Qazaq ädebietınıŋ klassigı, jazuşy Sofy Smataev biyl 80 jasta. Audarmaşy, aqynnyŋ mereitoiyna orai jazda şyǧarmaşylyq keşı de öttı. M.Äuezov atyndaǧy Qazaq ūlttyq akademiialyq drama teatryndaǧy "Men jeŋemın!" qoiylymynda jazuşynyŋ özı ärtıstermen bırge sahanada oinady. Alaida arada ai ötkende jazuşy qara jamylyp, jarty ǧasyrdan astam uaqyt bırge ǧūmyr keşken jary Şämşiiadan aiyryldy. Özı de koronavirustan äreŋ jazyldy. Sofy Smataev tört aidan berı auyr oi, jalǧyzdyqtyŋ qūşaǧynda. Qazaq ädebietınıŋ qazırgı közı tırı klassigı «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısıne jan syryn aqtardy. Qazaq söz önerınıŋ şeberı äŋgıme barysynda kezınde özı kömektestken azamattardyŋ atyn attap, bügınde olardyŋ qaiyrylmai ketkenın, elde qalyptasqan keleŋsızdıkterdı, ruhani küizelıske tüsken qazaqtyŋ jaiy men tılge qatysty da pıkırın jaiyp saldy.
«Memlekettık syilyqty 11 ret bermedı»
- Qazaq ädebietıne tom tom tarihi tuyndylar äkelgen jazuşy köz aldymyzǧa qaşanda alyp körınetın. Soqpaǧy köp joldarmen sürınbei ötken Sofy Smatevty, özıŋızdı äleumettık jelılerdegı jazbalaryŋyz arqyly soŋǧy kezde basqa qyrynan baiqai bastaǧandaimyz. Klassiktıŋ qadırın qoǧam baǧalaudan qalyp bara jatqan siiaqty ma? Osy jasqa jetkende kıtap satuǧa kırıskenıŋız bızge de auyrlau tiıp tūr... - 2007 jyly Tasmaǧambetovke kömekşı boldym. Sol kezde onyŋ demeuşılıgımen menıŋ şyǧarmalarymnyŋ 17 tomdyǧy şyqty. Qalanyŋ qazırgı äkımı de 25 tomdyǧymdy şyǧaryp berdı. 25 tomdyǧymdy şyǧaru üşın baspaǧa 25 million teŋge bölıptı. Bıraq baspa maǧan qalamaqy tölemedı. Sol qalpy kıtaptarym üiılıp jatyr. Satyp jatyrmyn. Respublikadaǧy 3 qalanyŋ jäne 14 oblystyŋ äkımderıne hat jazdym, «myna kıtaptarǧa kömektesıŋder, halyqqa jetsın» dep. Söitsem jazǧan hatym ol äkımderdıŋ qolyna timeptı. Mädenitet basqarmasyndaǧylar hatyma 1978 jyly şyqqan «Elım-ai» romanynyŋ ekı danasy bar ekenın aityp jauap berıptı. «Kıtaptaryŋyzdy ala almaimyz, alatyn bolsaq bır jiyntyǧyn aluymyz mümkın, kelıspeseŋız sotqa berıŋız» deptı. Mädenietke jauapty adamdardyŋ özı osylai dep tūrǧanda basqa kım alady, elge qaityp taraidy? On jyl būryn 17 tomdyǧym şyqqanda kıtaptarymdy «Atamūra» men «Almaty kıtap» baspasyna öz qolymmen apardym on danadan. Ekı aidan keiın barsam «Atamūra» onyŋ bır toptamasyn 35 myŋnan, «Almaty kıtap» 45 myŋ teŋgeden satypty. Ondai qymbat kıtapty kım alady? Özım şyǧarttym, olardan şyǧyn şyqqan joq, sonda da 2,5 esege qymbatqa satqan. Kıtap ärine ötpeidı, kıtap oqityn jastardyŋ, studentterdıŋ şamasy jetpeidı. Sonymen qazır özım satyp jatyrmyn. - Tıkelei özıŋız satyp jatqan kıtaptaryŋyzdy aluşylar köp pe? - Qoǧam jazuşylardyŋ eŋbegın kerek qylmaidy. Kıtabymdy basynda 20 myŋ teŋge dedım, qazır 12 myŋǧa tüsırdım. Sodan berı 12 dana toptamasy öttı. Älı üide, baspada 50 myŋdai kıtap jatyr. Qazaq kıtap oqudy qoiypty. Oblys äkımderı kıtaptarymdy kerek qylmady. 