2006 jyly Amerika Qūrama Ştattarynyŋ qyryq besınşı vise-prezidentı Albert Gordyŋ «Qolaisyz şyndyq» («An Inconvenient Truth») atty tuyndysy jaryq körgen boida, onyŋ mänı men mazmūnyn aşatyn derektı film älem kinoteatrlarynyŋ ekrandaryn bırden jaulap alǧan bolatyn. Öitkenı, älgı film adamzat örkenietıne tönıp tūrǧan eŋ basty qaterdıŋ qozǧauşy küşı de, negızgı sebebı de adamzattyŋ özı ekendıgıne körermenıŋ közın anyq jetkızgen edı. Būryn saiasatkerlıgımen belgılı bolǧan tūlǧanyŋ odan beter tanymal boluynyŋ syry, bırınşıden, film rejisserınıŋ myqtylyǧynda jatsa, ekınşıden, «Qolaisyz şyndyq» avtorynyŋ parasaty men şeşendık qabıletınıŋ biıktıgınde ekenı kümän tudyrmaidy. Olai deuge tolyq negız bar. Öitkenı, atalmyş filmde Albert Gor älem ǧalymdary būrynnan köterıp jürgen «qorşaǧan ortanyŋ bülınuıne kım kınälı?» degen aşy sūraqtyŋ jauabyn körermenderdıŋ sanasyna öte nanymdy jetkıze bılgen.
Toqeterın aitqanda, Albert Gor bügıngı taŋdaǧy Jer şary qyzuynyŋ köterıluıne de, jahandyq klimattyŋ özgeruıne de, biosfera jüiesınıŋ būzyluyna da, qos poliuster men asqar taulardaǧy mäŋgı mūzdardyŋ öte jyldam erıp bara jatqanyna da, özen-kölderdıŋ sarqylyp, topyraq eroziiasynyŋ etek aluyna da, teŋızder men mūhittardyŋ şekten tys qyşqyldanyp, öte tez bulanuyna da, sonyŋ saldarynan apatty dauyldar men sunamilerdıŋ jiılep ketuıne de adami faktordyŋ, iaǧni adamzat äreketınıŋ saldarynan atmosferany tolassyz bylǧap otyrǧan kömırqyşqyl gazy (SO2) ekenın şeşen sözben qatar, jyldar boiy jinaqtalǧan ǧylymi derekterdıŋ negızınde daiyndalǧan salystyrmaly slaidtardyŋ kömegımen şeber däleldep bergen bolatyn.
Älemdık üdeden şyqqan būl ötkır film üşın Albert Gor aldymen Oskardy baǧyndyryp, 2007 jyly Nobel syilyǧymen marapattalǧanyn bükıl älem bıledı. Odan bergı kezde saiasattan şettep, bizneske ketse de tanymal tūlǧa ǧylymmen ainalysuyn jalǧastyra bergen. Sonyŋ nätijesınde 2013 jyly ǧalymnyŋ «Bolaşaq» («The Future») atty zamanaui mänge ie, ǧylym men bılımge toly jäne bır tuyndysy jaryq kördı.
Avtordyŋ sözıne qaraǧanda, «Bolaşaqtyŋ» jazyluyna ūzaq jolda bırge bolǧan jolauşynyŋ: «Jahandyq özgerısterdıŋ qozǧauşy küşterı qandai?» degen tosyn sūraǧy türtkı bolǧan syŋaily. Öitkenı, özın äŋgımege tartqan älgı adamǧa bırden jauap qaitarǧanymen, ıssapardan qaita oralǧan soŋ, ūşaqta qoiylǧan älgı bır saual onyŋ mazasyn alyp, köp uaqytqa deiın tolǧandyrǧanyn Albert Gor jasyrmaidy. Tolǧanystyŋ soŋy jetı jylǧa sozylǧan zertteu jūmysyna ūlasyp, nätijesınde tılge tiek bolyp otyrǧan jaŋa tuyndy jaryq körgen. Futuristık arnada jazylǧan kölemdı zertteude bolaşaqqa negız bolatyn jahandyq özgerısterdıŋ qozǧauşy küşterı öte nanymdy beinelenedı.
