasaqtyŋ" "jaiylym jer" turaly baby ejelgı Kidan zaŋdaryn eske tüsıredı. Kök däpterge tüsken bır jarlyqta "Aŋ, qūstyŋ ösıp-önu toqsany mezgılınde olardy rūhsatsyz aulauǧa qataŋ tyiym salynady"[4]dep körsetken. Al "Ūly jasaqtaǧy" "Köşken jūrttyŋ oşaq ornyna jäne özen suǧa zär syndyruǧa tyiym salatyn" erejesı türıkterden qalǧan etikalyq salt. Ejelgı zaŋnyŋ būl erejesı keiın mūsylman dıni erejelerımen ūştasyp, türkı halyqtarynyŋ arasynda moraldyq dästürge ainaldy. Mysaly qazır qazaq halqynda "Ädıletsızge ergen suǧa siedı (jamandyqqa barady)" degen mätel bar.
Türkılerden kele jatqan qylmystyq zaŋnyŋ keibır erejelerı "Ūly jasaqta" öz jalǧasyn tapty. "Han jäne elın dının, salt-sanasyn satqandar, basqanyŋ nekelı zaiybyna qol salǧandarǧa ant ūrsyn aityp, basyn alatyn" ejelgı türıkterdıŋ qylmystyq erejelerı "Ūly jasaqta": "Kısı öltırgender, satylǧan qūldar, erkekpen erkek ara jynystyq qatynas jasaǧandr (gomosexualist), qara basyn qorǧap soǧys alaŋyn tastap ketkenderdıŋ basy alynsyn" degen jaŋa erejelermen tolyqtyryldy.
"Ūly jasaqqa" sauda-sattyq turaly jaŋa ereje engızıldı. Onda bylai dep körsetken: "Saudagerlerdı jan-jaqty qorǧau kerek. Olar alǧaş ret ūtylsa kömektesu, ekınşı ret ūtylsa ūtylǧanyn töletu, üşınşı ret ūtylsa basy alynsyn" dep körsetken. Öitkenı Şyŋǧys hannyŋ ainalasyndaǧylar ükımettıŋ qarajat qoimasy tabystan qūralatynyn sol kezde-aq sezgen.
"Ūly jasaq"-ta körsetıluı boiynşa "Dın basylary jäne olardyŋ ümbetterı (nemese dıni qauym) ädettegı jäne kedendık türlı salyq tölemınen azat etılgen". Ūly jasaqtaǧy "Elşı, jauşylarǧa erekşe qūrmet körsetıluı şart, olardyŋ abyroiyn aiaqqa basuǧa tyiym salynady". Jasy ülkenderdı syilap, älsızderge qol ūşyŋdy ber äsırese "Oqymystylar jäne oqyp üirenudı pır tūtqandarǧa (biasalgagchid) erekşe qūrmet körsetu" turaly baptar eldıŋ ösetındıgınıŋ belgısı edı.
"Ūly jasaq" zaŋynda "Moŋǧol ūlysy qaǧan bilıgıne älemdı bas ūrǧyzǧan memleket bolyp tabylady" dep körsetedı. Moŋǧoldar Ūly jasaqta atap körsetkendeiın dünienıŋ teŋ jartysyna ielık etken ūly derjava qūrdy. "Ūly jasaq" zaŋy moŋǧoldar bilık jürgızgen barlyq ölkede bırkelkı qoldanyldy. Söitıp "Moŋǧoldyŋ Ūly jasaǧy" jalpy dala zaŋyna ainaldy.
Şyŋǧys han ınılerımen ūldaryn ielık qūrǧan şet aimaqtarǧa attandyrarda ūly ordada qalyptasqan saltty qaida da bolsyn būljytpai oryndaluyn talap ettı[5].
Şynymen Moŋǧol imperiiasy qanşama ışkı qaişylyqtarǧa toly bolǧanymen "börı aryǧyn bıldırmei" 1368 jylǧa deiın 140-150 jyl saltanat qūrdy. Al Joşy-Qypşaq derjavasy 260 jyl (1225-1490 jj.) saltanat qūryp öz tūǧyrynan ūlttyq segız memleket tületıp ūşyrady. İrandaǧy El-handar äuletı 120 jyl bilık qūrdy. Osy uaqyttarǧa deiın qaida bolmasyn Şyŋǧys äuletı qūrǧan ordalarda "Ūly jasaq" zaŋ erejelerı üstemdık etıp el arasynda tynyştyq ornaǧan edı. Osyǧan bailanysty mūsylman jihangerı Äbılǧazynyŋ myna bır sözın keltırgım keledı. Ol bylai degen eken: "Şyŋǧys han tūsynda būl elde, İran men Tūran arasynda şynaiy tynyştyq ornady. Osy aralyqta töbeŋe altyn qoiyp taŋ atqannan kün batqanǧa deiın jürseŋ de eşqandai qauıp joq edı".
İmperiia qūlaǧan soŋǧy uaqytta da Şyŋǧys han äuletı bilık jürgızıp kelgen elderde "Ūly jasaq" zaŋ erejelerı jazylmaǧan zaŋ, salt erejelerı retınde qoldanysta boldy. Amerkandyq professor Marta Skott "Moŋǧol bilıgınıŋ eŋ ūzaq jalǧasqan belgısı moŋǧoldar jasaǧan Iаsa zaŋy qazaqtar arasynda dästürlı zaŋ jüiesı etılıp qabyldaǧany boldy" deidı (Olcott Marta B., The Kazakhs Institution press, Stan ford. USA. 1987, p.6) .
Bıraq uaqyt öte kele imperiia zaŋynyŋ köptegen elementterı jergılıktı tūrmys zaŋ erejelerımen qaişylyqqa ūşyrady. Mysaly "Ūly jasaq" boiynşa "Aspanda täŋır bır, jerde qaǧan bır", "Soǧys oljasynyŋ negızgı bölegı" jäne "İelıgındegı jūrttan alynatyn salyq ortalyqqa joldanady" degen siiaqty köp tegen erejeler HIÜ ǧasyr soŋynda qalyptasqan jaǧdaiǧa sai kelmedı. "Ūly jasaq" boiynşa "Moŋǧol bilıgıne ötken qauym tek äskeri-köşpendı jaǧdaida ömır süruı tiıs" edı. Būl salt Altyn Ordanyŋ hany Bereke, Aq Ordanyŋ hany Mübäräkqoja, İrannyŋ El-hany Gazannyŋ tūsynda-aq qoldanystan şyǧa bastady. Jaŋadan ūlttar, ūlystar boi köterdı. Atalǧan jaǧdai imperiia qūlamai tūryp-aq "Ūly jasaqty" reformasiialaudy talap ettı. Būl ürdıs imperiianyŋ ūly qaǧany Hubilai (1266 j.) jäne İrandy bilegen Gazan hannyŋ (1304 j.) kezınen bastaldy. Raşidad-Dinnıŋ deregıne jügınsek, Gazan hanel ömırıne, memleket ürdıs-saltyna qyryqtan astam jaŋa elementter qosypty. Būl tarihta "Gazan han reformasy" dep atalady.
Qypşaq jäne Orys kniazdyqtaryna bilık etken Berh (Bereke) hannyŋ memlekettık reformasynyŋ da özındık sipaty bar. Berekehan 1260 jyldardan-aq Bejindegı Hubilai bilıgınen bas tartty. Edıl boiyndaǧy qalalardyŋ tabanyn qalatyp onda sauda jäne qolöner ortalyqtaryn salǧyzdy. Eldıŋ ekınşı astanasy Berh-sarai qalasyn tūrǧyzdyrady…
Berh hannyŋ tūsynda 1257 jyly salyq reformasy qolǧa alyndy. Osy maqsatpen Altyn Orda bilıgındegı jerler de adam sanaǧy jürgızıldı.
Altyn Ordadaǧylar mūsylman dının qabyldauyna bailanysty "Ūly jasaq" zaŋynyŋ keibır erejelerı mūsylmandyq salt,erejelerımen tolyqtyryldy. Söitıp Joşy-Qypşaq ūlysyn bilegen ärbır han zaŋdyq reformaǧa özındık jaŋalyqtaryn qosty.
Altyn Orda zamanynyŋ özınde "Ūly jasaq" ideologiiasyn egızınde Özbek hannyŋ, Edıge bidıŋ Nizam jüielerı qabyldandy. Qazaq ordasynda Qasym hannyŋ "Qasqa joly", Esımhannyŋ "Eskı joly" dep atalǧan ädet-ǧūryp, dästür-salter ejelerı ömırge keldı.
Täuke han bilık qūrǧanH ÜII ǧasyrdyŋ soŋy HÜIII ǧasyrdyŋ basy Qazaq memleketı üşın asa auyr kezeŋ boldy. Būl joŋǧar şapqynşylyǧymen tıkelei bailanysty.
Joŋǧar bileuşılerı 1640 jylyTarbaǧataida jalpy Moŋǧol äuletınıŋ ūly qūryltaiyn şaqyrdy. Jiynǧa Halha, Oirat, Hoşuud, Höhnuur moŋǧoldary jäne Edıl torguudtarynyŋ eŋ joǧarǧy lauazymdy 28 ırı noian dary qatysty[6].
Jiynǧa qatysuşylar būrynǧy Şaǧatai ūlysy, Moǧolstan territoriiasyn küşpen bırıktıru arqyly būrynǧy "Moŋǧol imperiiasyn qaita tırıltu" turaly oirattardyŋ pıkır talabyn qoldap moŋǧol tarihynda №2 "Ūly jarǧy" atanǧan "Moŋǧol - Oirat zaŋy" nemese "Döchin, dörvön hoeryn İh saaz" ("Qyryq jäne törttıktıŋ Ūly jazasy") dep atalatyn jaŋa zaŋ qabyldady.
Atalmyş zaŋ: 1) Oirat-moŋǧol feodaldarynyŋ ışkı alauyzdyǧyn joiyp, eldıŋ ışkı qatynastaryn retteuge arnalsa, 2) Būryn Şaǧatai, Moǧolstan bilıgınde bolǧan jūrttardy küşpen bırıktıru arqyly şyǧystan kele jatqan Zörchid (Şürşıt) şapqynşylyǧyna toitarys berudı közdegen edı. Osy maqsatpen Galdan han basşylyǧyndaǧy oirattar 1678 jyldan Türkıstan, Turfan, Qaşqarda bilık qūryp, odan ärı Şu asyp Sairamǧa şabuyl jasady. Atalǧan şabuyl Täuke hannyŋ tūsyna tap boldy. Oirattar basyp alǧan eldı mekenderde "Moŋǧol-Oirattyŋ Ūly zaŋynnyŋ" būl jytpai oryndaluyn talap ettı. Qazaq handyǧy üşın alqymnan alǧan jauǧa qarsy tūru üşın eldıŋ ışkı qatynastaryn rettep ana qoimai bırlesıp qimyl jasau, qarsylasynyŋ aldynda öz eldıgın tanytu qajettıgı tudy. Mıne Täukenıŋ "Jetı jarǧysy" osy maqsattyŋ tuyndysy. Būl turaly G.Spasskii "Jetı jarǧy" 1670 jyldardyŋ tuyndysy jäne ol Qazaqtyŋ Täuke hanynyŋ Oirat qontaişysy Galdannyŋ zaŋdyq ynta şartyna qarsylyq şarasy edı" – dep jazady. Būl söz joq qoldauǧa tūratyn pıkır. Özı Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧy bolyp tabylatyn Täukehan elge ortaq zaŋ jasau üşın ejelgı türkılerden berı jalǧasyp jäne Şyŋǧys hannyŋ tūsynda kemeldengen zaŋdyq ürdıstı qoldanbauy mümkın emes. Qalyptasqan jüie boiynşa jalpyǧa tän zaŋ qabyldau han sailaumen tepe-teŋ oqiǧa edı. A.Levşin,G.Spasskii jäne keibır qazaq tarihşylarynyŋ paiymdauy boiynşa qazaqtyŋ "Jetı jarǧysy" da "Ūly jasaq" jäne "Oirat-moŋǧoldyŋ Ūly jazasy" siiaqty äkımşılık, azamattyq, qylmystyq, salyqtyq jäne dın töŋıregındegı qatynastardy retteitın zaŋ toptamasy bolyp tabylady. Dala zaŋynyŋ äzırge belgılı bolyp otyrǧan 34 tarmaǧyna taldau jasap körsek onyŋ köptegen elementterı Şyŋǧys hannyŋ Ūly jasaǧymen döp keledı. Jetı jarǧynyŋ zaŋdyq formulasynda "Ūly jasaqtyŋ" qūramyna ūqsas. "Ūly jasaq" qoǧam ömırınıŋ qūramdas jetı türlı qatynasyn rettese "Jetı jarǧy" da ıs jüzınde "Jetı daudy" retteuge baǧyttalǧan. Olarǧa jer dauy, jesır dauy, qūn dauy, barymta, aiyp-jaza, alym-salyq jäne halyqtyŋ memleket aldyndaǧy azamattyq mındetterı tyŋǧylyqty alǧan. Endı osy töŋıregınde salystyrmaly türde bırer taldau jasap körelık.
Ǧalymdardyŋ saralauynan ötıp jıktelgen "Ūly jasaq" zaŋynyŋ I-babynda qaǧan taŋba-mörı jäne qaǧannyŋ märtebesın retteidı. Al "Jetı jarǧyda" ärbır taipanyŋ özındık taŋba-mörı bolady. Mal-mülık kımnıŋ bilıgınde ekendıgı taŋba-mörer aiqyndaidy[7] - dep körsetken. "Jetı jarǧyny" zerttegenderdıŋ eŋbegınde qazaqtyŋ El taŋbasy turaly aitylmaidy. Bıraq ärbır kışı handyqtardyŋ taŋba-mörı bolatūra bas bileuşınıŋ (hannyŋ) taŋba-mörıbolmauy mümkın emes. Taŋba-mör bolǧan, ol "Töretaŋba" dep atalǧan. Taŋba-mördıŋ "Töre" ataluynda ülken män jatyr. Joşy ūlysy Aq Ordadan bastap qazaq han ordasynyŋ tuyn kötergender Şyŋǧy shan-Joşy han äuletınen taraityn ūrpaq. Būl äulettıŋ qazaq tılındegı atauy-töre. "Töre" (tore) - tungus-moŋǧol sözı, qazaqşa "ökımet" nemese "bilık jürgızuşı" degen maǧyna beredı. "Töretaŋba" degenımız "Ökımet taŋbasy", "Bileuşınıŋ taŋba-mörı" degen öz.
Abylai han ordasynyŋ Qytai (Chin) jäne Reseige joldaǧan hattarynda hannyŋ barmaq basyndai örnektı taŋba-mörı basylǧan[8]. Orystyŋ patşalyq ükımetı 1822, 1824 jyldary Qazaq handyǧyn küşpen joiǧanǧa deiın qazaq handary qolynan töre taŋbasy tüsken emes. Keiın Kenesary han qaita jaŋǧyrtty.
"Ūly jasaqtyŋ" ekınşı babynda "Han äuletı jäne qaǧannyŋ taǧaiyndaǧan, qolyna taŋba-mör ūstaǧan resmi damdarynyŋ bilıgıne baǧynbaǧan, oǧan qarsy bolǧandardyŋ basy alynsyn"[9]delıngen. Osymen sabaqtas bap "Jetı jarǧyda" da kezdesedı. Onda "Sūltan nemese qojany öltırse jetı adamnyŋ qūny töleneidı. Tıl tigızse bır toǧyz[10], al eger qol jūmsasa toǧyz üş qaitarylyp tölenedı[11] delıngen. Būlardyŋqai-qaisysy öz zamanynda feodaldyq bilık jüiesın bekemdeuge arnalǧan bır-bırınen ainymaityn ūqsas erejeler.
"Ūly jasaqtyŋ" IÜ babynda "Qaǧan mūragerlıkpen jalpy qūryltaidan sailanady, ūlys el (aimaq) bileuşılerıde aimaqtyq kışı qūryltaida sailanady"[12] dep körsetken. Qazaq handyǧy tūsynda būl salt özgergen joq. Täukenıŋ "Jetı jarǧysynda" "Jalpy halyqtyq (memlekettık, - Z.Q.) ısterdı qarau üşın hannyŋ özı bastap barlyqs ūltandar, taipa basşylary el ortalyǧyndaǧy belgılengen mekende ärbır küz saiyn jinalatyn bolsyn[13]d elıngen. Mūndai jiyndarda el hany, jüz hanyn sailau, joryqqa attanu, zaŋ qabyldau siiaqty ırı-ırı mäselelerdı kelısıp şeşetın bolǧan. Osyndai jiynnyŋ bırı 1670 jyly "Jetı jarǧyny qabyldau üşın" Syr boiyndaǧy "Kül töbenıŋ boiynda ötken künde jiyn" (nemese ūzaqqa sozylǧan, - Z.Q.) desek, endı bırı Ordabasynda düiım azaqtyŋ basyn qosqan ūlyjiyn bolsa kerek. Qazaq handyǧynda mūndai jiyndar äırese joŋǧar şapqynşylyǧy tūsynda jiı ötıp tūrǧan, dala ömırınde qūryltai şynaiy eldıktıŋ belgısı boldy.
Orta ǧasyrdaǧy dala memleketterınıŋ negızgı sipaty-äskeri feodalizm boldy jäne būl jüie Şyŋǧys hannyŋ "Ūly jasaq zaŋy", Täukenıŋ "Jetı jarǧysy" jäne basqadai zaŋ erejelerı men zaŋdastyryldy. Atalǧan zaŋdar boiynşa eldıŋ ärbır er azamaty elın qorǧauǧa mındettı. "Ūly jasaqtyŋ" ÜIII babynda 15-60 jas aralyǧyndaǧy ärbır er adam elın qorǧauǧa mındettı[14] dep körsetse, "Jetı jarǧyda" "Är jyly küz aiynda şaqyrylatyn ūly jiynǧa qatysuşy barlyq erler besqaruyn asynyp keluge mındettı, qarusyz kelgender dauys bere almaidy jäne jasy kışıler ondai adamdarǧa jol beruge mındettı emes"[15] dep körsetken. Ekı baptyŋ maǧnasy bırarnadan şyǧyp tūr. Mūny erler üşın jalpyǧa bırdei äskeri mındet dep qarauǧa bolady. Onsyz ortaǧayrlyq dala memleketı ömır süruı mümkın emes edı.
Eldıktıŋ bır belgısı eldegı azamattyq qatynastardyŋ tūraqtanuy. "Ūly jasaqtan" "Jetı arǧyǧa" deiıngı zaŋ kodeksterınde būl mäselege erekşe män berılgen. "Ūly jasaqtyŋ" üşınşı babynda "Äke ösietın oryndamaǧan bala, aǧanyŋ aqylyna könbegen bauyrlar, qosaǧyna senbestık tanytqan erler, erın syilamaǧan äielder, nekege tūrmai jatyp äiel adamnyŋ aryn aşqan erler, qyzyn aittyrǧan küieudı jat sanaǧan qaiyn, aǧalar ınılerın, ınılerı aǧalaryn syilamaǧandar, tuysyn jat sanaǧan noiandar, öz qolynda bailyq mülkı bolatūra memlekettıŋ dünie-mülkıne qol sūqqandar köbeise el şaŋyraǧy şaiqalyp, jauyŋa tıze büguge mäjbür bolasyŋ. Atalǧan jäitterge qatal tyiym salynsyn"[16] delıngen. Azamat zaŋynyŋ būl kodekster ıe jelgı türkı däuırınen kele jatqandyǧyn bız joǧaryda aitqanbyz. "Jetı jarǧyda" būl mäsele turaly qatarynan 5-6 bapta atap körsetılgen. Jarǧyda "Erıne qiianat jasaǧan äiel, äielıne qiianat jasaǧan erler, balasyna qiiamet jasaǧanata-ana, nekege tūrmaǧan äiel zatyna zorlyq jasaǧan er, bögdenıŋ nekelı äielıne qol salǧan er ölım jazasyna kesılsın…äiel zatyn qorlaǧan adam odan keşırım sūrauǧa tiıs, eger äiel zaty ökpesın keşırmese tölem tölensın" delıngen[17]. Ärine mūnda keltırılgen baptar äuelı azamattyq jäne qylmystyq zaŋ erejelerıne jatsa, ekınşı jaǧynan mūnda qoǧamdyq etikalyq normalar aiqyn baiqalady. Atalǧan normalar, äsırese onyŋ äiel zatyna bailanysty azamattyq erejelerı qazaq dalasynda kämıl saqtalyp keldıde soŋynan mūsylman dını ǧūrpyna bailanysty tıpten şiryǧyp qataia tüstı.
Dalanyŋ ejelgı zaŋ erejelerınıŋ bır ūştasatyn tūsy at-kölık jaily erejelerı. Öitkenı köşpendıler üşın at-kölık "er qanaty" ǧana emes, el qanaty. Köşpendıler at kölıksız özın-özı saqtap qalu mümkın emes edı. Şyŋǧys hannyŋ Ūly jasaǧynda "At-kölık turaly" (Agtnytuhai) erekşe erejeler bar. "Onda at ūrlaǧandar ǧana emes, arǧymaq atyn basqa ūrǧandardyŋ basy alynsyn" degen ereje bar[18]. Moŋǧolda bügınderı tura mūndai zaŋ bolmaǧanymen halyq arasynda etikalyq norma retınde saqtalǧan. "Jetı jarǧyda" at kölıkke bailanysty bes tarmaq körsetılgen. Mysaly "Aibyna at alatyn aşylǧan ūrlyq zaty üş toǧyz ese qaitarylyp, tölensın" delınse, mal ūrlyǧy turaly "ärbır tüiege qosalqy bır tüie, ärbır jylqyǧa tüie, al ärbır qoiǧa jylqy qosylyp tölensın, al ūrlanǧan ärbır 100 tüie 300 jylqy nemese 1000 qoiǧa teŋ" dep körsetken[19]. "Ūly jasaqta" osy siiaqty azamattyq etikalyq normany belgıleitın şarttar köp kezdesse "Jetı jarǧyda" mūsylmandyq etikalyq normalar basym. Mysaly, onda "Qūdaiǧa qarǧys aitqandar taspen atylsyn", "Küieuınıŋ aldynda onyŋ aryn tökken äiel äşkerelenıp küieuı ony öltırse aiyp joq"[20]. "Hristian dınıne berılgen käpırlerdıŋ aty atalmasyn" degen siiaqty şart erejelerın atap körsetuge bolady. Bıraq mūndai şart "Jetı jarǧyda" boldy ma, joq älde qolymyzda onyŋ jazba nūsqasy bolmaǧandyqtan zertteuşıler qazaqtyŋ HÜIII-HIH ǧasyrlardaǧy ömır saltynan alyp jarǧy baby dep japsyrǧan qosymşa bolar. Oljaǧy bızge belgısız. Äiteuır "Jetı jarǧy" Qazaq handyǧynyŋ (memleket) özındık jüielı alǧaşqy zaŋy ekenın de dau joq.
Eger ärbır ūlystyŋ basqanyŋ zaŋyna baǧynbaityn özındık zaŋ-erejelerı bolsa ol onyŋ el bolǧanynyŋ basty belgılerınıŋ bırı. "Jetı jarǧy" osynau eldıktıŋ belgısı, bıraq qazaqtyŋ jalǧyz zaŋy emes. "Jetı jarǧynyŋ" qainary tym tereŋde jatyr. "Jetı jarǧy" Esım hannyŋ ädet-ǧūryp, salt-sana zaŋdary ("Qasym hannyŋ qasqa joly") jäne "Esımnen kelgen eskı joldyŋ" jalǧasy desek, Ä.H.Marǧūlan "Qasym hannyŋ qasqa jolynyŋ" negızı sonau ortaǧasyrlarda Qypşaq, Şaǧatai ūlystary qoldanǧan "iargu" (jargu) zaŋynanalynǧan" dep jazdy[21].Qazaq zaŋdaryna äsırese Şyŋǧys hannyŋ "Ūly jasaq" zaŋynyŋ tıkelei äserın atap ötken jön. Öitkenı Qazaq memleketı joqta tuǧan qūbylys emes, ol ejelgı Türkı däuırınen bastau alyp, Şyŋǧyshandyq moŋǧoldar kezeŋınde ırı reformasiiadan ötıp, Altyn Orda tūsynda qaita synalǧan memlekettık salttyŋ tıkelei jalǧasy, memlekettılıktıŋ qazaqtyq reformasiiadan ötken tuyndysy. Al qazaq handary Joşy hannyŋ tıkelei ūrpaqtary. Mūndai dinastiialyq bilık qaşanda özındık alǧaş bastau alǧan ejelgı saltyn saqtamai qoimaidy. Sondyqtan "Jetı jarǧyny" "Ūly jasaq" zaŋynan bölıp-jaryp qarau mümkın emes. Būl turasynda "Būl zaŋdar ("Jetı jarǧynyŋ" qūramdary, -Z.Q.) mazmūny jaǧynan sonau Orys han, Qasym han, Esım han, qala berdı moŋǧoldyq "Jasaq" zaŋy ülgılerınen qūrlǧan[22] - degen S.Zimanovtyŋ pıkırı oryndy. Bızdıŋ Täuke hannyŋ "Jetı jarǧysy" Şyŋǧys hannyŋ "Ūly jasaq" zaŋynyŋ Qazaq dalasynda tuǧan kışı nūsqasy jäne Qazaq memleketınıŋ älem tarihyna qosqan ülesı bolyp tabylady. Qazır bızdıŋ qolymyzda Şyŋǧys hannyŋ "Ūly jasaq" zaŋy, qaǧannyŋ ösiet qaǧidalarynyŋ moŋǧol, orys, fransuz, tılındegı alty türlı mätını (Li Zufin, Saişaal, Rene Grusse, Mişel Hoang, koreialyq professor Kim Jon Re, Işkı moŋǧoliialyq Saişaal, Rinjingava) tūr. Eger qarjy közı tabylyp jatsa osy mätınderdı qazaq tılıne audaryp, ǧylymi alǧysöz jazyp kıtap etıp jaryqqa şyǧarsaq, qazaq tarihyn zertteuge qūndy material bolar edı.
Zardyhan QİNAIаTŪLY,
«Köşpendıler memleketınıŋ mädeni damuy»
atty konferensiia üşın. Almaty, 2006 j.
Derekköz: "Tariqqa közqaras"
Jebeu.kz
[1]. Şyŋǧys han Kereit Uaŋhan ekeuı bırlesıp 1198 jyly alǧaş tatar Megujin-sültıge qarsy attanǧan qandy qaqtyǧys alaŋynan alty-jetı jas şamasynda tabylǧan tegı tatar ūlyna Ölun ejen qoiǧan at. Ölun ejen Şihihutugty özınıŋ altynşy ūlyna balap "qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqtyrmai" ösırgen Şihihutug äigılı qolbasşy, Moŋǧol memleketınıŋ toǧyz töresınıŋ (örlög) bırı bolǧan. Keibır ǧalymdardyŋ paiymdauynşa "Qūpiia şejırenıŋ" jäne Şyŋǧys hannyŋ "Ūly jasaq" (Velikaia iasa) zaŋynyŋ avtory. Şyŋǧys han ükımetınıŋ alǧaşqy bas ädıletşısı bolǧan jäne elge eŋbegı sıŋŋgen 88 adamnyŋ 16-sy bolyp aty atalǧan, Şyŋǧys hanmen bırge şyǧys joryǧynda bolyp Juŋdu üşın şaiqasqa qatysqan. Horezm joryǧynda da qaǧan aǧasymen bırge bolǧan. Ögödei qaǧan tūsynda Han memleketınıŋ Juŋjai aimaǧynyŋ äkımı bolyp taǧaiyndalady. 1236 jylyŞihihutugtyŋ basşylyǧynda düiım qytaida alǧaş ret jan sanaǧy jürgızıldı. Osynau sanaq negızınde qytaidyŋ 110 tümen otbasy esepke alynǧan. Şihihutug Ögödei qaǧan tūsynda dünieden ötkenı jaily derek bar, bıraq ūrpaǧyturaly mälımet joq. [2]. Mongollyn nuus tovchoo. 203 bap. [3] . Saişaal. Chingis haany tovchoon. Ded devter, 498-b. [4]. Būl da sonda. 501-b. [5]. Luvsandanzan. Altan tovch. 136-137-b. [6] . Golstunskii K. Mongolo-Oiratskie zakony 1640 g. dopolnitelnye ukazy Galdan Huntaidji i zakony, sostavlennye dlia Voljskih halmykov pri Halmyskom hane Donduk-Daşi. - SPb., 1880, S.1-2. [7] . Levşin A.İ.Opisanie kirgiz-kazahskih ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei. s.364; Sibirskii vestnik. H. IH. SpB., ss.185-188; Sultanov T.İ. Kochevye plemena priaralia v HÜ-HÜII vv. Voprosy etnicheskoi i sosialnoi istorii. - M., S.64. [8]. Mūqamethanūly N. Chin patşalyǧy tūsyndaǧy qazaqtardyŋ töte moŋǧol jazuyn qoldanuy turaly. [9]. Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 491-492-bb. [10]. "Toǧyz" aiyby Hūn däuırınen bastalady. Şyŋǧyshannyŋ "Ūly jasaq" zaŋynda erekşe män-maǧynaǧa ie bolyp, soŋynan jalpy dalalyqtar üşın aiyptyŋ negızgı türıne ainaldy. Toǧyzdyŋ "attan bastalatyn", "tüiemen bastalatyn", "altyn-jambymen bastalatyn" bırneşe türı bolǧan. [11]. Levşin A.İ. Opisanie kirgiz-kazahskih ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei. S.368. [12]. Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 492-b. [13]. Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan: letopis treh tysiacheletii. S.321. [14] . Sişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 493-b. [15]. Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan: letopis treh tysiacheletii. S.321. [16] . Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 491-b. [17]. Levşin A. Opisanie kirgiz-kazahskih ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei. S.370-372. [18]. Saişaal. Chingis tovchoon. Ded bot, 499-b. [19]. Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan: letopis treh tysiacheletii. S.320. [20] . Būl da sonda. S.319. [21]. Qazaq sovet ensiklopediiasy. T.6, 542-b. [22]. Zimanov S.Z., Öserov N.U. "Jetı jarǧy jaily". 135-b.