2009 jyldan berı 9 kıtap jazyppyn. Közımnıŋ tırısınde osylardy şyǧaryp, oqyrmandaryma jetkızıp keteiın degem. - Sız qyzmettegı adamdardy synaisyz. Bıraq özıŋızde ömırbaqi lauazymdy oryndarda qyzmet jasadyŋyz ǧoi. Şyǧarmalaryŋyzdan bölek ūltqa, tıpten jekelegen adamdarǧa paidam tidı dep aita alasyz ba? - 2009 jyldan bastap şyǧarmaşylyqpen ainalystym dedım ǧoi. Keŋes kezınde Jazuşylar Odaǧynda 16 jyl, «Jūldyz» jurnalynda bas redaktordyŋ orynbasary boldym. Kıtap palatasyn basqardym. Ortalyq Komitette Kolbinnıŋ qasynda 4,5 jyl jūmys ıstedım. Kolbinmen ekı ret aiqastym. Sonda maǧan Nazarbaev «Säke būnymen ūstasyp qaitesıŋ? Ne partiiadan şyǧarady, ne auru qylady» dep aqyl aitatyn. Sonda men Nūrekeŋe, «Mäskeu onsyzda bızdıŋ sözımızdı söilemeidı, odanda osynda aiqasyp, aitarymyzdy aityp qalaiyq» deitınmın. Kolbin menı «Ūlttyq qatynas sektorynyŋ» meŋgeruşısı qylyp jıberdı. Bır künı Kolbin bızge «ministr, oblys äkımderı tek qazaq, olar qyzmetınen ketıp nemese qaitys bolsa ornyna bırınşı orynbasary orysty emes, taǧyda besınşı nemese altynşy orynbasarlaryn, qazaqtardy qoiady ekensıŋder, özgertemız» dedı. Söitıp ol bır-ekı aidyŋ ışınde alty qazaq ministrdı alyp, oryndaryna alty orysty qoidy. Biuro müşelerı bır auyz qarsy söz söilei almaityn. Kolbin bır kabinette maǧan qarsy betke otyratyn. Bır künı jetınşı ministrdı orys qyldy. Ekemızde kommunistık partiianyŋ müşesımız. Bırden qarsy şyqtym. On minuttan soŋ jetınşı ministrdı qaitadan qazaq qyldy. Kolbin maǧan jiynda auyzşa da eskertu bergıse almady, özımnıŋ ūstanymymdy saqtap qaldym. Bır aptadan soŋ älgı ministrdı dälızden körıp, «qyzmetıŋnen qūldyrap bara jatqanda araşalap qaldyq, bır auyz raqmetıŋ joq» dedım. Ol, «ketşı-ei» degende jaǧynan şapalaqpen tartyp qaldym. Sol adam qazır bilıkte älı jür, kım ekenın aitpaimyn. Būl Almatyda 1987 jyly bolǧan oqiǧa. Jazuşylar Odaǧyn ūzaq jyl basqarǧan Nūrlan Orazalinge bırneşe ret kömekteskem. Körşı tūrdyq būryn. Ol ministrlıkte kım körınenge alǧy söz jazyp jürgenın, Quyrşaq teatryna direktor bolǧysy keletının, menen basqa būl jerde senetın adamdy joq ekenın aitty. Bölım meŋgeruşısı bolǧan, qatty syilasatyn Şaijünısovke aityp edım, ol tyŋdamaǧan soŋ Qazaqstan Kompartiiasynyŋ üşınşı hatşysy bolyp tūrǧan Käkımjan Qazybaevqa kırdım. Söitıp Orazalin tearda 2,5 jyl direktor boldy. Taǧy bırde jolymdy tosyp, Äzırbaijan Mämbetovtyŋ orynbasary bolǧysy keletının aitty. Sodan Zaqaş Kamalidenovke (1985-88 jyldary Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy qyzmetın atqarǧan) bardym. Eşqaisysy ony jaqtyrmasada körşı ekenımdı aityp, köndıretınmın. Keiın Orazalin Odaqtyŋ töraǧasy bolǧanda menı jinalysqa da şaqyrmaityn boldy. Būryn Odaqty basqarǧan töraǧalar jazuşylardy ızdep, aqyldasyp otyratyn. Ol ülkendı aǧa dep, kışını ını dep syilai almady. Özıne «äsker» jinady, kıtaby da şyqpaǧan, eşkım tanymaityn 200 adamdy Odaqqa müşelıkke qabyldady. Mahmūd Qasymbekovpen bırge jūmys jasaǧam 1987 jyly. «Sofy aǧa, menı Zaqaş Kamalidenov jūmystan şyǧaratyn boldy» dep bır künı kelıp tūr. Sosyn Zaqaşqa (QKOK üşınşı hatşysy) bardym. «Bır qazaqtyŋ balasy, erteŋ jūmys taba almai qaŋǧyp ketedı, qaldyrsaŋyz» dep alyp qalǧam. Keiın onyŋ qyzmetı ünemı ösıp otyrdy. Qazır sol Qasymbekov ūlyn da, qyzynda qyzmetke qoidy. Ūly Qaraǧandy oblysynyŋ äkımı. Oǧan «bolmaǧanda kıtabymyŋ 100 danasyn alsaŋdar» dedım, almady, qaiyr joq. - Aǧa, Sızdıŋ osy joly şyqqan 25 tomdyǧyŋyzǧa syni kıpırler men audarmalaryŋyz syimai qalypty. Aitpaǧym sonşama köp kıtap, körkem tuyndylar jazǧanda eŋbegıŋız öz oiyŋyzdaǧydai baǧalandy dep sanaisyz ba? - «Jyldyŋ eŋ üzdık kıtaby» degen bolady. «Jyldyŋ üzdık şyǧarmasy» degen bar. Odaqta 800 aqyn-jazuşy bolsa, solardyŋ 29 ǧana osy ataqty alǧan. S.Mūqanov ol ataqty bır ret, M. Äuezov ekı ret, Ǧ.Müsırepov bır ret, O. Süleimenov ekı ret, S.Mūratbekov bır ret alǧan. Menıŋ şyǧarmam osy ataqqa 11 ret ūsynylǧanda barlyǧynda qūlatty, memlekettık syilyqty bermedı. Qūlatqan Äbdıjamal Nūrpeiısov pen Äbış Kekılbaev. Bırı komissiianyŋ töraǧasy, ekınşısı hatşysy bolyp tūrdy. Tösın ūryp jürgen jazuşy «Qan men terdı» 27 ret şyǧardy. Bır orys joq jerden, radiusy 500 km aumaqty qūraityn jerden revoliusener şyǧarady. Ol «Tynyq Don» romanynyŋ köşırmesı. Nebärı 8 tom kıtap jazsada barlyq ataqty alyp otyr. 2001 jyly bır ǧana kıtabym şyqty, onda da qalamaqy da bergen joq.«Jazuşylar Odaǧynyŋ töraǧasy toi toilaudan bosamai jür»
- Halyqaralyq «Alaş» syilyǧyn aldyŋyz ǧoi. «Parasat», «Qūrmet» ordenderımen marapattaldyŋyz... - «Qūrmet» ordenın Kıtap palatasyn basqarym tūrǧanymda Altynbek Särsenbaev alyp berdı. Toqsanynşy jyldardyŋ basynda «Alaş» syilyǧy Ǧafu Qaiyrbekovtyŋ ūsynysymen berılgen. Bırde bır ret memlekettık syilyqty bermedı. «Elım-ai» romanynyŋ üş kıtaby, öleŋmen jazylǧan «Jarylǧap batyr» romany, «Bız qūlmyz ba, kımbız?» romany, «Mūŋly oilar» filosofiialyq estetikalyq kıtabym, odan keiın «Aǧalarym - jaǧalarym, ınılerım- ırılerım», «Men tırımın» atty psihologiialyq