Bırınşıden, bügıngı taŋdaǧy Jer şaryn Albert Gor bır-bırımen kındıgı jabysqan älem ekonomikalarynyŋ basyn bırıktıretın jahandyq korporasiia retınde qarastyrady. Öitkenı, bügıngı älemde adamdar ǧana emes, tūtynys tauarlary da, kapital da, jūmys ta, tabiǧi resurstar da, zamanaui tehnologiialar da, aqparat aǧyny da erkın ainalady. Olarǧa eşbır şekara tosqauyl bolyp otyrǧan joq. Onyŋ üstıne qazır jūmys qoly qai elde arzan bolsa, öndırıs pen tehnologiialyq kapital da solai qarai aǧylatyny jūmbaq emes. Mūnyŋ aiqyn mysaly – Qytai. Sebebı, oza damyǧan AQŞ, Batys Europa, Japoniia syndy elderdıŋ jeŋıl önerkäsıpterı ǧana emes, auyr önerkäsıpterı de, avtomobil öndırısterı de, elektronika nemese jihaz şyǧaratyn firmalary da, alyp ūşaqtar men qosalqy bölşekter şyǧaratyn zauyttary da bügıngı taŋda, negızınen, Qytaiǧa nemese Qytai siiaqty jūmys qoly arzan, bıraq paidasy mol özge memleketterge qonys audaryp alǧan. Osyndai jahandyq ekonomikalyq bailanystardyŋ nätijesınde memleketaralyq qarym-qatynastar da mülde jaŋa sipatqa ie bolyp otyr.
Ekınşıden, elektrondyq aqparat tehnologiialary men aqparattyq bazalardyŋ keremet damyp ketkendıgı sonşama, milliardtaǧan adam ǧana emes, korporasiialar men kompaniialar da älgı tehnologiialar men aqparattyq bazalardy erkın paidalana otyryp, qas-qaǧym sätte pıkır almasyp, biznespen bailanysty san-qily mäselelerdı şeşe alady. Mūnyŋ syrtynda adamnyŋ qatysynsyz-aq öz betımen jūmys ıstei beretın, bır-bırımen internet arqyly jalǧasqan avtomattyq jüieler düniege kelıp jatyr. Ǧalymdardyŋ topşylauynşa, 2020 jylǧa qarai ondai jüielerdıŋ sany 50 milliardtan asyp ketetın türı bar. Demek, bügıngı älem aqparat tehnologiialarynyŋ qazyǧyna bailanyp qalǧan. Eŋbektegen baladan eŋkeigen qartqa deiın kompiuterden qol üzbeidı. Mūnymen qosa, qazırgı kezde tūtynys önımderın şyǧaratyn zamanaui korporasiialar men kompaniialar būryn adam qolymen ısteletın qara jūmysty ǧana emes, intellektualdyq jūmystardyŋ da basym köpşılıgın robottarǧa artyp qoiǧan. Endı būl üderıs damyǧan memleketterden damuşy elderge de kelıp jettı. Robottardyŋ qabıletı, tıptı, adam qabıletın quyp jetıp, jaqyn bolaşaqta ony basyp ozuǧa da jaqyn tūr.
Üşınşıden, joǧaryda atalǧan mümkındıkter mülde jaŋa tūrpattaǧy saiasi, ekonomikalyq jäne äskeri küşter men ortalyqtardyŋ düniege keluıne yqpal etıp otyr. Olardy zamany ötken HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda qalyptasqan analogtarmen salystyruǧa mülde kelmeidı. Bır kezderde älemdı auzyna qaratqan Amerika, Batys Europa nemese özge damyǧan elder qazır ekonomikalary men naryq quaty ülken qarqynmen ösıp kele jatqan Qytai, Ündıstan, İndoneziia, Braziliia, t.s.s. damuşy memlekettermen eseptese bastady. Mūny bız öz közımızben körıp otyrmyz. Mäselen, bügıngı Qytai tūtynu jaǧynan bolsyn, öndıru jaǧynan bolsyn jan basyna şaqqanda alpauyt Amerikamen teŋese bastady. Sosyn, Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın AQŞ-tyŋ bastamasymen qūrylǧan Bırıkken Ūlttar Ūiymy, Düniejüzılık bank, Halyqaralyq valiuta qory jäne Bükılälemdık sauda ūiymy siiaqty instituttar da bügıngı jahandyq özgerıster zamanynda būrynǧy qauharynan aiyryla bastady. Sebebı, bügıngı taŋda olardyŋ bastamaşysy bolǧan alpauyt memlekettıŋ özı de qarjy daǧdarysyna ūşyrap, ekonomikalyq resessiiaǧa tap bolyp otyr.
