Qalamger qalamger týraly
(Jazýshy Qýanysh Jıenbaıdyń bir áńgimesi týǵyzǵan oı)
Ádette áldenege degen qyzyǵýshylyǵyń alǵashqy áserden bastalatyny belgili ǵoı. Sonaý toqsanynshy jyldyń bas kezinde «Lenınshil jas» gazetinde jaryq kórgen áldebir áńgimeniń eleń etkizgeni esimde. Ondaǵy keıipkerler arasyndaǵy qym-qýyt shıelenisken tartys, názik psıhologııalyq ıirimder, tipti bir sát, tanym-túısikti tóńkerip túsirgendeı kúıge bólegen. Onyń ústine kez-kelgen ıdeıańnyń shetin tıgizseń-aq qulpyrtyp, qutyrtyp jiberetin sol kezdegi gazet sýretshisi V.Cherdanevtiń sheberligi qandaı, álgi dúnıeni grafıkalyq jaǵynan bezendirgen aıshyqty shtrıhtarǵa deıin kóz aldymda qalyp qoıypty.
Bir qaraǵanda, shyǵarma mazmuny da óte jeńil. Sıýjet, negizinen, jıyrma alty-jıyrma jeti jastaǵy Qyryqbaı degen jigit tóńireginde qurylady. Shofer. Turǵyndarynyń bir bóligi balyq sharýashylyǵymen, ekinshi jartysy temirjol isimen aınalysatyn shaǵyn mekendegi elge syıly bir adýyndaý, jesir áıeldiń jalǵyz uly. Aýyldaǵy keıbir qatarlastaryna qaraǵanda sál keshteý úılengen. Áıeli Kúlzıpa qosylǵaly birtalaı ýaqyt ótse de, bala kótere almaı júr.
Bul jáıt Qyryqbaıdyń janyna batady, árıne, az-muzdap. Al qashannan munymen ishteı baqtalasyp júretin klastasy Mútálip bolsa, bala taptyrý jaǵynan kelgende «K-700». Tórt perzenti bar!
Ol – baqtashy. Mansap turǵysynan jarq-jurq etken sý jańa mashınamen bólimshe basshysyn tasıtyn «blatnoı» Qyryqbaıǵa jete almaı dińkelep, amaly quryǵandyqtan anda-sanda qurdasynyń álgindeı «kemshiligin» betine basyp, qyjyrtyp ta qoıady. Syr tartqan bolyp kelip:
– Kúlzıpany kúnde kórip júrmiz ǵoı. Onyń deni saý. Barlyq kiltıpan ózińnen shyǵar. Emdelmeısiń be?! – dep soqtyǵady. Birde osy sózi úshin Qyryqbaıdan taıaq ta jedi ózi. (Mysaldy túpnusqa boıynsha dálme-dál emes, este qalǵan kórinister boıynsha keltirip otyrmyn. Q.M.).
Kúzıpa kóriksiz emes. Aýyl sahnasynda azdap án salatyn da óneri bar. Sondyqtan ba, Qyryqbaıdyń kelinshegin el-jurttan eptep qyzǵanatyny da jasyryn emes. Únemi sándi kıinip alyp, jeldeı júıtkigen jeńil kóligimen oıqastap olaı ótip, bulaı ótip, kileń basshylardyń mańaıynda, jıyn-toıda júretin kúıeýin zaıyby da qyzǵanady. Óıtkeni keremet jaqsy kóredi.
