Qazaq ejelgı mūsylmandyq Hijra esebın ūstanǧan halyq. Soǧan orai özıne tän küntızbesı, aptany atau, aidy sanau, jyldy esepteu siiaqty esebı bar. Hijra esebı dep bızdıŋ zamanymyzdyŋ 622 jyly Paiǧambarymyz Mūhammed (s.ǧ.s.) Mekkeden Medinaǧa qonys audarǧan jylyn aitady. Mūsylmandar osy künnen bastap öz küntızbesın jariialady. Jyl basyn Mūharam aiy, käzırgışe Nauryz aiy dep atady. Mıne, sodan berı qarai būl küntızbe mūsylman esebı bolyp qalyptasty.
Bızdıŋ qazaq halqy da osy köne eseptı ūstanyp, ǧasyrlar boiy paidalanyp keledı. Jyl basyn Nauryzdyŋ 22-sınde kün men tünnıŋ teŋelu kezınen bastaidy. Bıraq Qazaqstannyŋ batys aimaǧy jyl basyn basqa jerlerdegıdei 22-sınde emes, nauryzdyŋ 14-ınde toilaidy. Maŋǧystaulyqtar berıge deiın ailardyŋ (dūrysynda jūldyzdardyŋ) arabşa atauyn paidalanyp keldı. Olar: Dälu, Üt, Amal, Säuır, Saratan, Zauza, Äset, Sümbıle, Mizan, Aqyrap, Qauys, Jedı dep atalady. Olar aidyŋ tuuyn är aidyŋ bızdıŋ esep boiynşa 14-ınen bastaǧan. Iаǧni, bızşe 14 nauryzdy aidyŋ bır jaŋasy dep eseptegen. Ölkemızde osy eskışe (arabşa) ailardyŋ ataluyna bailanysty maqal-mätelder, estelıkter bar. Ekınşı düniejülık soǧys ardagerı, auylşaruaşylyq mamany Bisenbı Ärıpov öz eŋbegınde mynadai mysal keltırgen: «Tarazyda taŋ suyidy» deidı. Äsette (iiul, şılde) taŋda tarazy degen jūldyz tuady. Osy uaqytta taŋnyŋ salqyndauyna bailanysty aitylǧan söz. Nemese «Aqyrap, qauys, kärı qūrtaŋdy tauys». Mūnyŋ maǧynasy aqyrap (oktiabr, qazan), qauys (noiabr, qaraşa) ailarynda kün salqyndaidy, kärı, aqsaq maldaryŋdy jaratatyn uaqyt boldy degen söz. Mıne, osy qauys (noiabr, qaraşa), jedı (dekabr, jeltoqsan) ailarynda kün suytyp būrqaq, ötkınşı jaŋbyr jauady. «Saratan (mai, mamyr), zauza (iiun, mausym), senen de qorqam» deidı eken būrynǧylar. Onyŋ sebebı zauzada jelıdegı bailauly qūlyn qyrylǧan, enesı yǧyp ketken, şai qainatym uaqyt jaŋbyrly, jeldı būrşaq jauyp, kün suytqan oqiǧalar da bolǧan» (B.Ärıpov, D.Ärıpov, «Maŋǧystau – maŋǧaz mekenım»).
Mūrajai jūmysyna bailanysty ölkemızge belgılı aŋşy Aldaberdı Aqşabaevpen bırge jürgenımızde jedı aiyn aŋşylardyŋ tekenıŋ künı, moiyn juary dep esepteitını jönınde aitqany bar-dy. Daladaǧy arqar, qaraqūiryq, kiıkterdıŋ üiırge tüsu merzımderı ärtürlı. Arqar aqyraptyŋ (oktiabr, qazan) 20-27 aralyǧynda, qaraqūiryq qauystyŋ (noiabr, qaraşa) 14-21 aralyǧynda, al kiık jedınıŋ (dekabr, jeltoqsan) 10-20 aralyǧynda üiırge tüsedı.
Ärine, Maŋǧystau tūrǧyndarynyŋ jyl basyn nauryzdyŋ 14-ınen bastauynda tek aidyŋ tuuy ǧana emes, odan da tereŋırek zaŋdylyqtar jatuy mümkın. Oǧan ärtürlı derekter keltıruge bolady. Öitkenı tabiǧatpen bıte qainasqan köşpelı halyqtyŋ ǧasyrlar boiy jinaǧan täjıribesı, ılımı olardyŋ qatelespei, naqty şeşımge keluıne jaǧdai jasaidy. 1822-1915 jyldar aralyǧynda ömır sürgen qazaq dalasyna belgılı ataqty jūldyzşy Bekasyl äulienıŋ «Jūldyznama» kıtabynda köp närse aitylady. Älem jaratylysyn, tarihi şejırelerdı tereŋ bılgen Bekasyl äulie osy kıtabyndaǧy «Nauryzdyŋ belgısı» degen tarauda:
Kök qarǧa on besınde keler,
Jiyrma ekısınde kün men tün teŋeler,
Būl kezde jyl esebı berıler.
Hamal men säuır
Otyz bır künnen keler,
Säuır kırgende bäbısek şaqyrar.
Jyl jaqsy bolsa
Onşaqty kün būryn şaqyrar, – degen bar.
(«Jūldyznama». Astana, 2005 jyl. 101-102 better).
Köktem jarşysy kök qarǧanyŋ nauryzdyŋ 15-ınde keluı maŋǧystaulyqtardyŋ aidyŋ bır jaŋasy deuımen säikes kelıp tūrǧan joq pa? Qazaqtyŋ jaŋa jyly turaly aqyn Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ balasy Ahat äkesı turaly estelıgınde bylai deidı. «14 mart künı äkem: «Bügın eskışe 1 mart, qazaqşa jaŋa jyl, ūlystyŋ ūly künı. Būrynǧy aty – nauryz. Parsy tılı. Jaŋa kün degen söz», – dep aitqany esımde» deidı.
Al, belgılı arhelog A.Astafev «Maŋǧystaulyqtardyŋ nauryzdy qarsy alu erekşelıgı» atty eŋbegınde Tūşyqūdyq auylynyŋ maŋynan arheologtar şartty türde «Ötek» dep ataǧan tastan jasalǧan būiymnyŋ arşylyp alynǧanyn aitady. Sol Ötektıŋ betındegı qatar-qatar ornalasqan qiǧaş tılık türındegı qarapaiym oimyş ǧalymdar nazaryn özıne audarady. Är qatardaǧy tılıktı sanau jäne olardy metematikalyq esepteu taŋqalarlyq jaŋalyqtyŋ aşyluyna äkeledı. Ötekte aspan ailyq jyldyŋ kalendarlyq esebı syzylǧan eken. Būl tabylǧan zat kem degende 5 myŋ jyl būryn jasalǧanyna qaramastan köne astronom öz esebın öte däl jürgızıptı. 12 aidy 29 künnen eseptegende 6 künge jetpeitının baiqaǧan. Sondyqtan 11 aidy 29, 12-şı aidy 36 tılıkşemen belgıleptı. Jalpy alǧanda, köne maŋǧystaulyqtardyŋ aspanailyq küntızbesı 355 aspankündık täulıkten tūrǧan.
Sondai-aq A.Astafev Oŋtüstık Sıbır türkılerınde uaqyt esebı toǧyzkündıktermen jürgızılgenın aitady. Olardyŋ küntızbesı negızınen jyldyŋ tört mezgılımen säikes keletın tört temperaturalyq siklǧa bölektelgen. Esep kün ūzaru bastalatyn qysqy qysqa künnen jürgızılgen. Qysqy suyq toǧyz künnen tūratyn toǧyz apta – būl aiazdyŋ «tuuy» men «öluı» (23 jeltoqsannan 14 nauryzǧa deiın). 14 nauryzdan bastap japyraq «eseiıp» kökek keletın köktem tuady. «Mümkın osy dästür Maŋǧystauǧa XVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Adailarmen bırge köşıp kelgen şyǧar» degen öz boljamyn da aitady.
