Orynborda 1917 jyly jeltoqsannyŋ 5-ı men 13-ınıŋ aralyǧynda ötken
Ekınşı Jalpyqazaq qūryltaiynyŋ qaulysynda Semei qalasy Alaş autonomiiasynyŋ astanasy, Alaş Orda halyq keŋesınıŋ ornatylatyn jerı bolyp jariialandy.
Naqty aitqanda, Alaş ükımetınıŋ ǧimarattary Ertıstıŋ sol jaǧasyndaǧy Jaŋa Semeide ornalasqan. Jaŋa Semeidı ol kezde orysşa Zarechnaia sloboda dep ataǧan, al qazaqşa halyq ony atalmyş tarihi oqiǧalaryna bailanysty Alaş qalasy dep jürgen. Sol kezdegı Jaŋa Semei Tınıbai, Taraqty jäne Jolaman qalaşyqtarynan qūrastyrylǧan edı. Al Mūhtar Äuezovtyŋ «Abai joly» romanynyŋ ekınşı tomynda Ber jaq, Bas jataq degen ataulary da kezdesedı.
Moldabaevtyŋ üiı
Resei imperiiasynyŋ zamanynda Semei ırı bır aimaqtyŋ äkımşılık ortalyǧy edı, Semei qalasyna qazırgı Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar oblystary, Qaraǧandy oblysynyŋ bır şetı qaraǧan. Sonymen qatar, qala ırı sauda jolynyŋ boiynda tūryp, Resei men Qytai, Sıbır men Orta Aziia arasynda jürgen saudanyŋ maŋyzdy ortalyǧy, hab-oazisy bolyp sanalǧan.
Saudamen qatar mädeniet te, bılım de, dın de, ädebiet te, zamanaui innovasiialar da Semeide joǧary deŋgeiınde damyǧan edı. Abai oqyǧan Ahmet Riza medresesı, talai Alaş ziialylary oqyǧan (solardyŋ ışınde Sūltanmahmūt Toryaiǧyrov, Jüsıpbek Aimauytov, Säbit Dönentaev, Mūhtar Äuezov, Qanyş Sätpaev) mūǧalımder seminariiasy, ırı kıtaphana, mūrajai, elımızdegı alǧşqy ört söndıruşı qyzmet, telefon-telegraf bailanysy, sirk, futbol komandasy, erekşe stilınde salynǧan meşıtter – Semeidıŋ maqtanyşy edı. İsa Baizaqov, Jūmat Şanin, Jüsıpbek Elebekov
Semeide «Es-aimaq» mädeni-aǧartuşylyq tobyn aşsa, Jaqsylyq Tölenov
qazaq jūmysşy taptyŋ müddesın közdeitın «Jūmsat» qoǧamdyq-saiasi ūiymyn qūrdy. Qajymūqan sirkte küşın körsetse, Nūrǧali Qūljanov pen äielı Näzipa ädebi keşterın ötkızdı. Qalada Abaidyŋ, Abai şäkırtterınıŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ ruhy bar edı. Semei – qazaq, orys, tatar mädenietınıŋ qainaǧan oşaǧy edı. Ärine, mūnyŋ bärınıŋ negızı, qozǧaltqyşy sauda, ekonomika edı.
Semeidıŋ taŋbasynda da (gerbınde) saudanyŋ nyşany retınde tüie beinelengen edı. Ertıs özenımen de tauarlar kemelermen tasylatyn edı – onymen Pleşeev, Musin degen saudagerler ainalysqan. Al qalanyŋ kıreberısınde, Jaŋa Semei jaqta, Ertıske jetpei tauar tasityn keruender bäj salyǧyn tölep, keden baqylauynan ötıp tekserıletın edı. Alys joldan şarşaǧan saudagerler, tüieler, attar aialdap, demalyp jatatyn edı. Sonymen qatar, bazar qūryp jan-jaqtaǧy auyldardan kelgen elmen sauda jürgızetın edı. Osylaişa, Jaŋa Semei de qalamen bırge damityn edı.
Köken bolysynan kelgen Tınıbai qajy da onyŋ damuyna öz ülesın qosqan.
Ekınşı gildiianyŋ saudagerı 1836 jyly salǧan bır mūnaraly aǧaş meşıtı älı künde de bar. Ökınışke orai, bügıngı taŋda Tınıbai meşıtı – Jaŋa Semeidegı Alaş ükımetı ornalasqan oramynan qalǧan jalǧyz ızı. Al Ertıstıŋ boiynda, sol jaǧalauynda Alaş qalasynda ornalasqan ükımet ǧimarattaryn uaqyt ta, Alaş ordadan qalǧan mirasty saqtauǧa oiy, ūmtylysy joq būryŋǧy bilık te aiaǧan joq.
