«Qalmaqty qoişa qyrǧan qoldan qamap, Kelıptı Kökjarlydan Kökjal Baraq» degendegı Kökjal Baraq batyrdyŋ qaida jerlengenı turaly tarihşy Sovethan Qaliǧojinnıŋ maqalasyn «Didar» gazetınen oqyǧan soŋ, pıkırımmen bölıseiın dedım. Sovethan aǧa būl maqalasynda körıpkelderdı synǧa alǧan eken. Aian, aruaqtardyŋ batasy jönınde belgılı şejıretanuşy, şejıreşı, publisist Qairat Zaryphannyŋ ǧalamtordaǧy «Jer ūiyǧy Jemenei» atty maqalasyn oqysaŋyzdar köp närsenı tüsınersızder. Būl maqalada bızdıŋ jerlesımız, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Äbdeş Tölebaevtyŋ körıpkeldık qasietınıŋ arqasynda Şılıktı qorymdarynan altyn adamnyŋ tapqany jönınde aitylǧan.
Qairat Zaryphannyŋ aituynşa, baqsylardyŋ qūlaǧyna keletın dauystar, sol adamnyŋ miyna dauys retınde keletın öz oilary eken. Būl dauys qasiettı adamǧa qanyndaǧy gendık aqparattan keledı. Baqsylardyŋ «aruaq aitty» degenderı osydan. Iаǧni, olardyŋ qanyndaǧy ata-babadan kele jatqan aqparat aitady degen söz. Qairat Zaryphannyŋ aituynşa, Kökjal Baraqtyŋ jerlengen jerın tapty degen baqsy Erǧazy Maǧauiiaūly Mekkege üş märte jaiau barǧan Būratai qajynyŋ ūrpaǧy bolady. Būl äulet - baluandar äuletı.Olai bolsa, «Aqtaban şūbyryndy» zamanynda onyŋ atalary batyr boluy äbden mümkın. Qairat Zaryphannyŋ naǧaşy babasy, naimanǧa sıŋgen jaǧalbaily Sügır batyrdyŋ ūly Tıles batyr qazaqtardyŋ bır soǧysynan Beiımbet degen qyrǧyzdyŋ bır balasyn naiman arasyna alyp kelgen eken.Tıles batyr men osy Beiımbettıŋ zamany Kökjal Baraq batyrdyŋ zamanymen säikes. Beiımbet bolsa, körıpkel Erǧazy Maǧauiiaūlynyŋ ūly atasy bolady. Tübı - qyrǧyzǧa sıŋgen jaǧalbaily eken.
Qairat Zarpyhannyŋ boljauynşa, Tıles batyr būl balany Kökjal Baraqtyŋ kegın alu üşın Abylai hannyŋ qyrǧyzǧa jasaǧan «Jaiyl qyrǧynynan» keiın alyp kelgen bolsa kerek. Olai bolsa, Erǧazyǧa aqparat osy Beiımbet atasynan kelgen. Mıne, körıpkeldıktıŋ fenomenın materialdyq tūrǧydan tüsındırgende osylai bolady. Nadandyq tanytyp, baqsy-balgerlerge albaty tıl tigızu jön emes.
Byltyrǧy jyldary qytai elınde jariia körgen «Üş myŋ qūjat» derekterınde Kökjal Baraqtyŋ qyrǧyz elınen elşılıkten qaitqanynda soŋynan quyp kelgen qyrǧyzdardyŋ şabuylyna ūşyraǧany aitylady. Mıne, Baraq batyr osy qaqtyǧysta qaza bolǧan. Al endı, Erǧazy Maǧauiiaūly bolsa, būl qytaidaǧy qūjattar jariia körmei tūrǧanda Baraq batyrdy artynan quyp kelgen myŋ qyrǧyzdyŋ jabylyp öltırgenın aitqan edı. Iаǧni, qytai derekterı men Erǧazynyŋ aitqandarynda säikestık bar. «Üş myŋ qūjatty» eşkım estımegen kezde Erǧazy būl oqiǧalardy qaidan bılgen? Şejıreşı Qairat Zarpyhannyŋ aituynşa, onyŋ babasyn opasyzdyqpen öltırudı ūiymdastyrǧan qyrǧyzǧa sıŋgen saiaq-şapyraşty Sadyr batyr eken. Sondyqtan da, Abylai han Baraq batyrdyŋ kegın qaitaru üşın Alatauǧa attanǧanda: «Men qyrǧyzǧa emes, Sadyrǧa baramyn!» degen eken. Alai da, Baraq batyrdyŋ qyrǧyzdar keskılep tastaǧan denesın körgende ekı közınen jas parlap aǧyp jylap, astyndaǧy aqboz atyn qūrban şalyp: «Qūmar tarqap, kek bıtetın bolmady, ne men qyrǧyzdyŋ qanyna toiyp ketemın, ne qyrǧyz menıŋ qanyma toiar!» degen eken. Osydan keiın arǧyn-naimannyŋ jiyrma myŋ qoly «Sarmanailap» qyrǧyzdy şapqanda at bauyrynan qara qan aǧyp, baijıgıt Qūrman qajynyŋ aitqanynda: «Qu adasqan tūman, qūlan adasqan şaŋ» tūrǧan eken. Şoqannyŋ aitqanynda būl soǧysqa küllı qyrǧyzdyŋ oŋy da soly da kelıptı. Abylai han bastap kelgen arǧyn-naiman qoly qyrǧyzdyŋ bırıkken qolynyŋ tas-talqanyn şyǧarady. Osy «Jaiyl qyrǧynyn» esıne alǧan qazırgı künderdegı qyrǧyzdyŋ aqsaqaldary: «Alapattyŋ bırın Abylai han jasatty!» dep otyrady eken. Keiın, Abylai handa ketken öşın qyrǧyz Kenesarydan alǧan.
Sovethan aǧamyz aityp otyrǧan baraqtanuşy Şekerbanu Jaqypova osy Erǧazyny ertıp aparyp Şu özınınıŋ boiynan Baraqtıkı degen qorymdy tapqan soŋ, Jambyl oblysynyŋ äkımıne ötınış jazyp, sol qorym tūrǧan jer telımın sūraǧan bolatyn. Alai da, Jambyl oblysynyŋ äkımı de, aqparat ministrlıgı de, būl qorymdaǧy süiekke Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyna säikes saraptama jasatu kerek ekenın aityp otyr. Būl saraptamanyŋ qorytyndysynsyz qorymǧa eşqandai da mazar tūrǧyzylmaidy. Qazırgı taŋda bızder anyqtap otyrǧan kerei Jänıbek batyrdyŋ da qorymyna saraptama jürgızuımız kerek. Sol kezdegı Jarma audanynyŋ äkımı, qazırgı senat deputaty Düisenǧazy Musin aǧamyz zaŋdy qaǧaz bolsa, mazar tūrǧyzudy öz qolyna alatynyn maǧan aitqan da edı. Anau Tarbaǧataidaǧy sadyrlyq Maily batyrdyŋ mazary da saraptamany qajet etıp tūr. Öitkenı, jergılıktı halyq būl mazardy basqa adamdıkı dep otyr. Orys tılınde jazylǧan gazet maqalasynda men keibır şolaq belsendılerdıŋ eşqandai saraptamasyz, «köz qysty, barmaq basty» arqyly bötennıŋ basyna qūlpytas qoiyp ketıp, keiın osynyŋ masqarasyn Qairat Zaryphannyŋ şyǧarǧanyn aitqan edım. Sondyqtan da, bızder «anau aitty, mynau aitty» eken dep, Qazaqstan Respublikasynyŋ arnaiy Zaŋyn būzyp bassyzdyqqa barmauymyz kerek. Zaŋ bärımızge ortaq. Körıpkeldıŋ aitqany zaŋ boiynşa şeşım şyǧaruǧa negız bola almaidy. Erǧazy Maǧauiiaūly köşede otyratyn qaǧazy joq anau-mynau albaty qūmalaqşy emes, Qazaqstan Respbulikasynyŋ halyq emşısı, medaldarmen marapattalǧan adam. Äulettı baqsy. Sonyŋ özınde bilık saraptamany talap etıp otyr.
Al endı, Qaliǧojin aqsaqal bolsa, Almatyǧa körıpkelderdı ızdep beker barǧan. Öskemende Kökjal Baraqtyŋ qara şaŋyraǧyndaǧy ūrpaǧy Bazylqan qajy tūrady. Qazaqstannyŋ qūrmettı ruhani halyq emşısı. Ekı ordennıŋ igerı. Sovethan aǧamyz aldymen osy kısıge baruy kerek edı. Sonda, boiyna qasiet qonǧan ūrpaǧy ol jerde kımnıŋ jatqanyn sezer edı. Negızınde, Baraq babasynyŋ jatqan jerı jönındegı barlyq boljam aqparatty Qairat Zarpyhan mūqiiat qadaǧalap otyrady. Aruaq emes, adam aitqan jerdı de Qarekeŋ bılıp otyr. Alai da, bärıbır de qorymǧa saraptama jasatuǧa mındettı ekenderın aitady.
Qytai elınen kelgen oralman bauyrymyz, aqyn-jazuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty İmanǧazy Nūrahmetūly, Baraq batyr jönınde Qairat Zaryphan ekeuımızge mynany aityp bergen edı. İmanǧazynyŋ babasy Esenǧūl batyr Kökjal Baraq pen Qabanbai batyrǧa erıp jürgen jas batyr bolǧan eken. İmanǧazynyŋ äkesınıŋ aituynşa, atadan kele jatqan habar – qyrǧyzdar opasyzdyqpen öltırıp, keskılep turap tastaǧan Kökjal Baraqtyŋ denesın onyŋ ūldary alabota şöbınıŋ saqaryna qainatyp, süiegın etınen aiyryp, aq kiızge orap elge alyp qaitqan eken. Menıŋ estuımşe, Baraq batyrdyŋ süiegı tuǧan jerıne, iaǧni, Şar özenınıŋ boiyna qoiylǧan. Mıne, Qairat Zaryphan osy jerdı bılıp otyr. Alai da, aldymen Şekerbanu apaiymyz aitqan qorymǧa saraptama jasatuymyz kerek deidı. Qairat Zaryphan men Şekerbanu apai Ablaikit qamalynyŋ üstınde tūrǧan Kökjal Baraq kötergen tasty da tapqan. Būl tas jönınde «Ūlt» portalynda jariia körgen Qairat Zaryphannyŋ «Kökjal Baraq kötergen tas» aty maqalasynan bıle jatarsyzdar.
Mıne, qūrmettı oqyrman, belgılı aqyn-jazuşy, baraqtanuşy Şekerbanu Jaqypovanyŋ igılıktı ısın synap jazylǧan maqalaǧa jauabymyz osy bolady. Sovethan Qaliǧojinnıŋ maqalasy eşbır nätije bermeitın, jäi bır aitylǧan söz ǧana bolmaq. Baraq batyrdyŋ ūrpaqtarynan Almatydaǧy advokat Jienbek pen osy Qairat Zaryphannan basqa, babalarynyŋ jatqan jerın tabu üşın şi syndyryp jürgenderınıŋ bırın de körgen emespın. Sovethan Qaliǧojin Kökjal Baraqtyŋ qai ūrpaqtarynyŋ atynan söilep jürgenı de belgısız.
Anyǧynda, men de, Şekerbanu apai men Qairat Zaryphan da, joǧaryda aty atalǧan arheolog ǧalym Äbdeş Tölebaevpen qazba jūmystary jönınde kelıssöz jürgızıp qoiǧamyz. Qorymǧa skanerlık jūmys jasatuǧa biyl mümkınşılıgımız bolmady. Oblysymyzdaǧy jalǧyz skanerdı bıreuler jalǧa alyp ketıptı. Köktemdı kütudemız. Skaner qolymyzǧa tise Zaisandaǧy saqtardyŋ qorymyna, Jarmadaǧy kerei Jänıbektıŋ, Şudaǧy Baraq batyrdıkı degen qorymdarǧa baryp qaitpaqpyz. Baraq batyrdyŋ qorymyna skanerlık zertteuler jürgızudı Şekerbanu apai özı qarjylandyrǧaly otyr. Sovethan Qaliǧojin aitqandai, eşkımnen de qarjy sūrap otyrǧan joq. Bır ūiaty, «Kökjal Baraq batyr» qory būl ıske tıptı maŋailamai otyr eken. Sondyqtan da, Qairat Zaryphannyŋ sūrauymen būl ıstı «Er Jänıbek» qory atqaryp jür. Joŋǧarlardan azat etılgen qazaq jerıne qyrǧyzdar basa köktep kelgende, olardyŋ betın qaitarǧan menıŋ babam kerei Jänıbek batyr men Kökjal Baraq edı. Sıbedegı qalmaq qamalyna da ekeuı bırge kırgen. Sondyqtan da, Baraq batyr bolsyn, tıptı qazaqtyŋ qai batyry bolsyn, men üşın ūly tūlǧa. Jalǧan batyrlaryn jariialap, eskertkış tūrǧyzǧandardyŋ bylyǧyn da şyǧarǧan edık. Qoldarynan kelgenderdıŋ ıstep jürgenderı osy. Eŋ öreskel jerı, būl jalǧan batyrdy jaryqqa şyǧaruǧa qūzyrly mekemeler bır auyzdan qoldau körsetken. Älgılerge ai dalada tūrǧan iesı belgısız bır mazardy eşqandai da saraptamasyz bere salǧan, tarihi eskertkış bolsa da. Jalǧan batyrǧa eskertkış qoidyrtu üşın Memlekettık komissiianyŋ otyrysyn ūiymdastyrǧan. Men bolsam, igılıktı ıske skaner sūrap oblys äkımşılıgınıŋ de, mädeniet basqarmasynyŋ da tabaldyryǧyn äbden tozdyrdym. Äiteuır, ıs alǧa qarai aqyryn-aqyryn jyljyp barady.
Serık Samarqanūly,
«Er Jänıbek» qoǧamdyq qorynyŋ töraǧasy
Abai.kz