Bir kúni keshtetip jumystan kelse, túnergen apasy «áıeliń ketip qaldy» dep otyr. Anasynyń sóz astarynan «Seniń ruqsatyńsyz ketti. Bul ne sumdyq, erkek atyń qaıda, nege betimen jiberesiń?» degen zilin de ańdaý qıyn emes edi. Áýelde sheshesine kóz qyp: «Oı, ketse ketsin, ákesiniń! Soıyp salamyn! Qaıda barar deısiń!» dep qoqańdaǵanymen, artynan oılanady. Sebebi, ánge áýes áıeli oblys ortalyǵynda ótetin kórkemónerpazdar baıqaýyna qatyspaq nıetin kúni buryn-aq eskertken-di buǵan. Sonda edáýir tolǵanǵan soń: «Ný, da, shtojy! Barsań bar! Tipti, reti kelse birge baryp qaıtaıyq ta. Biraq apama aıtpaı-aq qoıaıyq. Bosaǵan sátte qydyraıyq. Restoranǵa otyryp jyrǵaıyq bir. Apama da kerek-jaraǵyn ákelip berip bir-aq qýantaıyq» degen de ózi bolatyn. Báribir Kúlzıpanyń sol sharaǵa muny kútpeı aıaq astynan júrýge májbúr bolyp qalǵanyn qaıdan eskerip jatsyn, «Shynynda da, o nesi eken-eı! Kórseteıin saǵan aıtpaı ketkendi!» dep bulqan-talqan ashýlanyp ta qaldy. Dál sol kúni áıeliniń buǵan da syrtynan renjigeni ras edi. Renjimeı qaıtedi, kóshedegi kolonkaǵa sý alýǵa barsa, kúıeýi týra qasynan zý etip óte shyqty máshınesimen. Anyq baıqady – qasyna bir sulý bıkeshti otyrǵyzyp alypty. Ekeýi buǵan pysqyryp ta qaramaǵan. Qyzǵanysh degen qyzyl ıtke ne daýa, Kúlzıpa da álgi áıeldiń eshbir bóten oıy joq, ásheıin jumys babymen ketip bara jatqan adam ekenin qaıdan bilsin...
Qyryqbaı erteńine bastyǵynan surandy da, poıyzǵa mine salyp tartty kelinsheginiń sońynan qalaǵa qaraı. Túsken boıda salyp uryp Mádenıet úıine barsa, jetekshisi: «Daıyndyǵyń tómendeý, bul joly kidire turasyń ba, qaıtesiń» dep renjigen sııaqty; sahnaǵa shyǵar-shyqpasyn bilmeı daǵdarǵan Kúlzıpa muńaıyp otyr eken. Qyzmetshilerge arnalǵan esikten vahter shalmen aıqaılasyp zorǵa kirgen kúıeýiniń daýsyn estigen boıda ytqyp shyqty. Qyryqbaı da kelinshegin kórgende kesheden beri boıdy býǵan ashý-yzadan iz qalmaı, ezýi jaıylyp yrjańdaı beredi.
Mán-jaıǵa qanyqqannan keıin: «Óı, óıtken konerti bar bolsyn!» dep ekeýi qol ustasyp qaıtýǵa yńǵaılanady. Sóıtedi de, dereý vokzal ǵımaratyna kirip, bılet alyp shyǵady. Vokzalǵa kirip bara jatqanynda oılaǵan: «Qalaǵa kúnde kelip jatqan joqpyn. Qaıtarda Mútálip ıtke onshaqty shólmek syra ala salaıynshy» dep. Biraq qyrshańqy qurdasynyń ótkendegi sózi esine túsip ol oıdan tez aınıdy: «Tilinen qaǵynǵan ol ońbaǵanǵa tas da joq!».
– Neshinshi oryn? – dep suraıdy áıeli bıletke shuqshıyp. Qarasa – eń sońǵy vagon. – Oı, sen qyzyqsyń ba, ózińnen basqa adamdy oılamaısyń. Artqy vagonnyń qatty shaıqalaqtap maǵan aýyr tıetinin qalaı eskermegensiń?! Ishim aýyrsa óziń jaýap beresiń erteń!
Kúlzıpanyń azdap sekpildene bastaǵan júzi alaýlap tur. Qyryqbaıdyń aýzy ańqıyp qalypty. Áıeliniń aıaǵy aýyr ǵoı, demek!
– Za to, aqyrǵy vagonda kóp eshkim bolmaıdy! – deıdi ol qýanyshtan júregi aýzyna tyǵylyp. Sasqalaqtap, abdyrap tur: – Shóldep qalǵan joqsyń ba, sýsyn ákelip bereıin?!.
Budan soń jalma-jan dúkenge qaraı zymyraıdy.
– Aı, Mútálip ıt-aı! Aýzyńnyń salymy bar eken. Endi qaıran joq! – deıdi ol eki-úsh shólmek sýsyn men on bótelke syrany sanap alyp jatyp...
Mine, bas-aıaǵy osy. Áńgimeniń aty – «On toǵyzynshy vagon». Avtory – Qýanysh Jıenbaı.
Sol shyǵarma jarııalanǵannan bergi aralyqta jazýshynyń talaı-talaı hıkaıat, áńgime jınaqtary shyqty. (Qaısybiri úlken syılyqtardy ıelengen olardy tizip otyrý shart emes shyǵar). Bir ǵajaby, solardyń bári de kóbinese dál osynaý «On toǵyzynshy vagondaǵydaı» badyraıyp kózge iline qoımaıtyn «ońaı» taqyryptarǵa negizdeledi. Áıtkenmen, áseri orasan. Qyzyǵyp oqısyń. Ezýge kúlki úıiretin tustary da az bolmaıdy. Keıde qynjylasyń. Keıde kúrsinesiń. Ózińe etene tanys, kúnde kórip, seniń de kóńilińdi kúpti etken nárseler sııaqtanady. Biraq shyǵarma fabýlasyna tańyrqaısyń. Tamsanasyń. Qat-qabat ıirimderimen baýrap, jetelep otyrady. Oılanasyń. Oqıǵa jelisi kópke deıin esińnen shyqpaı júredi. Jáne ózderiniń «Qulpytastaǵy qos jol óleń», «Qarǵanyń sańǵyryǵy», «Kempirler men kepterler», «Apollon kóbelegi», «Toqta, ólesiń be?!», «Úshinshileriń kim edi?», «Sút tasıtyn máshıneniń shopyry» degendeı attary da tosyn keledi.
Shyn máninde, qalamger sheberliginiń basty máni de osyndaı «ońtaıly» tásilde jatatyny anyq. Dittegen nysanyn sátti ashýdyń qupııalaryn jetik ıgergen jazýshy keıbireýimizshe «A, dúnıe!» dep ah uryp, qushaq jetpeıtin keńistikti tutas qamtýǵa tyrmysyp, birden búkil ǵalamdyq problemalardy ıgerip tastaýǵa umtylmaı, «jalqydan – jalpyǵa» degen pálsapalyq úrdispen, tıtteı ǵana nárseni úńgı qaýzaý arqyly búkil adamzat balasyn tolǵandyrǵan jáıtterge qaraı qulash sermep, bıik belesterge birtindep samǵaı bastaıdy. Teginde, biz kóp aıtatyn ádebıettegi álemdik máseleler degen de osy sekildi «usaq-túıek» úlesten quralatyn bolýy kerek. Óıtkeni, rasynda da, jer sharynyń árbir núktesindegi pende balasynyń basynan ótip jatqan ýaqıǵalardyń bári de dúnıejúzilik deńgeıde aıtylýǵa quqyly emes pe?!
Jazýshynyń tańdaǵan taqyryby nysany da naqty – kóbinese ózi jaqsy biletin Aral óńirindegi ómir. Sondaǵy ekologııalyq ahýal. Teńiz tóńiregindegi tabıǵat tynysy. Nebir dáýirlerde talaı alasapyran oqıǵalardy bastan keship kele jatqan san alýan taǵdyr ıeleri. Solardyń beınesi arqyly ártúrli portretter galereıasy aıqyndalady.
Qarapaıymdylyq qaǵıdasyn berik ustanǵan jazýshynyń atamekenge degen perzenttik súıispenshiligi men kindik qany tamǵan jerge adaldyǵynyń da qalamgerlik sheberlikke qaltqysyz qyzmet etetin basty qasıet ekeni sózsiz.
Aıryqsha qoltańbasymen óte uǵynyqty, ári ónimdi jazatyn Qýanysh Jıenbaev shyǵarmashylyǵynyń jáne bir jetistigi udaıy týǵan halqymen birge tynystap, onyń muń-muqtaj, qýanysh-qaıǵysyn jiti sezine bilýinde bolar. Óz zamandastary men aqsaqal aǵa býynnyń, sondaı-aq úlken ómirge endi-endi ǵana qadam basqan ini-qaryndastarynyń da tirshilik qaltarystaryna tereń boılap, olardyń júrek lúpiline úńile bilý mashyǵynda bolar. Surapyl tolqyndarmen jaǵalasyp, daýyl ótine órshelene qarsy umtylǵan aq shaǵaladaı úlken ulttyq murattar jolynda jan aıamaı eńbektenýinde bolar.
Ár kezderi ádebıettiń qoǵamdaǵy orny týraly, onyń adam bolmysyna tıgizetin yqpaly jóninde suraqtar qoıylyp jatady. Bul baǵytta Qýanysh Jıenbaıdyń zamanalar aǵymy týraly telegeı teńiz oı terbep, búkpesiz syr aqtaryp, belgili bıikten kórinip júrgen máneri bólek, qarymdy qalamger ekeni daýsyz.
Qultóleý MUQASh,
jýrnalıst-jazýshy,
«Qazaq ádebıeti» gazeti, 18 mamyr, 2012 jyl