Seiıtqūlovtyŋ üiı
Alaş Ordanyŋ ükımet ǧimarattary köbınese saudagerlerdıŋ üilerınde ornalasqan. Mysaly, Mūhamethan Seiıtqūlovtyŋ üiınde Alaş ükımetınıŋ jinalystary ötken. Mūhamethannyŋ üiı Tınıbai meşıtınen alys emes jerde ornalasqan. Mūhamethan Seiıtqūlov tektı, bai, sauatty, oqymysty, kökıregı oiau, imany berık, taqualy adam, käsıpker kısı edı. Tınıbai meşıtınde dınnen sabaq berıp, äigılı Ahmet Riza meşıtınde imam bolǧan. Kıtap oquǧa qūmar bolyp, üiınde köp kıtap jinaǧan. Abai şäkırtterı de, Alaş ziialylary da būrynnan-aq Mūhamethannyŋ üiınde qonaq bolyp, kezdesıp, äŋgıme-sauyq qūryp, pıkır bölısken. Al, Alaş autonomiiasy jariialaǧannan keiın būl üi ükımettık ǧimarattarynyŋ bırıne ainalǧan. Alaş Orda ükımetınıŋ müşelerınıŋ, Alaş ziialy azamattarynyŋ köptegen fotosuretterı Mūhamethan Seiıtqūlovtyŋ jeke mūraǧatynan alynǧan. 20-şy jyldary qūrylǧan «Es-Aimaq»mädeni-aǧartuşylyq toby da Mūhamethannyŋ üiınde qoiylymdarynyŋ repetisiialaryn ötkızdı.
Seiıtqūlov 1937 jyly jeltoqsannyŋ 2-ıne qaraǧanada tünnıŋ ışınde Ertıstıŋ ortasynda ornalasqan Tüiemoinaq (ol kezde - Kirov) aralynda atylǧan. Balasy, Qaiym Mūhamethanov – belgılı abaitanuşy, alaştanuşy. Qaiym Mūhamethanov Alaş ziialylaryn bala kezınde öz közımen körgen. Qaiym men Abai, Qaiym men Alaş, Qaiym men Semei ajyratylmaityn ūǧymdar.
Erylakovtar otbasy
Alaş Ordanyŋ taǧy bır ükımet ǧimaraty Aleksandr Erykalovtyŋ üiınde ornalasqan. Ol Mūhamethannyŋ üiınen ärırek, Ertıstıŋ aǧymyna terıs, joǧaryraq, et kombinatyna qarai barǧanda, qazırgı Semeidegı «Okean» bazarynyŋ, Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışınıŋ maŋaiynda Äuezov daŋǧylynan Ertıske qarai tüsıp barǧanda qazırgı jer üilerınıŋ sektorynda Kolhoznaia köşesınıŋ boiynda ornalasqan edı. Aleksandr Erykalovtyŋ Alaş ükımetıne, Alaş milisiiasyna körsetılgen kömegı mol edı, sonymen qatar üiı de memlekettık mekeme retınde paidalanǧan. Aleksandr Erykalovtyŋ atyn eske alǧanda, käsıpkerdıŋ järdemşısı, şaruaşylyǧyn meŋgerıp jürgen Qarjasūly Omardyŋ, balasy Biǧali Omarovtyŋ attaryn da ūmytpau kerek. Saudager turaly köp qyzyqty mälımettı ūrpaǧy reseilık muzykant Egor Letov jinap, sūhbattarynda, jeke saitynda äleumetke anyq qyldy.
Endı bır ükımet ǧimaraty – Qarajan Ükıbaiūlynyŋ üiı. Ol da qazırgı balyq satatyn «Okean» bazarynyŋ, Ötepbaev (Svobodnaia), Chaikina köşelerınıŋ maŋaiynda tūratyn edı. Jüsıpūly Äbdırahmannyŋ üiı de Ötepbaev köşesınıŋ maŋaiynda tūrǧan, ol da Alaş ükımetınıŋ ǧimarattarynyŋ bırı edı. Jalpy, qazırgı Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışı tūrǧan jerınen Ertıske qarai tüsıp, oŋǧa-solǧa barsaq – būryŋǧy Alaş astanasynyŋ ükımet oramyna jetemız. Bıraq, Tınıbai meşıtınen basqa sol zamannyŋ kuägerı bolǧan derekterdı taba almaimyz.
