Taşkent kezınde qazaqtyŋ jerı bolǧan degendı jiı estimız. Sodan keiın be, Taşkentke kele sala qazaq tarihymen bailanysty dünielerdı ızdedık. Qazaqtyŋ üş aituly biınıŋ ekeuınıŋ süiegı özbek jerınde jatyr. Äiteke bi Özbekstannyŋ Nauai oblysynda jerlengen bolsa, Töle bige topyraq däl osy Taşkentten būiyrypty.
Töle bidıŋ «Qarlyǧaş äulie» atanuy
«Töle bidıŋ qabırı qaida?» deseŋ, özbekter tüsınbeidı, tıptı sūraǧanyŋdy anyqtap körsetıp te bere almaidy. Al «Kaldyrǧaş bidıŋ kesenesı» deseŋ, tüsıne qoiady. Bırden qala ortalyǧyndaǧy şeşennıŋ qabırı ornalasqan jerge bastai jöneledı. Bız de ızdep jürıp, Töle bi babamyzdyŋ kesenesın Taşkenttegı İslam universitetınıŋ aulasynan taptyq.
Tölenıŋ «Qaldyrǧaş bi» atanuynyŋ sebebın özderıŋız de sezıp otyrǧan şyǧarsyzdar. Qazaqtar ony «Qarlyǧaş äulie» deidı. El ışınde bidıŋ būlai atalu sebebı jönınde mynandai aŋyz bar: «Bır jaugerşılık kezde elge joŋǧarlar şauyp, auyl adamdary üilerın tastai qaşqan. Osy uaqytta tek Töle bi ǧana tütının būzbastan ornynda otyra berıptı. Auylǧa basyp kırgen joŋǧar qontaişysy tütının tūtatqan jalǧyz üidı köredı. El üdere köşkende, özınen qoryqpai otyrǧan adamnyŋ kım ekenın bılmekke kısı jıberedı. Basa köktep üige engen joŋǧarlar jön sūraspastan, bırden jauap almaqqa dürse qoia beredı. Sonda Töle bi joŋǧarlarǧa amandyqsyz söz bastaǧanyn aityp, bır tyqyrtsa, köşpeuınıŋ sebebın aityp, ekınşı tyqyrtqan eken. Jūrtpen bırge bas sauǧalap, üiın tastamaǧanynyŋ sebebın bi bylai tüsındırıptı: "Biyl şaŋyraǧyma qarlyǧaş ūia salǧan eken. Balapandary qanattanǧanşa üiımdı būzbaiyn dep şeştım. Jau jaǧadan aldy eken dep ūiasyn būzyp, balapandardy şyryldatqym kelmedı. Senderdıŋ de üilerıŋdı oiran etıp, bala-şaǧalaryŋdy şyryldatsa, özderıŋe jaqsy bolar ma edı?" Töle bidıŋ jauabyn estıgen joŋǧar qontaişysy Töle bidı äulie dep tanyp, äskerıne bi şaŋyraǧyna da, ol otyrǧan auylǧa da şappauyn būiyrady. Sodan berı Töle bi «Qarlyǧaş äulie» atanyp ketken eken»
Taşkenttı bilegen Töle bi
Töle bidıŋ qai jerde düniege kelgenı turaly naqty derek joqtyŋ qasy. Jurnalist Janälı Yrysmetov 1990 jyly jariialanǧan «Töle bi häm onyŋ zamany» atty maqalasynda özınıŋ «Ögız baian» şejıresın paidalanǧanyn, Töle bidıŋ bügıngı Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Lengır audanyndaǧy Qazyǧūrt tauyna jaqyn, Badam özenınıŋ sol jaǧyndaǧy Bäitık degen eldı mekende düniege kelgenın jazady. Al Qazybek bek Tauasarūly «Tüp-tūqiiannan özıme şeiın» atty kıtabynda Töle bidıŋ Alakölde, Köktūma degen kışkentai özennıŋ tūnyqqa qūiar saǧasynda tuǧany aitylady. Al tölebitanuşy tarihşy Äset Kenbaev Töle babamyzdyŋ Şu boiynda jerlengenıne senımdı. Ol tarihi qūjattarǧa süiene otyryp: «Töle babamyzdyŋ qazırgı Şu öŋırı, Jaisaŋ jailauynda düniege kelgenı jönınde tarihşylardyŋ zertteu eŋbekterınde atap körsetıledı. Soŋǧy mūraǧat zertteulerımen tolyqtyryp aitsam, Aqqainar bastauynyŋ boiynda tuǧan. Aqqainarda tuǧandyǧyna dälelım bar. Men 1991-1993 jyldary Şu öŋırınde bırneşe ret bolyp, köneköz qariialarmen kezdestım. Aqqainardyŋ basyna auyl qarttarymen bırge bardym. Qariialardyŋ derekterıne senbeske lajyŋ joq. Babamyzdy Şu atyrabynyŋ däl Aqqainarynda tuǧan dep naqtylap aitar bolsaq, Töle bidıŋ tuǧan jerıne degen qūrmet te erekşe bolar edı. Köneközderdıŋ aituynşa, Aqqainarda 50-60-qa juyq üi bolǧan. Auyldardy ırılendıru kezınde körşı ülken auylǧa köşırıp jıbergen. Qazır eşkım tūrmaidy. Töle baba Şu öŋırınen Qazyǧūrt tauynyŋ bauraiyna aumaly-tökpelı zamanda qonys audarǧan boluy kerek. Qazyǧūrt pen Alataudyŋ aralyǧyn ūrpaqtary jailap otyr. Ol ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda Tölebi audanynda ömır sürgen. Ordaqonǧan-Aqbūrqan degen jerde qaitys bolǧan. Dünie salǧan soŋ Şeihantaurge öz amanaty boiynşa jerlengen. Men mūnyŋ bärın 40-qa juyq tarihi eŋbekterdı, mūraǧat derekterın negız etıp alyp otyrmyn».