Törtınşıden, bükıl älemge teŋgerımsız demografiialyq ösım qater töndırıp otyr. Adamzat sanynyŋ eselep ösuı, tehnologiialardyŋ qarqyndauy jäne jahandyq ekonomikanyŋ teŋgerımsız ūlǧaiuy milliardtaǧan adamnyŋ tırşılıgı täueldı bolyp tabylatyn tabiǧi resurstardyŋ, onyŋ ışınde, äsırese, närlı topyraq pen auyz sudyŋ sarqyla bastauymen betpe-bet kelude. Būl qūbylys planetanyŋ ekologiialyq jüielerıne de orasan zor zardabyn tigızude. Jer betındegı halyq sanynyŋ eselep ösuı öz kezegınde azyq-tülıktıŋ jetımsızdıgıne ūryndyryp otyrǧany da jasyryn emes. Demografiialyq jarylys, sonymen qatar, qorşaǧan ortanyŋ lastanuyna da, teŋızder men mūhittardaǧy jäne jer betındegı jan-januarlardyŋ sarqyluyna da tıkelei äser etude. HHI ǧasyrda būl qūbylys būrynǧydan beter üdei tüsude.
Besınşıden, biologiia, biohimiia, genetika jäne kvanttyq fizika ǧylymdarynyŋ qaryştap damyǧany sonşama, bügıngı taŋda nanotehnologiialyq ädıstermen atom nemese molekula qūrylymdaryn özgertıp, mülde jaŋa önımder men qūrylys materialdaryn aluǧa mümkındıkter aşylyp otyr. Öz kezegınde būl üderıs ömırdıŋ evoliusiialyq zaŋyna da qol sūǧyp, tıptı, adam aǧzasyndaǧy organdardy ǧana emes, ösımdıkter men januarlardyŋ jaŋa türlerın sūryptap şyǧaruǧa mümkındık berude. Būl tūrǧydan, Albert Gor keltırgen bır slaid kımdı bolsa da bei-jai qaldyrmaityny anyq. Mäselen, genetik ǧalymdar jürgızgen bır eksperimenttıŋ barysynde örmekşı men eşkınıŋ genderı budandastyrylyp, nätijesınde köp aiaqty «örmekşı-eşkı» alynǧan. Būl būryn tüske de kırmeitın dünie emes pe edı?
Altynşydan, bügıngı taŋda adamzat örkenietınıŋ öndıretın jiyntyq energiia quaty men Jerdıŋ ekologiialyq jüielerınıŋ arasynda mülde qaterlı bailanys qalyptasyp otyr. Onyŋ ışınde, äsırese, küllı adamzattyŋ tırşılıgı täueldı bolyp tabylatyn atmosfera men klimat arasyndaǧy näzık tepe-teŋdıkke ülken qauıp tönıp tūr. Mäselen, bügıngı taŋda älem ekonomikasy özıne qajet energiianyŋ 85 paiyzyn mūnai men gaz jäne kömırden öndıretındıkten, janu prosesı kezınde atalǧan las energiia közderı ärbır 24 saǧat saiyn atmosferaǧa 90 million tonna uly qaldyq, onyŋ ışınde kömırqyşqyl gazyn taratatyny ǧylymi tūrǧydan däleldengen. Demek, atmosferanyŋ tömengı qabattary adamzattyŋ ziiandy qaldyqtaryn saqtaityn qoimasyna ainalǧan dese de bolady. Būl üderıs osylaişa jalǧasa beretın bolsa, ǧalymdardyŋ boljauynşa, üstımızdegı ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın jer betındegı jan-januarlardyŋ teŋ jartysyna juyǧy mülde joiylyp ketuı yqtimal.