Alaş ükımetıne niettes, demeuşı bolyp, qarjysyn bölgenderınıŋ bırı Qarajan Ükıbaiūly edı. Qarajannyŋ üiı jinalys ötkızıletın, memlekettık mäselelerı talqylanyp şeşıletın ükımettık keŋse retınde paidalanǧan. Būl käsıpker bükıl aimaqtyŋ mal ūstaityn bailarymen serıktesıp ırı sauda jürgızgen. Alystan, keide bırneşe jüz şaqyrym qyşyqtyqta ornalasqan jerden Semeige mal jıberetın Qarajannyŋ serıkterı mal satyp alatyn tūtynuşylardy ızdep äure bolmai, myŋdaǧan qoi, ögızderdı Qarajanǧa tapsyrǧan. Qarajanmen qatar tuysy Aimaǧanbet te sol käsıppen ainalysqan. Qarajan Semeidıŋ ırı terı zauytynyŋ, jün fabrikasynyŋ, et kombinatynyŋ iesı bolǧan. Änşı Ämıre jas kezınde Qarajannyŋ terı zauytynyŋ qambasynda küzetşı bolyp ıstegen. Keiın, 1925 jylynda da Parijden kelgen Ämıre Qaşaubaiūlyny Qarajannyŋ üiınde tosyp, saltanatty sauyq keş ötkızdı.
Ärine, terı öndırısınıŋ salasynda Qarajannyŋ bäselekesterı köp boldy – oblysta 31 terı-bylǧary önımderın şyǧaratyn mekeme boldy, solardyŋ arasynda jūrtqa tanymal Pleşeev, Trapeznikov, Şeglov, Joldybaev degen käsıpkerlerdıŋ zauyttary boldy. Al jüzdegen-myŋdaǧan malyn soiyp, et kombinatyn aşyp Qarajan Semeidıŋ et öndırısıne de zor ülesın qosqan. Semeidıŋ et öndırısı ärdaiym el auzynda aŋyz retınde aitylyp jüretın edı – äsırese, Keŋes ükımetı zamanynda Chikago et kombinatynyŋ jobasymen bükıl Keŋes odaǧynda kölemı boiynşa üşınşı ornyn alǧan ırı et kombinat salynǧan edı. Osylaişa, qalanyŋ et öndırısnıŋ negızın saluşylarynyŋ bırı Qarajan edı.
Alaş ükımetınıŋ baspasözı, resmi būqaralyq aqparat qūraldary bolyp sanalǧan «Saryarqa» gazetınıŋ, «Abai» jurnalynyŋ da qarjyger-demeuşılerınıŋ bırı de Qarajan edı. Atalmyş gazet, jurnal «Järdem» baspahanasynda şyqqan. Jurnaldy Mūhtar Äuezov pen Jüsıpbek Aimauytov şyǧarsa, gazette ūlt kösemı Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatovtyŋ maqalalary, ükımettıŋ şeşımderı, qaulylary şyqqan, tılşı bolyp Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov,
Säbit Dönentaev, Männän Tūrǧanbaev, Otynşy Äljanov taǧy basqalar jūmys ıstegen.
Qarajannyŋ üiınıŋ janynda Ötepbaev (Svobodnaia), Chaikina köşelerınıŋ tūsynda Äbdırahman Jüsıpūlynyŋ Novosıbırdıŋ qyzyl kırpışınıŋ salynǧan ekı qabatty on bölmelı ülken üi tūrǧan. Ol da ükımettık ǧimaraty, keŋse retınde paidalanǧan. Äbdırahman Jüsıpūly – Esım hannyŋ zamanynda ömır sürgen, Qataǧan qyrǧynyna qatysqan Oljaşy batyrdyŋ jäne qobyzşy Közbergen baqsynyŋ ūrpaǧy, Jüsıp qajynyŋ balasy edı. Saudamen ainalysyp, tabysty käsıpker edı. Patşalyq Reseidıŋ bırneşe bankılerınıŋ salymşysy, obligasiialarynyŋ ūstauşysy edı. Dastarqan basynda ol kezde taŋsyq bolyp körınetın limon, qarbyz siiaqty tamaqtary tūratyn edı. Äbdırahman Jūsıpūly alǧaşqy telefon paidalanuşylarynyŋ bırı edı. Elden kelgen tılı ötkır qonaqtarynyŋ bırı Äbdırahmannyŋ üiınde telefondy körıp: «Apyrmai, atasyn jynmen, balasyn symmen söilestırgen Allanyŋ qūdıretı» dep aitqan eken. Jüsıpūly Äbdırahman Qazan qalasynda «Öndırbai halfe» degen qissany bastyryp şyqqan. Käsıpkerdıŋ aqyndyq daryny bolǧan, öleŋ şumaqtarynyŋ üzındılerı saqtalǧan. Ökınışke orai, käsıpkerdıŋ üiı bügıngı künge deiın saqtalǧan joq. Äbdırahman Jüsıpūly tärkıleu nauqanynyŋ aldynda qaitys boldy. Kaigorodsev basqarǧan Semei oblysynyŋ Abyraly audanynyŋ OGPU bölımşesı balalaryn qudalaǧan kezınde Äbdırahman öz qolymen jazǧan öleŋder jinaǧyn (qyzyl kıtapşasyn), otbasylyq fotosuretterın tartyp aldy. Olardy kezınde
joq qyldy ma, mūraǧattarǧa tyǧyp qoidy ma – belgısız. Bar bolsa – olardy
tabu bolaşaq zertteuşılerınıŋ ısı.