Al Töle bidıŋ Taşkentke qalai barǧany jönınde mynandai tarihi derekter bar. 1718 jyly Täuke han ömırden ötken soŋ Qazaq elındegı handyq bilık bölşektene bastaidy. El arasy älsırep, qalmaqtar qazaqtyŋ köp jerın basyp alady. Däl osy kezderı tarih sahnasyna Töle bi şyǧady. Taşkent qalasyn qalmaqtardan bosatu üşın 1726-1727 jyldary Töle bi bastaǧan halyq qozǧalysynyŋ tarihi maŋyzy zor. Orys tarihşysy A.Levşin özınıŋ qazaqtar turaly eŋbegınde Jolbarys han ölgen soŋ Töle bidıŋ Taşkenttı alty jyl basqarǧanyn aitady. Kei derekter 12 jyl delınedı.
Töle bidıŋ Taşkenttke qalai kelgenı belgılı boldy. Al qabırınıŋ qalai anyqtalǧany jönınde tarihşy-etnolog, türkıtanuşy ǧalym Mūhithan Mirazov mynandai pıkır aitady: «Töle bi basqa, Qarlyǧaş bi basqa» degen dau-damaidy alǧaş Özbekstandaǧy Qazaq mädeni ortalyǧynyŋ bır-ekı belsendı kısılerı de aitqan. Olar arnaiy ünparaqtar da taratqan. 1982 jyly ǧūlama ǧalym Ä.Marǧūlan şäkırtı Samat Öteniiazovqa Taşkenttegı M.Massonǧa bır hat tapsyrudy jüktegen. Men būl hatty Özbekstan Respublikasy Ortalyq memlekettık mūraǧatynan taptym. Onda Ä.Marǧūlan Töle bidıŋ Şeihantaurda jerlengenın naqtylaǧan. 1972 jyldyŋ 18 aqpanynda arheologter Qarlyǧaş bi kesenesınde zertteu jūmystaryn bastaǧan. Antropolog T.Iýnusovtyŋ anyqtauy boiynşa, bas süiekterdıŋ sanyna qarai onda üş erkek jäne ekı äiel jerlengen. Zertteuler barysynda eskertkıştıŋ naqty qai kezeŋge tän ekenı anyqtalmaǧan. Osy zertteulerge qarap, «Töle babanyŋ bır äielı özbek bolǧandyqtan, ol qaitys bolǧan soŋ sonda jerlenuı mümkın ǧoi» degen oi da oralady.Sosyn ülken ordanyŋ astanasy da, han taǧy da Taşkent şahary bolǧan. Sondyqtan qazaqtyŋ köptegen aituly azamattary osyndaǧy mazarlarda jerlengen. Ony mynadai qūjattyq jazbalar barynşa rastai tüsedı:«...Qaladaǧy (Taşkenttı aityp otyr) ükımettı būryn şahar tūrǧyndary ūstap tūrǧan eken, bıraq keiın olarǧa Ūly ordanyŋ qazaqtary üstemdık qūratyn bolǧan. Būl ordanyŋ handary köbıne osy qalaǧa qonystanady». Būl – XVIII ǧasyrdaǧy patşa şeneunıgı P.İ.Rychkovtyŋ bergen mälımetı. Myna bır derekke de köŋıl qoialyq: «...Odin iz znameniteişih biev kirgizskogo naroda Tolebii Alibekov (dulat, otdelenie janys) fakticheski povelevavşii Starşei Ordoi, jil u samogo Taşkenta...» Taşkent qalasyn köp zerttegen patşanyŋ taǧy bır ofiserı Aleksandr Semenov «Būl jerde XVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Taşkenttı basqarǧan ataqty qazy Töle bidıŋ süiegı jatyr» degen derek qaldyrǧan. Orys derekterın qytai derekterı negızdep, naqtylai tüsedı. Qazaqta saqtalǧan eskertkışterdıŋ basym köpşılıgınıŋ kümbezdı bolyp keletını, al kümbezdıŋ belgılı bır därejede kiız üidıŋ qaŋqasyna ūqsaityny belgılı. Töle bi kesenesın zertteu ısınde būl da erekşe maŋyzǧa ie».