Adamzat tarihynan jaŋa jyldy köptegen halyqtardyŋ köktemde toilaǧanyn bılemız. Ejelgı Ruste Hristian dının qabyldaǧanǧa deiın Jaŋa jyldy 1 mart künı qarsy alǧan. Meiram künderı orystar Qūt qūdaiynyŋ qūrmetıne arnalǧan şyraqtardy şie aǧaşyna ılgen. «Türlı aurular men päle-jaladan saqtaidy» degen nanym-senımmen dastarhan basyna jinalǧan ärbır şaruanyŋ aldyna üş bas sarymsaq, üsteldıŋ qaq ortasyna betın şöppen japqan 12 tal piiaz qoiǧan. Al aǧylşyndar XVIII ǧasyrdyŋ bas kezıne deiın jaŋa jyldy 26 martta toilap keldı. Bızdıŋ däuırımızden būrynǧy VIII ǧasyrdyŋ orta şenınen bastap qoldanylǧan küntızbede rimdıkterdıŋ jaŋa jyldy nauryz aiynan bastaǧany qazırgı küntızbelerınde älı künge deiın saqtalǧan. Rimdıkterdıŋ jyldyŋ bırınşı aiyn soǧysqa tyiym saluşy qūdai Martiustyŋ atymen «mart» dep ataǧan.
Al odan berıdegı elımızde bolyp ötken jailarǧa toqtalar bolsaq, Keŋes ökımetınıŋ Halkom keŋesı 1918 jyldyŋ 24 qaŋtarynda «Batys Europa küntızbesınıŋ Keŋes ökımetıne engızıluı» turaly dekretımen qoldanysqa engızıldı. Būl kezde ekı küntızbenıŋ aiyrmaşylyǧy 13 künge jetken edı. Eskı küntızbenı 1918 jyldyŋ 31 qaŋtarynda jauyp, kelesı kündı 14 aqpannan bastap sanady.
Qalai bolǧanda da köktemnıŋ alǧaşqy nyşany ölke jerınde nauryzdyŋ 14-ınde belgılı bolady. Olar osy kündı jyl basy dep sanaǧan. Osy künnıŋ aldynda (14 nauryzdan ekı-üş kün būryn) «Nauryzdyŋ aqşa qary» jauady. Bıraq ol tez eridı. Kei uaqyttarda ony «Qūs qanaty» dep te ataidy. Iаǧni, qūs keler aldyndaǧy soŋǧy qar. Tıptı qar jaumaǧan künnıŋ özınde salqyndyq baiqalady. Maŋǧystaudaǧy amal (nauryz) künderı sondai belgınıŋ bolatynyn kez-kelgen adam baiqaǧan bolar dep oilaimyz. Nauryzdyŋ ekınşı onkündıgınde, naqtyraq aitqanda 16-21 aralyǧynda «Bes qonaq» bolady. Būl künderı tabiǧatta özgerıs bolyp, būrqaq, jaŋbyr nemese qar aralas jaŋbyr jauady. Maŋǧystau tūrǧyndary osy «Besqonaqty» ötkızıp salǧannan keiın ǧana mal töldetuge Üstırt üstıne köterıletın bolǧan.
Qazaq üşın Nauryz «Ūlystyŋ ūly künı» bolyp eseptelgen. Öitkenı alǧaşqy mal töldep, auyzdyŋ aqqa tietın uaqyty da osy. Qys yzǧary qaitady, mal auyzy kökke tiedı. Halyq arasynda būl künı «Samarqannyŋ kök tasy da eridı» degen söz bar. Iаǧni, jetı qat jer astynan jyly bu köterıledı, jetı qat kökten nūr jauady. Sonymen qatar osy künı ūiada jatqan qūstar da, ındegı januar da, sudaǧy balyq ta basyn köterıp, bır sät qozǧalmai tūryp, nauryzǧa qūrmet qylady degen ūǧym da bar.
Sonymen qatar ūlystyŋ ūly künıne bailanysty aitylatyn aŋyzdardyŋ bırınde nauryz künı jaŋbyr jauady. Ony halyq arasynda «Rahmet jaŋbyry» dep te ataidy. Sol jaŋbyrdan ösımdıkterdıŋ boiyna när jügırıp, oǧan jer betındegı tırlık ataulynyŋ ielerı qatty quanady eken. Osy kezde tereŋ dariianyŋ tübınde kün keşetın «sadap» dep atalatyn balyq ta su betıne şyǧyp: «Ei, Jaratqan, menı de qūr qaldyrmai öz nesıbemdı bere gör?!» – dep jauyp tūrǧan jaŋbyrǧa auzyn tosatyn körınedı. Sonda auzyna tamǧan bır tamşyǧa riza bolyp: «Şapaǧatyŋa rahmet, men boldym, toidym», – dep qaitadan su tübıne ketıp qozǧalmai jata beredı. Köp ūzamai onyŋ ışınde älgı auzyna tamǧan jalǧyz tamşydan gauhar tas paida bolady eken. Dür gauhar nauryz aiynyŋ alǧaşqy jaŋbyrynan paida bolatyn qūbylys körınedı. Sol gauhardan jer betındegı tırşılık etetın ösımdık, jan-januarlarǧa tūqym taraidy dep te aitylatyn.
Būl künı «Nauryz köje» (kei jerlerde «Tıleu köje» dep te atalady) pısırıledı. Maŋǧystau tūrǧyndary qysqy soǧymda nauryzǧa arnaiy saqtap qoiǧan etın asatyn. Būl «osy künge aman jetkenımızge» degen qūrmettıŋ belgısı.
Ärine, nauryzǧa bailanysty yrymdar öte köp. Köşpelı halyq sol yrymǧa sengen, qūrmet tūtqan.
- Jaŋa künge qarap betın sipaǧan. Onysy basyma baqyt, yrys darysyn degenı.
- Nauryz künı jauǧan qardy küremeidı, sypyrmaidy. Öitkenı basqa qarlarǧa qaraǧanda erekşe appaq, erekşe taza, köp ūzamai erıp ketedı.
- Nauryz künı ydys-aiaqty syldyrlatpauǧa, şaŋyraq astynda orynsyz dauys kötermeuge tyrysady. Äiel qūty, er qūty, üi qūty – ydys-aiaqta dep esepteidı.
- Qydyryp kelgen balany üiden qūr jıbermeidı. Öitkenı bala – baqyt, bala – perışte. Bala üiden ökpelep şyqsa, baladan būryn baqyt esıkten şyǧady dep eseptegen.
- Nauryzdan būryn saparǧa ketken jolauşyǧa sybaǧa saqtaidy. Būl öz oşaǧyna aman oralsyn degen tılekten tuǧan.
- Jasy kışıler Nauryz künı auyldaǧy ülkenderge baryp sälemdesudı, qolyn ūstap, batasyn aludy mındetı sanaǧan. Sonymen qatar ömırden ötkenderdıŋ basyna baryp Qūran oqudy tırılerdıŋ paryzy dep eseptegen. Būl qūrmettıŋ belgısı.
Maŋǧystaulyqtar Nauryz künı üi ışındegı kermege sandyqtaǧy bar qymbat matalaryn, kiımderın şyǧaryp ılıp qoiatyn. Būl bırınşıden jasyryp qoisa kiımdı perı ielenedı degen oidan tuyndasa, ekınşıden halqymyzdyŋ jarylǧan jügerıdei appaq köŋılın bıldıredı. Qysqasy, halqymyz qai uaqytta da Nauryzdy asyǧa kütıp, ony jaqsylyqtyŋ bastauy, jyl on ekı aidaǧy eŋ negızgı mereke retınde qūrmet tūtqan.
Otynşy KÖŞBAIŪLY,
ölketanuşy. Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı,
Maŋǧystau oblystyq tarihi-ölketanu muzeiınıŋ bölım meŋgeruşısı.
ult.kz