Basynda jalǧyz sūraqqa tolyqqandy jauap tabudan bastalǧan ırgelı ızdenıstıŋ ondaǧan jaŋa sūraqtarǧa ūlasyp, olardyŋ da jauabyn ızdeuge tura kelgendıgın Albert Gor jasyrmaidy. Bıraq ol bügıngı taŋda älgı sūraqtardyŋ jauabyn ızdeuge tek ǧalymdar ǧana emes, älemnıŋ saiasi bilıgınıŋ tızgının ūstap otyrǧandarmen qatar, biznes pen dın köşbasşylarynyŋ da qosa atsalysuy kerek ekendıgın alǧa tartady. Olai bolmaǧan jaǧdaida adamzat bolaşaǧynyŋ qyl üstınde tūrǧanyn eskertedı.
On saqqa jügırgen oiyn qorytyndylai kele, kıtap soŋynda Albert Gor: «Osy bız kımbız?» degen sūraq qoiady da, oǧan: «Adam balasymyz. Sanaly ǧūmyrdyŋ iesımız», dep kelte jauap qaiyrady. Söitedı de, adamzattyŋ san ǧasyrlar boiy jürıp ötken tarihi jolyn qysqaşa şolyp, onyŋ aldymen ormandardan şyǧyp, savannalarǧa, odan soŋ fermalarǧa, odan megaqalalarǧa qonys audarǧanyn; basynda tek ekeu bolyp, kele-kele bastary köbeiıp, sandarynyŋ aldymen myŋǧa, odan soŋ millionǧa, bara-bara milliardqa jetkendıgın; o basta tas däuırın bastan keşırıp, bırte-bırte soqaǧa jetıp, odan soŋ zauyttarǧa, endı, mıne, robottar men nanobottarǧa da iek artyp otyrǧanyn; o basta tılderdıŋ jalǧyz buyndy sözderden bastalyp, kele-kele ensiklopediialarǧa qol jetkızgenın; aldymen efir arqyly radio habarlaryn taratudy igerıp, endı internetke negızdelgen jahandyq aqparat qūraldaryn baǧyndyryp otyrǧanyn; o basta jalǧyz otbasyn qūryp, kele-kele qauymdasyp, odan ru-taipalarǧa, odan ūlttarǧa, odan memleketterge ūlasyp, örkeniet qūrǧanyn şolyp ötedı.
Ǧasyrlarǧa sozylǧan adamzattyŋ ötken joly osyndai bolsa, endıgı bolaşaǧy qandai bolmaq? Būl sūraqqa Albert Gor bergen jauaptyŋ da mänı zor. Adamzattyŋ bolaşaǧy onyŋ qandai joldy taŋdauyna tıkelei bailanysty bolmaq. Bolaşaq joldy adamzattyŋ özı taŋdai ma, joq älde älgı jol adamzatty taŋdai ma, mäsele osyǧan kelıp tıreledı. Naqtyraq aitqanda, adam balasy joǧaryda atalǧan jahandyq özgerısterdıŋ qozǧauşy küşterınıŋ yqpalynda tūiaq serıppei kete bere me, joq älde qairat-küşın qaita jiyp, älgı küşterdı tızgındep, ötken künderge mülde ūqsamaityn jaŋa bolaşaq ornatuǧa bet tüzei me degen ondaǧan saualdardy kese köldeneŋ tartady.
Albert Gor, sonymen qatar, tönıp tūrǧan syn-qaterlerdı boldyrmauǧa baǧyttalǧan bırınşı kezekte qolǧa alynuǧa tiıstı şaralardy da atap ötedı. Eŋ aldymen Jerdıŋ jylynuyn bäseŋdetu üşın kömırqyşqyl gazyn ölşeusız taratatyn öndırıs oşaqtaryna salyqty köbeituge mümkındık beretın zaŋ qabyldaudyŋ kezek küttırmeitın mäsele ekenıne nazar audarady. