Qazaqtyŋ tūŋǧyş antropology, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, akademik, Ş.Uälihanov atyndaǧy syilyqtyŋ laureaty Orazaq Smaǧūlov – atandai bır institut arqalaityn jüktı jalǧyz özı köterıp, elımızdegı antropologiia ǧylymyna ız salyp, mektep qalyptastyrǧan körnektı tūlǧa. Bügınde aituly ǧalym toqsanǧa jaqyndasa da, toqtap qalmai, bas qaladaǧy Ūlttyq muzeidıŋ fizikalyq antropologiia laboratoriiasynyŋ meŋgeruşısı qyzmetın atqarady. Talai igı jaqsylardyŋ közın körıp, bırge jürgen akademiktıŋ keiıngı jas buynǧa aitar taǧylymy mol. Bız kökıregı qazynaǧa toly Orazaq aqsaqalǧa ädeiı baryp, keşe tūsauy kesılgen kıtaby men būralaŋ ömır joly jaiynda äŋgımelestık.
QOLA DÄUIRINDEGI EREKŞELIK SAQTALǦAN
– Orazaq äke, sözdı oqyrmanǧa jol tartqan jinaqtan örbıtsek. Közıŋızdıŋ maiyn tauysyp, kün-tün qatyp jazǧan eŋbegıŋızde qauymdy eleŋ etkızetın qandai jaŋalyq bar? – Būl kıtapqa baiyrǧy qazaq jerınde qola däuırınen bastap, keşegı XX ǧasyrǧa deiıngı, iaǧni 4 myŋ jyl mekendegen tūrǧyndardyŋ bas süiek qūrylymdaryn zerttegen ǧylymi taldauy endı. Onyŋ bärı kestelermen, kartalarmen, surettermen naqtylandy. Bır sözben aitqanda, qazaq halqynyŋ 40 ǧasyrlyq antropologiialyq tarihy ǧylymi anyqtamalarmen tolyq däleldendı. Osy dünienı jazuǧa jarty ǧasyrlyq ǧūmyrymdy arnadym. Aldymen ūlttyŋ somatologiialyq sipattamasyn anyqtauǧa küş saldym. Mäselen, adamnyŋ beinesı, bas süiegı, qūrylysy, mai bürmelerı – sonyŋ bärı ǧylymi türde zertteldı. Bız oǧan qalalyqtardy emes, dalalyqtardy aldyq. Öitkenı populiasiialyq genetikadan alǧanda, auyl adamdarynyŋ genetikalyq qūrylysy asa özgermeidı. Osy jūmysymdy 1966 jyly bastadym. Onda respublikada 19 oblys bar edı, solardy tolyq süzdım. – Zertteuge qanşa jastaǧy kısıler tartyldy? – Oǧan 12 men 60 jasqa deiıngı er men äielderdı aldym. Äsırese, auyldaǧy 12-17 jas aralyǧyndaǧy ūl men qyzdardyŋ tūraqty tıs morfologiiasyn keŋırek zerttedım. Odan joǧary jastaǧynyŋ morfologiialyq erekşelıgın anyqtau qiyn. Tūraqty tıs 12 jastan 17 jasqa deiın ösedı. Sosyn adamdardyŋ qan jüiesınıŋ anyqtamasyn jinadym. Tūrǧyndardyŋ sausaq pen alaqan terı bederlerınıŋ jeke qoltaŋbalary alyndy. Qazırgı qazaqtardyŋ antropologiiasyn zertteudegı basty närse – olardyŋ bas pen qaŋqa süiekterın köne däuırde ömır sürgen adamdardyŋ morfologiialyq anyqtamalarymen salystyru qajet. – Nätijesı boldy ma? – Bolǧanda qandai. Qazaqtardyŋ bas süiegı özımız bır tuǧan tuys dep ış tartatyn qyrǧyz ben noǧailarǧa qan jaǧynan jaqyn bolǧanymen, bırıkpeidı. Halqymyzdyŋ azu tısı 4 myŋ jylda 60 paiyz özgergen, al tömengı azu tısı sol qalpynda qalǧan. Tört myŋ jylǧy süiekterdı zerttegende, qazaqtyŋ denesınde osydan 40 ǧasyr ömır sürgen köne taipalardyŋ erekşelıkterınıŋ üşten bırı saqtalǧan. Būlar qan jüiesınde, tıs qūrylysynda, sausaq pen alaqan terı bederınde jäne dene qūrylymynda anyq baiqaldy. Dene proporsiiasyna kelgende, erler dene proporsiiasy kışkene qortyqtau. Al qazaq äielderınıŋ jambas süiegı men aiaǧynyŋ ūzyndyǧy 4 myŋ jyl būryn ǧūmyr keşken arularǧa öte jaqyn. Būdan şyǧatyn qorytyndy – 4 myŋ jyl ışınde qazaqtyŋ jerıne syrttan kırgen taipalar bolmaǧan. Jäne osy mekendı ielık etken olar basqa jaqqa qonys audarmaǧan. Būl – ülken jaŋalyq. Osyndai zertteulerdıŋ nätijesı menı qanattandyryp, aspanǧa ūşyrdy. Älemde 4 myŋ jyldyq tarihy bar – evrei ūlty ǧana. Olar ony teologiialyq tūjyrymmen däleldedı. Euraziia keŋıstıgınde tört myŋ jyldyq tarihy bar jalǧyz ūlt – qazaq. Bız ony ǧylymmen däleldedık. Osy zerdelı jūmysty anyqtauǧa Mäskeudegı, Sankt-Peterburgtegı tanymal antropologtardyŋ septıgı tidı. – Olar kımder edı? – Georgii Fransevich Debes, Iаkov Iаkovich Roginskii, Viktor Valerianovich Bunak. Būl oqymystylardyŋ bärı ǧylymnyŋ maiyn ışıp, jılıgın şaqsa da, qyzyl imperiia quǧyna salyp, türmege qamap, türlı teperıştıŋ dämın tatqyzsa da, adamgerşılık pen azamattyqty salmaqtai bılgen ǧalymdar edı. – Keŋes Odaǧyna antropologtardyŋ qandai zalaly tidı? – Onyŋ syry – suy tübınde jatqan qūdyqtai tereŋde. XX ǧasyrdyŋ 30-ynşy jyldary Europany dürlıktırgen Adolf Gitler Germaniianyŋ bilık basyna kelgennen keiın antropologiia ǧylymyn saiasi ūstanymyna ainaldyrdy. Nemıs qoǧamyna «rasa» degen («rasa» – arab sözı, basty şyǧu tegın bıldıredı) ūǧymdy kırgızdı. Osyny Gitler soltüstık europalyqtarǧa telıp, olar aqyldy, sūryptaudan ötken, sondyqtan ǧalamdy bileu kerek degen ideiany tu etıp ūstady. Sony bılgen Keŋes ökımetı antropologiiaǧa tülkını körgen qyrǧidai şüilıktı. Olar adamnyŋ biologiialyq, fiziologiialyq, morfologiialyq erekşelıkterın zertteudı qabyldamady. Bızge şeteldık genetikterdı «burjuaziianyŋ ideologtary» dep äjualady. Sol däuırde ǧylymnyŋ är salasy boiynşa jurnal şyǧyp tūrdy. «Keŋes antropologiiasy» degen jurnal bır ret şyqty da, jabylyp qaldy. Qysqasy, Keŋes Odaǧynda da, qazır de antropologiia ǧylymynyŋ maŋdaiy jarqyrap kete qoiǧan joq. QANYŞTYŊ QAMQORLYǦYN KÖRDIM – Osyndai kürdelı ǧylymǧa jüreksınbei bet būruyŋyzǧa ne sebep boldy? – 1952 jyly Qazaq universitetınıŋ tarih fakultetınde oqimyn. Bırde Jetısu öŋırıne arheologiialyq ekspedisiiaǧa bardym. Arheologtar qorǧan qazyp, ondaǧy būiymdardy alady da, adam süiekterın kerek etpei, tastai salady. Jetekşıden sūrasam: «bızde adam süiegın zertteitın maman joq» dep qabaǧy tüiılıp jauap berdı. Sodan süiektıŋ qūpiiasyn bıluge zer saldym. Ekspedisiiadan oralǧannan keiın jelıp otyryp, Almatydaǧy medisina institutyndaǧy «Qalypty adam anatomiiasy» degen kafedraǧa keldım. Onyŋ meŋgeruşısı Nūryş Bökeihanov degen professor eken. Jyly şyrai bıldırdı. Men de ol kısıge ıştegı tolyp qalǧan oiymdy aqtara jöneldım. «Osylai da