Töle özbekterdıŋ qazaqqa qimaitynyn bız de baiqadyq. Bıraq bızdıŋ ǧalymdardyŋ dälelıne naqty qarsy qūjattary bolmaǧannan keiın amalsyz moiyndaǧan sekıldı. Öitkenı, eşbır özbek ǧalymy mūnda Qarlyǧaş bidıŋ (özbekşe Qaldirgoch) jatqanyn naqtylai almaǧan. Al 1993 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Nazarbaev pen Özbekstan Respublikasynyŋ Prezidentı İ.Karimov Töle bidıŋ basyna arnaiy kelıp, ziiarat jasap, Qūran oqytyp ketedı. Sol kezden bastap 26-mamyr Töle bidı eske alu künıne ainalypty. Al Nazarbaev arnaiy jazdyrǧan «Täŋırım qazaqqa eldıktı de, erlıktı de, danalyqty da bergen» mūnda kelgen är qazaqtyŋ ruhyn tasytyp, mereiın üstem eterı anyq.
Taşkenttı bilegen Töle bi
Töle bidıŋ qai jerde düniege kelgenı turaly naqty derek joqtyŋ qasy. Jurnalist Janälı Yrysmetov 1990 jyly jariialanǧan «Töle bi häm onyŋ zamany» atty maqalasynda özınıŋ «Ögız baian» şejıresın paidalanǧanyn, Töle bidıŋ bügıngı Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Lengır audanyndaǧy Qazyǧūrt tauyna jaqyn, Badam özenınıŋ sol jaǧyndaǧy Bäitık degen eldı mekende düniege kelgenın jazady. Al Qazybek bek Tauasarūly «Tüp-tūqiiannan özıme şeiın» atty kıtabynda Töle bidıŋ Alakölde, Köktūma degen kışkentai özennıŋ tūnyqqa qūiar saǧasynda tuǧany aitylady. Al tölebitanuşy tarihşy Äset Kenbaev Töle babamyzdyŋ Şu boiynda jerlengenıne senımdı. Ol tarihi qūjattarǧa süiene otyryp: «Töle babamyzdyŋ qazırgı Şu öŋırı, Jaisaŋ jailauynda düniege kelgenı jönınde tarihşylardyŋ zertteu eŋbekterınde atap körsetıledı. Soŋǧy mūraǧat zertteulerımen tolyqtyryp aitsam, Aqqainar bastauynyŋ boiynda tuǧan. Aqqainarda tuǧandyǧyna dälelım bar. Men 1991-1993 jyldary Şu öŋırınde bırneşe ret bolyp, köneköz qariialarmen kezdestım. Aqqainardyŋ basyna auyl qarttarymen bırge bardym. Qariialardyŋ derekterıne senbeske lajyŋ joq. Babamyzdy Şu atyrabynyŋ däl Aqqainarynda tuǧan dep naqtylap aitar bolsaq, Töle bidıŋ tuǧan jerıne degen qūrmet te erekşe bolar edı. Köneközderdıŋ aituynşa, Aqqainarda 50-60-qa juyq üi bolǧan. Auyldardy ırılendıru kezınde körşı ülken auylǧa köşırıp jıbergen. Qazır eşkım tūrmaidy. Töle baba Şu öŋırınen Qazyǧūrt tauynyŋ bauraiyna aumaly-tökpelı zamanda qonys audarǧan boluy kerek. Qazyǧūrt pen Alataudyŋ aralyǧyn ūrpaqtary jailap otyr. Ol ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda Tölebi audanynda ömır sürgen. Ordaqonǧan-Aqbūrqan degen jerde qaitys bolǧan. Dünie salǧan soŋ Şeihantaurge öz amanaty boiynşa jerlengen. Men mūnyŋ bärın 40-qa juyq tarihi eŋbekterdı, mūraǧat derekterın negız etıp alyp otyrmyn».
Al Töle bidıŋ Taşkentke qalai barǧany jönınde mynandai tarihi derekter bar. 1718 jyly Täuke han ömırden ötken soŋ Qazaq elındegı handyq bilık bölşektene bastaidy. El arasy älsırep, qalmaqtar qazaqtyŋ köp jerın basyp alady. Däl osy kezderı tarih sahnasyna Töle bi şyǧady. Taşkent qalasyn qalmaqtardan bosatu üşın 1726-1727 jyldary Töle bi bastaǧan halyq qozǧalysynyŋ tarihi maŋyzy zor. Orys tarihşysy A.Levşin özınıŋ qazaqtar turaly eŋbegınde Jolbarys han ölgen soŋ Töle bidıŋ Taşkenttı alty jyl basqarǧanyn aitady. Kei derekter 12 jyl delınedı.