poemalarym. Mıne osyndai özgede şyǧarmalarym jyldyŋ eŋ üzdık kıtabyna ūsynylǧan. Mıneki osylardyŋ bıreuıne de memekettık syilyq berılmedı. Kım körıngen alyp jatqan «Eŋbek sıŋırgen qairaterı» ataǧyn da bermedı. Jazuşylar Odaǧynan osy künge deiın bır maqtau grammatosyn alǧan emespın. Sol Odaqtyŋ keregı joq. Odaqtan bölek jürıp aq 26 kıtap jazyppyn. Jazuşylar Odaǧynan müldem qaiyr joq. Odaqtyŋ töraǧasy auysqanmen, jüiesı sol qalpy. Qazırgı töraǧasy toi toilaudan qoly bosamai jür. Ana jaqtaǧy toiǧa, myna jaqtaǧy toiǧa ketedı. - Aǧa ūzaq jyl otasqan jūbaiyŋyzdy saǧynyp, jalǧyzsyrap otyrǧanyŋyz körınıp tūr. Üidegı dünieler men myna jazu bölmeŋızge syimai jürgen siiaqtysyz... Bızge köz tidı degendı de aityp qaldyŋyz? - 80 jyldyǧym Almatydaǧy drama teatrda öttı. Toqaev 85 jasqa tolǧan Oljas Süleimenov pen menıŋ 80 jyldyǧymdy resmi toilauǧa rūqsat bergen. Mereitoiym jaqsy öttı. Tıkelei efirden 4,5 mln adam kördı. Sahnada öz şyǧarmam boiynşa akterlyq röl oinadym. Köz tidı dep topşylaimyn. Osy mereitoidan keiın jūbaiym ekemızde kovid jūqtyryp, auruhanaǧa tüstık. Jūbaiymnyŋ qaitys boluyna menıŋ ambisiiam tıkelei sebep boldy dep sanaimyn. Men basqalar siiaqty teatrda mereitoiymdy ötkızbei, meiramhanada toi jasamai, üide tynyş otyrsam bızge koronovirus jūqpas pa edı? Üide jūbaiym şaiymdy qainatyp otyrar ma edı? Qartaiǧanda, jasym 81 ketkende jemtım şal atandym. Myna üş qabatty üide qazır üş boidaq qana qaldyq (jazuşy közıne jas aldy), men, ūlym jäne nemerem. Üş jetımbız. Eşkım qaramaidy. Jazuşylar Odaǧy habarlaspaq tügıl, äielım qaitys bolǧanda köŋıl aituǧa jaramady. Maǧan Prezident Qasym-Jomart Toqaev, Qyrymbek Köşerbaev, Qarǧandy oblysynyŋ äkımı, Almatynyŋ äkımı köŋıl aitty. Al Jazuşylar Odaǧynda bes-alty bastyq bar, solardyŋ bıreuı köŋıl aitpady.«Jazuşylar, ziialylar qyzmettegı balalary üşın ündemeidı»
- Aǧa, taǧy bır auyrlau sūraq qoisam.. Elde jerge qatysty, tılge, analarǧa qatysty türlı dauly, talasqa toly oqiǧalar köp boldy. Qoǧamǧa pıkır bıldırıp, halyqqa aqyl aitatyn auzy dualy, sözıne sendıre alatyn adam qalmaǧandai. Özderıŋızdei ziialy qauym ünsız qaldy degen syn-pıkırler de köp aitylady. Keŋestık zamanynŋ özınde tılge, jerge qatysty aşyq pıkır bıldırgen alyptarymyz boldy. Qazırgı ziialy qauymǧa ne bolǧan? - 2005-2007 jyldarǧa deiın men miting, jiyndarǧa baryp söileitınmın. Bıraq söilegenıŋdı tyŋdaityn adam joq. Sol jerdegı 400-500 adamnan aspaidy. Tūtas halyqqa ünıŋ jetpidı, tūtas halyq estımeidı. Qūlaq jabyq, keudelerı bıteu. Jastar ziialy qauym qaida? Olar nege ünsız, nege ün qospaidy? dep oilaidy. Köp jazuşy, ziialylardyŋ balalary jaqsy qyzmette. Ol ras. Solarǧa ziiany, kesırı timesın dep ün qatpaidy. Mysaly, myna JO ūzaq jyl basqarǧan, töraǧa bolǧan Orazalinnıŋ, Ä. Kekılbaevtyŋ, özgede aqyn-jazuşylardyŋ balalary joǧary, lauazymdy qyzmette. Tamyr-tanystyqpen jaqsy qyzmetterge ornalastyrdy, endı sol balalaryna kesırı timesın dep ündemeidı. Men bedelımdı satyp bır balama da qyzmet sūraǧan emespın. Ekı ūl, bır qyzym bar. Tıpten ekı nemeremdı aqşa tölep Barsenolada oqyttyq. Osynda bıreuı älı jūmyssyz jür.«Tıldıŋ problemasyn qolynda bilıgı joq qazaqtar ǧana aitady»
- Tıl tartysy älıde toqtaǧan joq qoi. Aldyŋǧy künderı ana tılımızdıŋ jaǧdaiy oŋalady degenge sene alamyz ba? - Basqa memlekettermen, anau Baltyq jaǧalauyndaǧy eldermen, kavkazdyqtarmen, tıpten myna özbek, täjık, türkımen, qyrǧyzdarmen salystyrǧanda qazaq tılı ezgıde jürgen siiaqty. Qazaq tılı älı esıkten syǧalaǧan qalpy tūr. Törge şyqqan joq. Tıldıŋ mäselesın qolynda bilıgı joq qazaqtar ǧana aityp jür. Batyl özgerıster äkelmei tılde tūǧyryna qonbaidy, qazaqta qaiyrşy keipınen aiyrylmaidy. Egemendık, Täuelsızdık degen qazır bızde tyrnaqşanyŋ ışınde qaldy. Tolyq täuelsız emespız. - Özıŋız aityp otyrǧan kıtap oqymaityn qoǧam, qauymnyŋ arasynda Säkendı, Mūqanovqa qatysty türlı syni pıkırler aitylyp jatady. Sız ötken ǧasyrdyŋ 60-80 jyldaryndaǧy qazaqtyŋ alyptaryn körgen adamsyz. Mysaly, Tūrsyn Jūrtpai aǧamyz alaş qairatkerlerı turaly dauly pıkırlerdı qoǧam ortasyna tastap tūratyny bar. Sol tūlǧalar töŋıregınde aitylǧan sözderge qalai qaraisyz? Säkendı qaralau – sūlulyqty qaralau! Azamattyqty qaralau. Säken - tazalyqtyŋ simvoly! Säken qazaq tılın memlekettık deŋgeide jürgızuge jetkızgen, 24-25 jyldary qyzmette jürgende «kazak –kirgiz» degen kemsıtpeden remsi türde qazaq degen ūlttyq ataudy alyp bergen tūlǧa. Men būl tūlǧalardy qaralauǧa tüpkılıktı qarsymyn. «Säken bır kelınşektı alyp ketıptı», «myna äieldı äketıp qorlapty» degennıŋ bärı bos söz. Sūlulyqqa tabynu, sūlulyqqa süisınu, sūlulyqqa sūqtanu degen bar. Ol äielderdıŋ özderı de keluı mümkın ǧoi. Sol siiaqty Säbit Mūqanovty da qaralauǧa qarsymyn. «Säbeŋ ana adamdy körsettı», «Mynanyŋ ūstaluyna kömektesıp, özı aman esen qaldy» deidı. Ol kezde bırın bırı körsetu degen öte köp bolǧan. Jinalystarda aityp qalady. JO töraǧasy, ündemese «sen qaida qarap otyrsyŋ?» degen taiaq özıne de tiedı. Qazaq tek özınıkın ǧana jaqtap, özınıkın ǧana maqtap söileidı. Sondyqtan ekı-üş ret azamattarǧa qarata aitsa aitqan şyǧar. Bıraq qūşaq qūqaş aryz jazǧan joq. Sonda da Säbittı şūqyp, türtıp, ony älı künge deiın körsetıp jatudyŋ tükke de qajetı joq. Qazaqtyŋ jazuşylaryn, qazaqtyŋ myqtylaryn jamandap körsetu – ol tekten aiyru degen söz. Sondyqtan kektı qoiyp, tektılıktı saqtauymyz kerek. Tektılık bar jerde qaiyrymdylyq, jaqsylyq jüredı. Osynyŋ bärın türtpektep şyǧara beretınnıŋ bırı özıŋ aitqan, ǧalym bolyp jürgen Tūrsyn Jūrtbai. Onyŋ özıne de aittym, qoisaŋşy dep. Sol kezdegı qairatkerlerdı türtpektei beru, kemşılıkterın tauyp jaza berudıŋ eş qajetı joq.«5,5 mln qaryzbyn»
- Qomaqty qaryzyŋyz bar eken. Ataǧy alysqa ketken jazuşynyŋ qaryzǧa batyp jüruın sonşalyqty tüsıne almai otyrmyn... - Keŋsaidaǧy marqūm äielım Şämşiianyŋ basyna kümbez, qūlyptas qoidyram,ony märmärmen qaptaidy. 5,5 mln teŋge qaryzbyn. Qabırdıŋ ırgetasyn qūiuǧa, qalauǧa 1 mln teŋge sūrady. Öz qalatmada aqşa joq, 3 mln qaryz alyp töledım. Älı 2,5 mln teŋgesın tauyp beruım kerek. Tym bolmaǧada tuǧan jerım Qaraǧandy oblysynan bıreu habarlaspady. Sofy aǧa, jaǧdaiyŋ qalai? dep bıreuı sūrauǧa jaramady. Keŋsaida qūlyptasty tūrǧyzuǧa syrttan jūmysşylardy kırgızbeidı. Eger basqa jaqtan qūrylysşylardy jaldasam arzanǧa tüsedı eken. Sosyn kıtaptarymdy satyp, qaryzdan qūtylsam dep jürgen jaiym bar. Olda ötpei jatyr.«Qazaq ruhtan aiyrylǧan»
- Qoǧamnan, qazaǧyŋyzdan bırjolata köŋılıŋız qalǧandai tüŋıle söilep otyrsyz. Küizele berseŋız densaulyǧyŋyzǧa ziian ǧoi... - Ekı ret insult, alty ret infarkt alǧam. Qyltamaq bolyp, asqazanymdy alǧyzyp tastaǧam. Miymdaǧy oiym tılımnıŋ ūşyna kelmeidı. Sonda da 26 şıldege deiın men lepırgen, barlyq armanym oryndalatyndai, armandaryma jetuge tyrysyp jüruşı edım. Qazır mende eşqandai maqsatta, tılekte, armanda joq siiaqty körınedı. Öitkenı maǧan qol ūşyn sozatyn qoǧamda joq, qol ūşyn sozatyn aǧam-ınımde joq. Bilıkte otyrǧan azmattarda joq kömek beretın. Sondyqtan men qazır tüŋıludıŋ üstınde jürgen adammyn. Bärınen jerıgen, jerıngen adammyn. Keide men ketıp, Şämşiiam qalu kerek edı, men nege qalyp qoidym? dep oilaimyn. Osyndai düdamal küdıktermen ömır sürıp, özımdı ulap jatyrmyn. Qazır qoǧamǧa qarsylyq ta tanytpaimyn, qūşaq jaiyp adamgerşılık te tanytpaimyn. Qoǧam bölem, men bölek qalǧan adammyn. Men äkımderden tüŋılgen soŋ qazaǧyma sendım. Qazaǧym, halqym menıŋ kıtaptarymdy oqidy, alyp ketedı dep oiladym. Myŋ dana kıtapty myŋ adam talap ketedı dep sendım. Kıtap oqymaityn qazaǧyma qarnym aşady. Qazır nan sūraǧan aş bala siiaqtymyn. Men qol jaiyp otyrǧan joqpyn, qaiyrşy emespın. Qazaq ruhani älsıreudıŋ üstınde. Ruhynan aiyrylǧan halyq senıŋ bar, ne joq ekenıŋdı eskermeidı. Ruhtan aiyryldy qazaq. Halyqtyŋ kökıregı bıteu, auzy jabyq, közınde kıreuke bar. - Aǧa, sūhbatyŋyzǧa köp rahmet. Sau bolyŋyz!Sūhbattasqan Dina Litpin
"Adyrna" ūlttyq portaly