osylai, arheologiialyq ekspedisiiaǧa baryp edım, adam süiekterın zertteitın maman joq deidı, men sol salamen ainalysqym keledı» dep toqeterın aityp edım, älgı professor quanǧany sondai, ornynan atyp türegelıp, qalbalaqtap: «Apyrmai, jastardyŋ arasynan da antropolog bolam deitın balalar bar eken ǧoi» dep özımen-özı söilep, telefonmen bır kısıge qoŋyrau şaldy. Köp ūzamai orys jıgıt jetıp keldı. Medisina ǧylymdarynyŋ doktory. Ziialy azamat ekenı bolmysynan baiqalyp tūrdy. Oǧan Bökeihanov: «Myna jas antropolog bolǧysy keledı» dep menı kötermelep qoidy. Onyŋ özı de jas şaǧynda antropolog bolam dep talpynyp, bıraq keiın osy saladaǧy ǧalymdardyŋ türmege qamalǧanyn estıp, ol oiynan ainyp, medisinaǧa ketkendıgın täptıştep aityp berdı. Maǧan qarap: «Saǧan barlyq jaǧdaidy jasaimyz, studenttermen bırge oqisyz» dedı külımsırep. Sonymen, ekı jyl medisinalyq därıs alyp, bılımımdı jetıldırdım. Söitıp jürgende, talanyma orai, Odaqtan jergılıktı ūlt ökılderınen antropologiia salasyna maman daiyndau kerek degen habar tüsedı. Antropolog bolam dep jürgen maǧan būl daŋǧyl jol aşyp berdı. 1957 jyly arman degen arǧymaǧymdy jetektep, Mäskeuge attandym. – Joldamany kım berdı? – Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı Qanyş Sätbaev. – Ol kısını būrynnan tanisyz ba? – Syrtynan ǧana bıletınmın. – Codan ülken şaharǧa jol tarttyŋyz… – İä, KSRO ǦA Etnografiia institutynyŋ aspiranturasyna keldım. Mūnda ataǧynan at ürketın antropologtar G.Debes, V.Bunak, M.Gerasimov jūmys ısteidı eken. Bıraq oquǧa tüsudıŋ öz erejesı bar. Bırden suǧa qūlaş ūrǧandai «kümp ete» almaisyz. Aldymen G.Debes: «Sız üş ai zoologiia institutyna baryp, maimyl süiekterın zertteisız, adam men maimyl arasyndaǧy bailanysty jaqsy bıluıŋız kerek» dep soǧan jıberdı. Üş ai tabandap otyryp maimyl süiekterın zerttedım. Bır közım jetkenı – afrikalyq maimyldyŋ adamǧa ūqsastyǧy köp. Ony endı tauystym degende, Leningradtaǧy äskeri medisinalyq akademiianyŋ antropologiialyq bölımındegı anatomiialyq teatrda Bırınşı Petr zamanynan berı adam süiekterı saqtalǧan eken, soǧan baruǧa tura keldı. Söitıp baryp bılımımdı tolyqtyrdym. Sosyn 1958 jyly aspiranturaǧa qatarlastarymnan oq boiy ozyp qabyldandym. Qyrsyqty qaraŋyz, endı komissiia müşelerı: «Sızge kandidattyq taqyrypty bız beremız, Qazaqstanda materialdyq baza joq» dep töteden būiryq şyǧardy. Bızdıŋ Ǧylym akademiiasy: «Joq, ol – bızdıŋ adam. Stipendiiany bız töleimız. Taqyryp Qazaqstannan bolady» dep tabandy qarsylyq tanytty. Rasynda, ol kezde elımızde zertteitın adam süiekterı joq edı. Bıraq ışımnen zertteu jūmysym tuǧan elımnen bolsa dep oilaimyn. Söitıp, ekıūdai bolyp jürgende, G.Debes: «Bügın akademiianyŋ jiynyna Qanyş Sätbaev keldı, baryp jolyǧyp, jaǧdaiyŋyzdy aityŋyz» dep qiynnan jol tauyp berdı. – Alyp tūlǧamen jolyqtyŋyz ba? – Qanekeŋ «Mäskeu» qonaqüiıne at bailapty. Bölmesıne kelsem, kömekşısı otyr: «Älı kelgen joq, kütıŋız» dedı. Qys aiy. Bır kezde Qanyş aǧamyz qatty şarşaǧandai aiaǧyn süirete basyp, baspaldaqpen köterılıp kele jatty. Aldynan şyǧyp sälem berdım. Amandasyp, jön-jobamdy sūrady. Ol kısıge özım jaily şamaly aityp, negızgı mäselege köştım. Elımızde antropolog-ǧalym joq ekendıgın, sondai maman bolsam dep armandap jürgenımdı, qysqasy barlyq jaǧdaidy tüsındırdım. Kandidattyq taqyrybym Qazaqstannan bolǧanyn qalar edım degende, Qanekeŋ: «Ol üşın ne kerek?» dep özıme saual tastady. «Köne däuırdegı tūrǧyndardyŋ süiegı kerek. Olardy bügıngı qazaqtardyŋ süiegımen salystyryp, zertteu qajet» dedım. «Taǧy ne kerek?» dep oilanyp qaldy. «Ekspedisiiaǧa şyǧyp, iesız mūsylman zirattaryn qazyp, süiek qorlaryn jinasam deimın» dep aitqanymda, Qanekeŋ: «Onda jaqsy, ekspedisiiaǧa daiyndal, bır jetıden keiın habar beremın» dep şyǧaryp saldy. Bır jetı emes, üş künnen keiın institut direktory Sergei Tolstov şaqyryp alyp, Q.Sätbaevtyŋ atynan jazylǧan: «Sızge ekspedisiiaǧa şyǧuǧa üş aiǧa 12 myŋ rubl, bır maşina, tört jūmysşy bölındı» degen telegrammany qolyma ūstatty. Quanyşym qoinyma syimai, Almatyǧa ūşyp kelıp, qūjattardy tez rettep, ekspedisiiaǧa jöneldım. Söitıp, Qanekeŋnıŋ qamqorlyǧyn kördım. Sonyŋ arqasynda qaŋqa süiekter jinaldy, ol menıŋ abyroiymdy köterdı. Ol kısı maǧan: «Äi, Orazaq, är jan iesınıŋ biologiialyq ata-anasy bolady, sen qazaqtyŋ biologiialyq äke-şeşesın dälelde» dep aitqan bolatyn. Osy söz sanamda jiı jaŋǧyryp tūrady. Eger Sätbaev menı qoldamaǧanda, Qazaqstanda antropologiia ǧylymy da, qyryq ǧasyrlyq tarih ta, Smaǧūlov ta bolmas edı. – Ekspedisiiany qaidan bastadyŋyzdar? – Būrynǧy Semei oblysynyŋ Şūbartau öŋırınen. İesı joq, üstınen jol basyp ötken zirat eken. Sol jerden 70-80 adamnyŋ süiegın taptym. Odan Qarqaraly maŋyndaǧy, baiaǧy Qoiandy järmeŋkesı bolǧan maŋdaǧy Qarasor kölınıŋ jaǧasy men Baianauyldyŋ Qaratas degen jerınen aştan ölgen adamdardyŋ süiegın qazyp aldym. – Qanşa qaŋqa süiek qazdyŋyzdar? – 300-den astam bas süiek jinadym. Bıraq osy süiekterdı saqtaityn ortalyq, zertteu jürgızetın laboratoriia da, qūral-jabdyq ta bolmady. Sodan qaŋqa süiekterdı Sankt-Peterburgtegı kunstkameraǧa ötkızdım. – Mola qazyp jürgende, jergılıktı jūrt qarsylyq körsetken joq pa? – Ondai oqiǧa boldy. Qarasor kölınıŋ jaǧasyndaǧy eskı beiıttı qazyp jatqanda, bır salt at mıngen malşy kelıp: «Äi, sen özı mūsylmansyŋ ba, älde joq pa? Mynauyŋdy qoimasaŋ, erteŋ kölıgıŋdı benzin qūiyp örtep jıberemız» dep töbemızge qamşysyn oinatty. Qoi, qūrysyn, būlar solai ısteuı de mümkın dep Baianauylǧa ketıp qaldyq. – Cız alǧaşqy bolyp ūltymyzdyŋ ūly tūlǧalary Abylai han men Äiteke bidı zerttedıŋız emes pe? – Egemendıktıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda türık aǧaiyndar Türkıstandaǧy Qoja Ahmet Iаsaui kesenesıne jaŋǧyrtu jūmystaryn jürgızdı. Sondaǧy «Abylai han jerlengen-mys» deitın qabırdı monolit retınde qazdy da, «osyndaǧy süiek şyn Abylai ma, älde basqa ma, sız zerttep körıŋız» dedı. Qyzym jäne arheolog Mūhtar Qojaev üşeumız süiektı qazyp alyp, tört ai zerttedık. Süiektıŋ bas qaŋqasynda bırde-bır tıs joq. Iаǧni babamyz jasy ūlǧaiyp, 69-70 jasynda ömırden ötken. Orta boily. Sol jaq aiaǧynyŋ ortan jılıgınıŋ jambasqa kıretın ūrşyq basynan 10-12 sm jerden mort synǧan. Şamasy, salmaǧy auyr qaru tigen. Jalpy, adamnyŋ 50 jasqa deiın süiegı synsa, ol qaita bıtıp, süiek süielı paida bolady. Elu jastan keiın süiek bıtkenımen, süiek süielı bolmaidy. Babamyzda süiek süielı paida bolǧan. Demek, eluge deiın alǧan jaraqat. Keude süiegınde patologiialyq erekşelık bar. Hannyŋ oŋ qoly öte qaruly bolǧan, oǧan bır adamnyŋ şamasy kelmegen. Osy qolda bar dälelderdı zertteu üşın Mäskeuge baryp, patşa zamanyndaǧy arhiv materialdarymen tanystym. Arhivte Abylai hannyŋ jaralanǧany turaly jazylady. Bıraq qai jerı ekenı aitylmaǧan. Qytaiǧa barǧanymda, 1940 jyldary töte jazumen jaryq körgen Abylai han jaiyndaǧy jazbany kördım. Onda babamyzdyŋ aiaǧynan jaralanǧany turaly derek keltıredı. – Äiteke bi turaly aitsaŋyz. – Äiteke bidı zertteu üşın aldymen mūraǧattardaǧy, derekterdı qarastyrdyq. Bidıŋ tuyp-ösken jäne qaitys bolǧan jerı Nūrata (Nauai oblysy) ekendıgı turaly qūjattar tabyldy. Onda marqūmnyŋ Nūrata qorymynda jerlengenı jaily parsy jazbalarynda aitylǧan. 2005 jyldyŋ jeltoqsanynda Nūrataǧa qyzym Ainagül ekeumız arnaiy baryp, bidıŋ qabırı degen jerge qazba jūmysyn jürgızdık. Bıraq bızden būryn būl qabırdı özbek arheologtary qazypty. Babamyzdyŋ qabırı Seitqūl äulienıŋ däl şyǧys jaǧyna qoiylǧan. Qazba jūmysy aua raiynyŋ suyq jäne jaŋbyrly kezınde ıske asyryldy. Degenmen, qabırdegı qaŋqa süiekter tolyq zerttelıp, ölşenıp, fotosuretke tüsırılıp, barlyq alynǧan süiekter öz oryndaryna qaita jerlendı. Babamyz jetpıstıŋ maŋaiyna kelıp qaitys bolǧan. Kärılık belgılerı saqtalǧan. Būl zertteudıŋ barlyq qoljazbasy bar, demeuşı bolsa, kıtap etıp şyǧarsam deimın. ORYS PATŞASYMEN BIRGE TÜNEDIM – Körnektı antropolog M.Gerasimovpen aralastyŋyz, qandai kısı edı? – Öte bauyrmal, aşyq-jarqyn, äzılqoi, adamgerşılıgı biık azamat bolatyn. Maǧan büiregı būryp, ıştartyp jürdı. Bırde oǧan kriminalister rekonstruksiia jasauǧa bas süiek alyp keledı. Sodan bır polkovnik: «bas süiektıŋ ūlty qandai ekenın ajyratyp bere alasyz ba?» dep sūraq qoiady. Soǧan şamdanyp qalǧan akademik: «Mümkın sız onyŋ qandai guberniiadan ekenın sūrarsyz. Mysaly, men qandai ūlttyŋ ökılımın. Äkem Peterburgtıŋ şoqynǧan tatary, anam peterburgtık nemıs, sonda men kım bolamyn? Bıraq qūjatyma orys dep jazylamyn» dep olardy ūialtyp tastaidy. Bır qyzyǧy, aituly ǧalymnyŋ laboratoriiasy jertölede ornalasqan edı. KGB-nyŋ qyzmetkerlerı Ǧylym akademiiasyna Gerasimovtyŋ zertteu ortalyǧyna şeteldıkterdı aparuǧa üzıldı-kesıldı tyiym salǧan. Akademikpen şeteldıkter kezdeskende olarǧa: «menıŋ laboratoriiamda jöndeu jūmystary jürıp jatyr, sondyqtan men sızderdı oǧan şaqyra almaimyn» dep syltau aitady eken. Keŋes ökımetı ataqty adamnyŋ jertölede jūmys ısteitındıgınen ūialyp, körsetkısı kelmeptı. Sol jerde qonaqüide oryn bolmai, bır apta qondym. Sonda marqūm: «Sız orystyŋ patşasy İvan Groznyidyŋ süiegımen bırge tüneisız» dep äzıldedı. Ǧalym patşanyŋ bas süiegıne rekonstruksiia jasap jatqan. Gerasimov 1964 jyly kandidattyq dissertasiia qorǧaǧanymda menı qatty qoldady. – Qazaq ǧalymdarynyŋ arasynda kımdermen jaqyn syilastyŋyz? – Qazaqstan ǦA Tarih, arheologiia jäne etnografiia institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı bolyp jürgende Älkei Marǧūlannyŋ qol astynda 20 jyldan artyq eŋbek ettım. 1950 jyldary Älekeŋ Mūhtar Äuezov, Ermūhan Bekmahanov, Bek Süleimenov sekıldı ǧalymdarmen bırge bıraz qudalau kördı. Oǧan «epostardaǧy qazaq batyrlaryn därıptedı» degen aiyp taqqan. Bırde Ǧylym akademiiasynda ötken ǧylymi keŋeste menıŋ eŋbegımdı qorǧaǧan jalǧyz Älekeŋ boldy. «Smaǧūlov sekıldı maman joq, ony saqtap qalu qajet» dep aqtarylyp söiledı. Onyŋ ziialylar arasynda: «Keŋes ökımetınıŋ senzurasy patşa ökımetınıŋ senzurasynan da qyraǧy» degen mätelge ainalǧan sözı bar. Mäskeude aspiranturada oqyp jürgem. Älekeŋ sol qalaǧa ıssaparmen kelıptı. «Orazaq, erteŋ taksi alyp, menı Qazan vokzalynan Almatyǧa otyrǧyzyp jıber» dep eskerttı. Ertesıne taksimen Qazan vokzalyna jettık. Bızdı körgen jük tasuşylar jügırıp kelıp: «Sızder qandai poiyzǧa mınesızder?» dep sūrady. Bız «Almaty» dep edık: «Ol taŋerteŋ ketıp qalǧan» dep külıp jıberdı. Söitsek, Älekeŋ erte jüretın poiyzdy keşke taman dep şatastyrǧan. Sodan vokzal bastyǧyna bardym. Er kısı. Älekeŋ anadai jerde tūr. «Ana kısı ülken akademik. Künı boiy jinalysta bolyp, keşıgıp qaldy. Bızdıŋ poiyz orta jolda ketıp barady, endı ne ısteimız?» dep jön sūradym. Älekeŋnıŋ özı de köz süisınetın tūlǧa edı ǧoi. Şaş qandai, ekı jaǧynda dudyrap tūrǧan. Sony körgen vokzal bastyǧy: «Qandai kelbettı ǧalym!» dep tamsanyp qarap, «Qazır Almatyǧa qosymşa poiyz jüredı, soǧan otyrǧyzuǧa kömekteseiın» dep qolma-qol şeşıp berdı. Solai aǧamnyŋ bır kädesıne jaraǧam. Tarihşylar Ermūhan Bekmahanov, Bek Süleimenovpen de syilastym. Bekpen institutta bırge jūmys ıstedık, äielı orys bolatyn. Bektı 25 jylǧa sottap, äielı ony şyǧaryp saluǧa kelıp, qolyndaǧy tüiınşegın berem degende äskeriler qolyn qaǧyp jıberıp, abaisyzda poiyz astyna qūlap öldı. Bek qapastan bosap kelgennen keiın onyŋ sıŋlısıne üilendı. Akademik Salyq Zimanovpen de jaqyn aralastym, qiyn-qystau künderı janymda jürdı. – Ol ne qiynşylyq? – 1977 jyly baspadan şyqqan jaŋa kıtabym Ortalyq Komitetke ūnamai qalyp, örteldı. Ony kımder ūiymdastyrǧanyn ışım sezedı. Türmege de qamaimyz dep qyr körsettı. Äiteuır, şeteldık ǧalymdar halyqaralyq radiodan menı qorǧap söilep, bır dürbeleŋnen qūtqaryp qaldy. Degenmen Qauıpsızdık komitetı on jyl boiy basqan ızımdı aŋdyp, közınen tasa qylmady. Bır ǧajaby, osy jaǧdai turaly kezınde el basqarǧan Dınmūhammsed Qonaev öz estelıgınde: «G.Kolbin antropolog Smaǧūlovtyŋ kıtabyn taratpai, örtep jıberdı» dep jazǧanyn oqydym. Bıraq būl oqiǧa Qonaevtyŋ tūsynda boldy, ol ony Kolbinnen körıptı. Sonda menı qudalaǧany turaly derektı ol kısı bılmegen, bılse jazbas edı ǧoi. – Jinaǧyŋyz keiın jaryq körgen joq pa? – Joq. – Sebep? – Biologiia men tehnika salasy boiynşa şyqqan kıtaptyŋ ǧylymǧa qosqan ülesı – 10 jyl. On jyldan keiın bibliografiialyq anyqtama bolyp qalady. Odan berı 40 jyl öttı. Qazır jariialasam, şeteldık ǧalymdar: «Smaǧūlov älı qyryq jylǧy deŋgeide jür eken ǧoi» dep aitatyny kädık. – Kolbin nege qudalady? – Cony özım de bılmeimın. Maǧan «Qonaevtyŋ teoretigı» degen jala japty. Şyndyǧynda, Dınmūhamed Ahmetūlymen pıkırlespek tügıl, oŋaşa sälem berıp qolyn alyp körgen emespın. Aqtöbede ekspedisiiada jürsem, sol jerge oblystyŋ atqamınerlerı kelıp: «Sızdıŋ ǧylymyŋyz partiia ideologiiasyna qaişy, 24 saǧat ışınde oblys territoriiasyn bosatuyŋyzdy talap etemız» dep jan alqymnan aldy.Sodan Almatyǧa kelıp, Gennadii Kolbinge qarsy alty bet jauap jazdym. Kolbinnıŋ aty-jönın jazbaimyn dep 4 maşinist tūra qaşty. Amalsyzdan, Litvadaǧy ǧalym-ärıptesterıme habarlasyp, solarǧa ūşyp baryp, Mihail Gorbachevtıŋ atyna hat jıberdım. Läm degen jauap kelmedı. Ekı aidan keiın Ortalyq Komitettıŋ ügıt-nasihat bölımınıŋ basşysy Özbekälı Jänıbekov şaqyryp alyp: «Eşnärsege alaŋdamaŋyz, jūmysyŋyzdy ıstei berıŋız» dep alai-dülei bolǧan köŋılımdı basty. – Äke, 88-ge aiaq basyp otyrsyz. Ömırıŋızde aŋsaityn, saǧynatyn sätterıŋız bar ma? – Ainalaiyn, jürektıŋ tübındegı şerımdı qozǧap jıberdıŋ-au. Keŋes Odaǧynyŋ qoldan jasaǧan zūlmatynan halqymyz qynadai qyryldy. Äsırese, otyzynşy jyldardaǧy aştyqty oilasam, janym türşıgedı. Men sol apattan kezdeisoq aman qalǧan balamyn. Anam aştyqtan būratylyp ölıp jatqanda, bır kün boiy qoinynda jatyp, emşegın emıppın. Körşı Reseige azyq ızdep ketken äkem kelıp, ajaldan alyp qalypty. Äkem ūzaq jasap, 99 jasynda qaitys boldy. Seŋgırlı seksennen assam da, anasy bar adamdarǧa qyzyǧyp qaraimyn. Meiırımıge qanbai öskendıkten, ananyŋ jyluyn aŋsap, köŋılım olqysynyp tūrady. Qaitemız endı, maŋdaiǧa jazǧandy körıp, ömırdıŋ biık-biık belesınen asyp kelemız. Qūdai maǧan qazaqtyŋ qyryq ǧasyrlyq tarihyn jazuǧa ǧūmyr berdı dep oilaimyn. – Taǧylymdy äŋgımeŋızge raqmet!Sūhbattasqan Azamat ESENJOL