Osylaişa, qazırgı Jaŋa Semeide, Ertıstıŋ sol jaǧasynda Alaş ükımetınıŋ ǧimarattary tūrǧan. Olar Mūhamethan Seiıtqūlovtyŋ, Aleksandr Erykalovtyŋ, Qarajan Ükıbaevtyŋ, Äbdırahman Jüsıpovtıŋ üilrınde ornalasqan. Būl käsıpkerlerdıŋ üilerınde zemstvo, Alaş milisiiasynyŋ ştaby, baspahana jäne gazet-jurnal redaksiialary bolǧan.
Qazır ökınışke orai būl ǧimarattar joq. Bıraq, tūratyn jerın tabu üşın
Tınıbai meşıtının maŋaiyna baru kerek, Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışınen ötıp Ertıske qarai tüsu kerek, «Okean» bazarynyŋ janynda ornalasqan
Ötepbaev (Svobodnaia), Chaikina köşelerın aralap, toǧyz qabatty tūrǧyn üidı tabu kerek, jekemenşık jer üilerınıŋ sektoryndaǧy Kolhoz köşesın aralau kerek. Būl – Alaş memleketınıŋ ükımettık oramy.
Al, Ertıstıŋ ar jaǧynda Semei qalasynyŋ ortalyǧyna kelsek, taǧy bır Alaştyŋ janaşyry, saudager, käsıpker Äniiar Moldabaevtyŋ üiın tabuǧa bolady. Būl üidıŋ de Alaştyŋ ükımetımen, Alaş ziialylarymen bailanysy bar. Talai Abai şäkırtterı, Alaş ziialylary būl üid jinalyp, qonyp, tıptı tūryp, maŋyzdy mäselelerın talqylap şeştı. Qazır būl üide Alaş arystary jäne Mūhtar Äuezovtıŋ mūrajaiy ornalasqan. Semei ölketanu mūrajaiy ornalasqan būryŋǧy gubernatordyŋ üiı de Alaş Ordaǧa, Älihan Bökeihanovqa tıkelei qatysty. 1917 jylyndaǧy Aqpan töŋkerısınen keiın
ony Bostandyq üiı de ataǧan. Bostandyq üiı 1917 jyly köktemde ötken Semei oblystyq qazaq qūryltaiymen bailanysty. 1917 jyly qazannyŋ 21-ınde Älihan Bökeihanov ta Semei qalasyna kelgen soŋ, būl ǧimaratta söz söilegen. Talai Alaş ziialylary oqyǧan Semei mūǧalımdık seminariiasynyŋ ǧimaraty da qalanyŋ kartasynyŋ betındegı erekşe oryn.
Jalpy, Alaş ükımetınıŋ ǧimarattarynyŋ taqyrybyn Sūltan Haq Aqqūly, Mūratbek Kenemoldin, Erlan Sydyqov siiaqty alaştanuşylar köp
zerttedı. Alaş Ordaǧa janaşyr demeuşı bolǧan käsıpkerler Qarajan men Aimaǧanbettıŋ taǧdyry turaly derekter Bolatbek Näsenovtıŋ ensiklopediiasynda tabuǧa bolady. Qarajan Ükıbaev turaly qūndy mälımetter Zira Nauryzbaevanyŋ orys tılınde jazylǧan kıtabynda bar. Äbdırahman Jüsıpov turaly bıraz mälımet Äzımhan Säduaqasovtyŋ, Äzımhan İsabaevtyŋ, Aigül Äbeşovanyŋ Semei ölkesıne, Doǧalaŋ (Alǧabas) auylyna arnalǧan ölketanu, şejıre kıtaptarynda bar. Az-köp derekterın
ūrpaǧy Qainar auylynyŋ tūrǧyny Töleu Äbdırahmanov jadynda saqtasa, bıraz mälımettı Äbdırahmannyŋ järdemşısı, serıktesı bolǧan Tūrsynbai Daiyrbekūlynyŋ balasy Aitqazy Daiyrbekov jetkızdı. Aleksandr Erykalov turaly mälımettı ūrpaǧy äigılı reseilık muzykant Egor Letovtyŋ sūhbattarynda, ömırbaian maqalalarynda tabuǧa bolady. Bıraz mälımettı järdemşısı Omar Qarjasovtyŋ qyzy, Biǧali Omarovtyŋ qaryndasy 90 jasqa kelgen Nūrjamal Omarova jetkızdı. Ärine, Alaş ükımetınıŋ ǧimarattarynyŋ, Alaşqa janaşyr käsıpkerlerınıŋ taqyryp tereŋ jäne
jaŋa zertteulrın kütıp jatyr.
Moldabaevtyŋ üiı
Resei imperiiasynyŋ zamanynda Semei ırı bır aimaqtyŋ äkımşılık ortalyǧy edı, Semei qalasyna qazırgı Şyǧys Qazaqstan, Pavlodar oblystary, Qaraǧandy oblysynyŋ bır şetı qaraǧan. Sonymen qatar, qala ırı sauda jolynyŋ boiynda tūryp, Resei men Qytai, Sıbır men Orta Aziia arasynda jürgen saudanyŋ maŋyzdy ortalyǧy, hab-oazisy bolyp sanalǧan.
Saudamen qatar mädeniet te, bılım de, dın de, ädebiet te, zamanaui innovasiialar da Semeide joǧary deŋgeiınde damyǧan edı. Abai oqyǧan Ahmet Riza medresesı, talai Alaş ziialylary oqyǧan (solardyŋ ışınde Sūltanmahmūt Toryaiǧyrov, Jüsıpbek Aimauytov, Säbit Dönentaev, Mūhtar Äuezov, Qanyş Sätpaev) mūǧalımder seminariiasy, ırı kıtaphana, mūrajai, elımızdegı alǧşqy ört söndıruşı qyzmet, telefon-telegraf bailanysy, sirk, futbol komandasy, erekşe stilınde salynǧan meşıtter – Semeidıŋ maqtanyşy edı. İsa Baizaqov, Jūmat Şanin, Jüsıpbek Elebekov
Semeide «Es-aimaq» mädeni-aǧartuşylyq tobyn aşsa, Jaqsylyq Tölenov
qazaq jūmysşy taptyŋ müddesın közdeitın «Jūmsat» qoǧamdyq-saiasi ūiymyn qūrdy. Qajymūqan sirkte küşın körsetse, Nūrǧali Qūljanov pen äielı Näzipa ädebi keşterın ötkızdı. Qalada Abaidyŋ, Abai şäkırtterınıŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ ruhy bar edı. Semei – qazaq, orys, tatar mädenietınıŋ qainaǧan oşaǧy edı. Ärine, mūnyŋ bärınıŋ negızı, qozǧaltqyşy sauda, ekonomika edı.
Semeidıŋ taŋbasynda da (gerbınde) saudanyŋ nyşany retınde tüie beinelengen edı. Ertıs özenımen de tauarlar kemelermen tasylatyn edı – onymen Pleşeev, Musin degen saudagerler ainalysqan. Al qalanyŋ kıreberısınde, Jaŋa Semei jaqta, Ertıske jetpei tauar tasityn keruender bäj salyǧyn tölep, keden baqylauynan ötıp tekserıletın edı. Alys joldan şarşaǧan saudagerler, tüieler, attar aialdap, demalyp jatatyn edı. Sonymen qatar, bazar qūryp jan-jaqtaǧy auyldardan kelgen elmen sauda jürgızetın edı. Osylaişa, Jaŋa Semei de qalamen bırge damityn edı.
Köken bolysynan kelgen Tınıbai qajy da onyŋ damuyna öz ülesın qosqan.
Ekınşı gildiianyŋ saudagerı 1836 jyly salǧan bır mūnaraly aǧaş meşıtı älı künde de bar. Ökınışke orai, bügıngı taŋda Tınıbai meşıtı – Jaŋa Semeidegı Alaş ükımetı ornalasqan oramynan qalǧan jalǧyz ızı. Al Ertıstıŋ boiynda, sol jaǧalauynda Alaş qalasynda ornalasqan ükımet ǧimarattaryn uaqyt ta, Alaş ordadan qalǧan mirasty saqtauǧa oiy, ūmtylysy joq būryŋǧy bilık te aiaǧan joq.
