Şymkent qalasy Shymqala etnoauylynda «Bes qaru» etnofestivalı öttı. Üş künge sozylǧan ıs-şara barysynda jasöspırımderdı batyrlyq qasietke tärbieleitın oiyn türlerı ūiymdastyrylyp, qylyştasu şeberlerı men kaskaderlar jauyngerlık önerden, bes qaru türlerın paidalanudan şeberlık saǧatyn ötkızdı. Batyrlar instituty taqyrybyn barynşa aşu maqsatynda elımızdıŋ tanymal tarih jäne etnolog ǧalymdary men şeteldık jyrşylardyŋ qatysuymen arnaiy seminar ūiymdastyryldy.
Is-şaraǧa Nūr-Sūltan, Almaty, Aqtau, Qyzylorda qalalarynan jyrşylar men körşıles qyrǧyz jäne özbek elderınıŋ jyrşy-jomoqşylary, kaskaderlar men etno-folklorlyq top änşılerı qatysty. Köpşılık «Oŋtüstık Qazaqstan suretşı jastary» bırlestıgınıŋ ökılderı ūsynǧan sahnalyq körınıstı tamaşalap, «Bes qaru» ekspozisiiasy men jyrşylardyŋ oryndauyndaǧy batyrlar jyryn tyŋdady. Iаǧni etnofestival köpşılıkke naǧyz batyrlyq, köşpendılık mädeniettı paş etken merekelık köŋıl küi syilady. «Bes qaru» etno-fest» jobasynyŋ avtory jäne prodiuserı – «Ūlttyq äleuettı damytu» qoǧamdyq qorynyŋ prezidentı, Şymkent qalalyq qoǧamdyq keŋesınıŋ müşesı Rüstem Äşetaev. Jastyǧyna qaramastan osyndai dübırlı şaraǧa mūryndyq bolǧan, arysy qyrǧyz, qaraqalpaq, berısı Almaty, Nūr-Sūltandaǧy ǧalymdardyŋ basyn qosyp, ūlttyq mūrany jaŋǧyrtyp jürgen jas jıgıtke köpşılık rizaşylyǧyn bıldırude. «Qazaq ūltyn memleket retınde ūstap qalǧan tört institut bar. Olar otbasy, batyrlar, aqsaqaldar-biler jäne han-sūltandar instituttary. Osylardyŋ ışınde älı tolyq zerttelmegen batyrlar institutynyŋ mänın aşudy maqsat etıp otyrmyz. Jyr-dastandarda batyrlar turaly köp mälımetter keltırıledı. Batyrdy äke-şeşesı äulielerge tünep jürıp düniege äkeledı, özgelerdei emes, kün, tıptı saǧat sanap ösedı, eseigen soŋ qolyna naizasyn alyp jauǧa şabady. Bıraq kündelıktı ömırde ol qandai qyzmet atqardy, batyrdyŋ äleumettık-saiasi orny qandai bolǧan? Batyrdyŋ qazaq qoǧamyndaǧy atqarǧan funksiialary turaly tolyqqandy mälımet joq. Festivalge tarihşy, ǧalymdardy şaqyrudaǧy maqsat osy – qazaq qoǧamyndaǧy batyrdyŋ rölın aiqyndap beru, batyr men barymtaşyny nemese qaraqşyny ajyratu. Bır sözben aitqanda, bügıngı ūrpaqtyŋ boiyna batyr obrazyn qalyptastyru. Mäselen, samurai degende ädıl, şynşyl, öz-özın qūrban etuden de taisalmaityn jauynger köz aldyŋyzǧa elesteidı. Batys rysarlary turaly äŋgıme qozǧaǧanda ärdaiym meiırımdı, sonymen bırge segız qyrly bır syrly adamnyŋ obrazy köz aldyŋyzǧa keledı. Al qazaq batyrlary turaly qalyptasqan tolyqqandy obraz joq. Batyrlar bızge suretşılerdıŋ öz qiialymen salǧan tuyndylary arqyly tanys. Är öner qazaq batyryn öz qiialymen jasaidy. Bızdıŋ nietımız osy qiialdy tereŋ zertteuler arqyly aqiqatqa ainaladyru. Suret demekşı, festivalge keluşıler belgılı suretşı, fotograf Said Atabektıŋ tuyndylaryna arnalǧan körmenı tamaşalady. S.Atabektıŋ tuyndylary Europada tanymal. Onyŋ kökpar turaly bır ǧana suretınıŋ özı 60 myŋ dollarǧa deiın satylady. Al bızde būl jaǧyna kelgende qyzyǧuşylyq joq. Jalpy, batyr men jylqyny bölıp aluǧa bolmaidy. Kökpar, at sporty oiyndary batyrlyq instituttyŋ ajyramas bölşegı. Osy oraida «Nomad» tobynyŋ kaskaderlary da öz önerın körsettı. Qytaida, Golivudta, jalpy älemnıŋ 90 memleketınde kinoǧa tüsken, saidyŋ tasyndai ırıktelgen naǧyz besaspap jıgıtter. Būlardan bölek şetelderde jüldelermen oralyp jürgen «Tūran» etnofolklorlyq tobynyŋ önerpazdary da jūrtty merekelık köŋıl küige böledı. Būlardy şetel tanidy, al özımızdıŋ jastarymyzdyŋ keibırı bılmeidı», deidı Rüstem Äşetaev.