Töle bidıŋ Taşkenttke qalai kelgenı belgılı boldy. Al qabırınıŋ qalai anyqtalǧany jönınde tarihşy-etnolog, türkıtanuşy ǧalym Mūhithan Mirazov mynandai pıkır aitady: «Töle bi basqa, Qarlyǧaş bi basqa» degen dau-damaidy alǧaş Özbekstandaǧy Qazaq mädeni ortalyǧynyŋ bır-ekı belsendı kısılerı de aitqan. Olar arnaiy ünparaqtar da taratqan. 1982 jyly ǧūlama ǧalym Ä.Marǧūlan şäkırtı Samat Öteniiazovqa Taşkenttegı M.Massonǧa bır hat tapsyrudy jüktegen. Men būl hatty Özbekstan Respublikasy Ortalyq memlekettık mūraǧatynan taptym. Onda Ä.Marǧūlan Töle bidıŋ Şeihantaurda jerlengenın naqtylaǧan. 1972 jyldyŋ 18 aqpanynda arheologter Qarlyǧaş bi kesenesınde zertteu jūmystaryn bastaǧan. Antropolog T.Iýnusovtyŋ anyqtauy boiynşa, bas süiekterdıŋ sanyna qarai onda üş erkek jäne ekı äiel jerlengen. Zertteuler barysynda eskertkıştıŋ naqty qai kezeŋge tän ekenı anyqtalmaǧan. Osy zertteulerge qarap, «Töle babanyŋ bır äielı özbek bolǧandyqtan, ol qaitys bolǧan soŋ sonda jerlenuı mümkın ǧoi» degen oi da oralady.Sosyn ülken ordanyŋ astanasy da, han taǧy da Taşkent şahary bolǧan. Sondyqtan qazaqtyŋ köptegen aituly azamattary osyndaǧy mazarlarda jerlengen. Ony mynadai qūjattyq jazbalar barynşa rastai tüsedı:«...Qaladaǧy (Taşkenttı aityp otyr) ükımettı būryn şahar tūrǧyndary ūstap tūrǧan eken, bıraq keiın olarǧa Ūly ordanyŋ qazaqtary üstemdık qūratyn bolǧan. Būl ordanyŋ handary köbıne osy qalaǧa qonystanady». Būl – XVIII ǧasyrdaǧy patşa şeneunıgı P.İ.Rychkovtyŋ bergen mälımetı. Myna bır derekke de köŋıl qoialyq: «...Odin iz znameniteişih biev kirgizskogo naroda Tolebii Alibekov (dulat, otdelenie janys) fakticheski povelevavşii Starşei Ordoi, jil u samogo Taşkenta...» Taşkent qalasyn köp zerttegen patşanyŋ taǧy bır ofiserı Aleksandr Semenov «Būl jerde XVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Taşkenttı basqarǧan ataqty qazy Töle bidıŋ süiegı jatyr» degen derek qaldyrǧan. Orys derekterın qytai derekterı negızdep, naqtylai tüsedı. Qazaqta saqtalǧan eskertkışterdıŋ basym köpşılıgınıŋ kümbezdı bolyp keletını, al kümbezdıŋ belgılı bır därejede kiız üidıŋ qaŋqasyna ūqsaityny belgılı. Töle bi kesenesın zertteu ısınde būl da erekşe maŋyzǧa ie».
Töle özbekterdıŋ qazaqqa qimaitynyn bız de baiqadyq. Bıraq bızdıŋ ǧalymdardyŋ dälelıne naqty qarsy qūjattary bolmaǧannan keiın amalsyz moiyndaǧan sekıldı. Öitkenı, eşbır özbek ǧalymy mūnda Qarlyǧaş bidıŋ (özbekşe Qaldirgoch) jatqanyn naqtylai almaǧan. Al 1993 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Nazarbaev pen Özbekstan Respublikasynyŋ Prezidentı İ.Karimov Töle bidıŋ basyna arnaiy kelıp, ziiarat jasap, Qūran oqytyp ketedı. Sol kezden bastap 26-mamyr Töle bidı eske alu künıne ainalypty. Al Nazarbaev arnaiy jazdyrǧan «Täŋırım qazaqqa eldıktı de, erlıktı de, danalyqty da bergen» mūnda kelgen är qazaqtyŋ ruhyn tasytyp, mereiın üstem eterı anyq.
Daiyndaǧan: Madiiar MEŊDIBAEV,
“Adyrna” ūlttyq portaly