Seiıtqūlovtyŋ üiı
Alaş Ordanyŋ ükımet ǧimarattary köbınese saudagerlerdıŋ üilerınde ornalasqan. Mysaly, Mūhamethan Seiıtqūlovtyŋ üiınde Alaş ükımetınıŋ jinalystary ötken. Mūhamethannyŋ üiı Tınıbai meşıtınen alys emes jerde ornalasqan. Mūhamethan Seiıtqūlov tektı, bai, sauatty, oqymysty, kökıregı oiau, imany berık, taqualy adam, käsıpker kısı edı. Tınıbai meşıtınde dınnen sabaq berıp, äigılı Ahmet Riza meşıtınde imam bolǧan. Kıtap oquǧa qūmar bolyp, üiınde köp kıtap jinaǧan. Abai şäkırtterı de, Alaş ziialylary da būrynnan-aq Mūhamethannyŋ üiınde qonaq bolyp, kezdesıp, äŋgıme-sauyq qūryp, pıkır bölısken. Al, Alaş autonomiiasy jariialaǧannan keiın būl üi ükımettık ǧimarattarynyŋ bırıne ainalǧan. Alaş Orda ükımetınıŋ müşelerınıŋ, Alaş ziialy azamattarynyŋ köptegen fotosuretterı Mūhamethan Seiıtqūlovtyŋ jeke mūraǧatynan alynǧan. 20-şy jyldary qūrylǧan «Es-Aimaq»mädeni-aǧartuşylyq toby da Mūhamethannyŋ üiınde qoiylymdarynyŋ repetisiialaryn ötkızdı.
Seiıtqūlov 1937 jyly jeltoqsannyŋ 2-ıne qaraǧanada tünnıŋ ışınde Ertıstıŋ ortasynda ornalasqan Tüiemoinaq (ol kezde - Kirov) aralynda atylǧan. Balasy, Qaiym Mūhamethanov – belgılı abaitanuşy, alaştanuşy. Qaiym Mūhamethanov Alaş ziialylaryn bala kezınde öz közımen körgen. Qaiym men Abai, Qaiym men Alaş, Qaiym men Semei ajyratylmaityn ūǧymdar.
Erylakovtar otbasy
Alaş Ordanyŋ taǧy bır ükımet ǧimaraty Aleksandr Erykalovtyŋ üiınde ornalasqan. Ol Mūhamethannyŋ üiınen ärırek, Ertıstıŋ aǧymyna terıs, joǧaryraq, et kombinatyna qarai barǧanda, qazırgı Semeidegı «Okean» bazarynyŋ, Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışınıŋ maŋaiynda Äuezov daŋǧylynan Ertıske qarai tüsıp barǧanda qazırgı jer üilerınıŋ sektorynda Kolhoznaia köşesınıŋ boiynda ornalasqan edı. Aleksandr Erykalovtyŋ Alaş ükımetıne, Alaş milisiiasyna körsetılgen kömegı mol edı, sonymen qatar üiı de memlekettık mekeme retınde paidalanǧan. Aleksandr Erykalovtyŋ atyn eske alǧanda, käsıpkerdıŋ järdemşısı, şaruaşylyǧyn meŋgerıp jürgen Qarjasūly Omardyŋ, balasy Biǧali Omarovtyŋ attaryn da ūmytpau kerek. Saudager turaly köp qyzyqty mälımettı ūrpaǧy reseilık muzykant Egor Letov jinap, sūhbattarynda, jeke saitynda äleumetke anyq qyldy.
Endı bır ükımet ǧimaraty – Qarajan Ükıbaiūlynyŋ üiı. Ol da qazırgı balyq satatyn «Okean» bazarynyŋ, Ötepbaev (Svobodnaia), Chaikina köşelerınıŋ maŋaiynda tūratyn edı. Jüsıpūly Äbdırahmannyŋ üiı de Ötepbaev köşesınıŋ maŋaiynda tūrǧan, ol da Alaş ükımetınıŋ ǧimarattarynyŋ bırı edı. Jalpy, qazırgı Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışı tūrǧan jerınen Ertıske qarai tüsıp, oŋǧa-solǧa barsaq – būryŋǧy Alaş astanasynyŋ ükımet oramyna jetemız. Bıraq, Tınıbai meşıtınen basqa sol zamannyŋ kuägerı bolǧan derekterdı taba almaimyz.
Alaş ükımetıne niettes, demeuşı bolyp, qarjysyn bölgenderınıŋ bırı Qarajan Ükıbaiūly edı. Qarajannyŋ üiı jinalys ötkızıletın, memlekettık mäselelerı talqylanyp şeşıletın ükımettık keŋse retınde paidalanǧan. Būl käsıpker bükıl aimaqtyŋ mal ūstaityn bailarymen serıktesıp ırı sauda jürgızgen. Alystan, keide bırneşe jüz şaqyrym qyşyqtyqta ornalasqan jerden Semeige mal jıberetın Qarajannyŋ serıkterı mal satyp alatyn tūtynuşylardy ızdep äure bolmai, myŋdaǧan qoi, ögızderdı Qarajanǧa tapsyrǧan. Qarajanmen qatar tuysy Aimaǧanbet te sol käsıppen ainalysqan. Qarajan Semeidıŋ ırı terı zauytynyŋ, jün fabrikasynyŋ, et kombinatynyŋ iesı bolǧan. Änşı Ämıre jas kezınde Qarajannyŋ terı zauytynyŋ qambasynda küzetşı bolyp ıstegen. Keiın, 1925 jylynda da Parijden kelgen Ämıre Qaşaubaiūlyny Qarajannyŋ üiınde tosyp, saltanatty sauyq keş ötkızdı.
Ärine, terı öndırısınıŋ salasynda Qarajannyŋ bäselekesterı köp boldy – oblysta 31 terı-bylǧary önımderın şyǧaratyn mekeme boldy, solardyŋ arasynda jūrtqa tanymal Pleşeev, Trapeznikov, Şeglov, Joldybaev degen käsıpkerlerdıŋ zauyttary boldy. Al jüzdegen-myŋdaǧan malyn soiyp, et kombinatyn aşyp Qarajan Semeidıŋ et öndırısıne de zor ülesın qosqan. Semeidıŋ et öndırısı ärdaiym el auzynda aŋyz retınde aitylyp jüretın edı – äsırese, Keŋes ükımetı zamanynda Chikago et kombinatynyŋ jobasymen bükıl Keŋes odaǧynda kölemı boiynşa üşınşı ornyn alǧan ırı et kombinat salynǧan edı. Osylaişa, qalanyŋ et öndırısnıŋ negızın saluşylarynyŋ bırı Qarajan edı.
Alaş ükımetınıŋ baspasözı, resmi būqaralyq aqparat qūraldary bolyp sanalǧan «Saryarqa» gazetınıŋ, «Abai» jurnalynyŋ da qarjyger-demeuşılerınıŋ bırı de Qarajan edı. Atalmyş gazet, jurnal «Järdem» baspahanasynda şyqqan. Jurnaldy Mūhtar Äuezov pen Jüsıpbek Aimauytov şyǧarsa, gazette ūlt kösemı Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatovtyŋ maqalalary, ükımettıŋ şeşımderı, qaulylary şyqqan, tılşı bolyp Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov,
Säbit Dönentaev, Männän Tūrǧanbaev, Otynşy Äljanov taǧy basqalar jūmys ıstegen.
Qarajannyŋ üiınıŋ janynda Ötepbaev (Svobodnaia), Chaikina köşelerınıŋ tūsynda Äbdırahman Jüsıpūlynyŋ Novosıbırdıŋ qyzyl kırpışınıŋ salynǧan ekı qabatty on bölmelı ülken üi tūrǧan. Ol da ükımettık ǧimaraty, keŋse retınde paidalanǧan. Äbdırahman Jüsıpūly – Esım hannyŋ zamanynda ömır sürgen, Qataǧan qyrǧynyna qatysqan Oljaşy batyrdyŋ jäne qobyzşy Közbergen baqsynyŋ ūrpaǧy, Jüsıp qajynyŋ balasy edı. Saudamen ainalysyp, tabysty käsıpker edı. Patşalyq Reseidıŋ bırneşe bankılerınıŋ salymşysy, obligasiialarynyŋ ūstauşysy edı. Dastarqan basynda ol kezde taŋsyq bolyp körınetın limon, qarbyz siiaqty tamaqtary tūratyn edı. Äbdırahman Jūsıpūly alǧaşqy telefon paidalanuşylarynyŋ bırı edı. Elden kelgen tılı ötkır qonaqtarynyŋ bırı Äbdırahmannyŋ üiınde telefondy körıp: «Apyrmai, atasyn jynmen, balasyn symmen söilestırgen Allanyŋ qūdıretı» dep aitqan eken. Jüsıpūly Äbdırahman Qazan qalasynda «Öndırbai halfe» degen qissany bastyryp şyqqan. Käsıpkerdıŋ aqyndyq daryny bolǧan, öleŋ şumaqtarynyŋ üzındılerı saqtalǧan. Ökınışke orai, käsıpkerdıŋ üiı bügıngı künge deiın saqtalǧan joq. Äbdırahman Jüsıpūly tärkıleu nauqanynyŋ aldynda qaitys boldy. Kaigorodsev basqarǧan Semei oblysynyŋ Abyraly audanynyŋ OGPU bölımşesı balalaryn qudalaǧan kezınde Äbdırahman öz qolymen jazǧan öleŋder jinaǧyn (qyzyl kıtapşasyn), otbasylyq fotosuretterın tartyp aldy. Olardy kezınde
joq qyldy ma, mūraǧattarǧa tyǧyp qoidy ma – belgısız. Bar bolsa – olardy
tabu bolaşaq zertteuşılerınıŋ ısı.
Osylaişa, qazırgı Jaŋa Semeide, Ertıstıŋ sol jaǧasynda Alaş ükımetınıŋ ǧimarattary tūrǧan. Olar Mūhamethan Seiıtqūlovtyŋ, Aleksandr Erykalovtyŋ, Qarajan Ükıbaevtyŋ, Äbdırahman Jüsıpovtıŋ üilrınde ornalasqan. Būl käsıpkerlerdıŋ üilerınde zemstvo, Alaş milisiiasynyŋ ştaby, baspahana jäne gazet-jurnal redaksiialary bolǧan.
Qazır ökınışke orai būl ǧimarattar joq. Bıraq, tūratyn jerın tabu üşın
Tınıbai meşıtının maŋaiyna baru kerek, Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışınen ötıp Ertıske qarai tüsu kerek, «Okean» bazarynyŋ janynda ornalasqan
Ötepbaev (Svobodnaia), Chaikina köşelerın aralap, toǧyz qabatty tūrǧyn üidı tabu kerek, jekemenşık jer üilerınıŋ sektoryndaǧy Kolhoz köşesın aralau kerek. Būl – Alaş memleketınıŋ ükımettık oramy.
Al, Ertıstıŋ ar jaǧynda Semei qalasynyŋ ortalyǧyna kelsek, taǧy bır Alaştyŋ janaşyry, saudager, käsıpker Äniiar Moldabaevtyŋ üiın tabuǧa bolady. Būl üidıŋ de Alaştyŋ ükımetımen, Alaş ziialylarymen bailanysy bar. Talai Abai şäkırtterı, Alaş ziialylary būl üid jinalyp, qonyp, tıptı tūryp, maŋyzdy mäselelerın talqylap şeştı. Qazır būl üide Alaş arystary jäne Mūhtar Äuezovtıŋ mūrajaiy ornalasqan. Semei ölketanu mūrajaiy ornalasqan būryŋǧy gubernatordyŋ üiı de Alaş Ordaǧa, Älihan Bökeihanovqa tıkelei qatysty. 1917 jylyndaǧy Aqpan töŋkerısınen keiın
ony Bostandyq üiı de ataǧan. Bostandyq üiı 1917 jyly köktemde ötken Semei oblystyq qazaq qūryltaiymen bailanysty. 1917 jyly qazannyŋ 21-ınde Älihan Bökeihanov ta Semei qalasyna kelgen soŋ, būl ǧimaratta söz söilegen. Talai Alaş ziialylary oqyǧan Semei mūǧalımdık seminariiasynyŋ ǧimaraty da qalanyŋ kartasynyŋ betındegı erekşe oryn.
Jalpy, Alaş ükımetınıŋ ǧimarattarynyŋ taqyrybyn Sūltan Haq Aqqūly, Mūratbek Kenemoldin, Erlan Sydyqov siiaqty alaştanuşylar köp
zerttedı. Alaş Ordaǧa janaşyr demeuşı bolǧan käsıpkerler Qarajan men Aimaǧanbettıŋ taǧdyry turaly derekter Bolatbek Näsenovtıŋ ensiklopediiasynda tabuǧa bolady. Qarajan Ükıbaev turaly qūndy mälımetter Zira Nauryzbaevanyŋ orys tılınde jazylǧan kıtabynda bar. Äbdırahman Jüsıpov turaly bıraz mälımet Äzımhan Säduaqasovtyŋ, Äzımhan İsabaevtyŋ, Aigül Äbeşovanyŋ Semei ölkesıne, Doǧalaŋ (Alǧabas) auylyna arnalǧan ölketanu, şejıre kıtaptarynda bar. Az-köp derekterın
ūrpaǧy Qainar auylynyŋ tūrǧyny Töleu Äbdırahmanov jadynda saqtasa, bıraz mälımettı Äbdırahmannyŋ järdemşısı, serıktesı bolǧan Tūrsynbai Daiyrbekūlynyŋ balasy Aitqazy Daiyrbekov jetkızdı. Aleksandr Erykalov turaly mälımettı ūrpaǧy äigılı reseilık muzykant Egor Letovtyŋ sūhbattarynda, ömırbaian maqalalarynda tabuǧa bolady. Bıraz mälımettı järdemşısı Omar Qarjasovtyŋ qyzy, Biǧali Omarovtyŋ qaryndasy 90 jasqa kelgen Nūrjamal Omarova jetkızdı. Ärine, Alaş ükımetınıŋ ǧimarattarynyŋ, Alaşqa janaşyr käsıpkerlerınıŋ taqyryp tereŋ jäne
jaŋa zertteulrın kütıp jatyr.
Asqar DAIYRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