Qazaqta «er qaruy – bes qaru» degen söz bar. Epostyq jyrlarda: «Berık sauyt kigızdı, Sadaǧyn sala bailanyp. Er qaruy – bes qaru, Beseuın tamam ılgızdı», degen joldar kezdesedı. Basy bardy idırgen, tızesı bardy büktırgen köşpendıler qaru-jaraqqa atam zamannan erekşe män bergen. «Egeuıne kelgende, Elu ūsta jinalǧan. Taptauyna kelgende, Tamam ūsta jinalǧan», dep jyrşylar qylyştyŋ jasaluy ǧana emes, jaudyŋ qūtyn qaşyru üşın onyŋ maqtauyn da osylai kelıstırgen körınedı. Degenmen bes qarudyŋ bız bılmeitın syry köp. Osy oraida Almatydan arnaiy kelgen Mädeniet qairatkerı, köşpendılerdıŋ äskeri önerlerın zertteuşı, temırşı-ūsta Mahmud Qūlmentegı köpşılıkke tereŋ maǧlūmat berdı. Sondai-aq ǧalymdar üş kün boiy Äzıl-syqaq teatrynyŋ zalynda joǧary oqu oryndary studentterıne arnap bes qarudyŋ qūpiiasy, onyŋ jasalu tehnologiiasy töŋıregınde leksiialar oqydy. «Bes qaru – naiza, sadaq, aibalta, kürzı, qylyş. Ärqaisynyŋ mümkındıgı ärqalai. Naiza jaudy jaqyn jolatpaidy. Köşpendılerdıŋ qaiqy qylyşy jeŋıl, at üstınde sermeuge yŋǧaily bolǧan. Sauyt kigen jaudy kürzımen ūrǧan. Al aibalta öte qaharly qaru bolǧan, – dedı är qarudyŋ qasietın tüsındırgen Mahmud Qūlmentegı. – Qazaq batyrlarynda basty soqqydan qorǧaityn şlem tärızdes, temırden soǧylǧan sauyt bolǧan. Ony tomaqap deidı. Jau ūrystyŋ aldynda sadaqtyŋ oǧyn jaŋbyrşa jaudyrady. Osyndai kezde saptyŋ aldyŋǧy qatarynda, tomaqap kigen alǧadailar tūrǧan. Auyr sauyt kigen olar arttaǧy äskerge jol aşqan. «Basynan aiaǧyna deiın mūzdai temır qūrsanǧan», «baqaişaǧyna deiın qarulanǧan» degen sözder osydan qalǧan. Babalarymyz «ai qoralandy», «qoian qaşty» degen ūrys taktikalary arqyly jaudy jeŋıp otyrǧan. Tomaqapqa ekı müiız de jasalǧan. Ortasynda ömır aǧaşy bolady. Būlardyŋ barlyǧy da täŋırı dınımen, kosmologiiamen bailanysty. Qalqan erekşe bappen jasalady. Işkı jaǧyndaǧy terı arnaiy sūiyqtyqtardyŋ kömegımen ilenedı. Onyŋ syrty temırmen qaptalady. Qazaq qalqany europalyqşa ekı emes, bır tūtqadan tūrady. Mūndai qalqan bırınşıden, öte jeŋıl, iaǧni kez kelgen jaǧdaida qorǧanuǧa oŋai, ekınşıden soqqyny darytpaidy. Sebebı iını qanǧan terı amortizasiianyŋ rölın atqarady». Al festivalge Alataudyŋ arǧy jaǧyndaǧy qyrǧyz elınen kelgen filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, folklortanuşy, dosent, Qyrǧyz Respublikasynyŋ ŪǦA prezidiumynyŋ terminologiia sektorynyŋ meŋgeruşısı, manasşy Talantaaly Bakchiev qazaq pen qyrǧyz halqynyŋ ortaq qūndylyqtaryna toqtaldy. Qyrǧyzda qyryq epos bar. Ǧalym solardyŋ eŋ kölemdısı ärı qasiettısı «Manas» jyry turaly äŋgımeledı. «Manasşylar degenımız, kıtaptaǧyny jattap aitatyndar emes, manasşylyq adamǧa jaratqannyŋ ämırımen aian berıletın qasiet. Qazırgı uaqytta «Manas» jyry Qyrǧyz Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna engen. 2011 jyly Qyrǧyzstanda «Manas» jyry turaly arnaiy zaŋ qabyldanǧan. 2012 jyldan bastap «Manas» jyry barlyq joǧary oqu oryndaryna deneşynyqtyru, orys tılı siiaqty mındettı türde ötıletın därıs retınde kırdı. Mektepte qyrǧyz ädebietı pänınde Manastan arnaiy saǧattar bar. Jaqynda bızde «Manas» teatry aşyldy. Teatrda 33 ştat bar. Onyŋ ışınde 23 manasşy jūmysyn bastady», dedı ǧalym.
Üş künge sozylǧan etnofestival barysynda qala tūrǧyndary men qonaqtary el tarihy, el qorǧany bolǧan batyrlar turaly köp maǧlūmat aldy. Joba avtory jäne prodiuserı Rüstem Äşetaevtyŋ aituyna qaraǧanda, Şymkent qalalyq äkımdıgı «Bes qaru» festivalın jyl saiyn ötetın dästürlı şaraǧa ainaldyruǧa uäde berıp otyr.
Ǧalymjan ELŞIBAI,
"Adyrna" ūlttyq portaly
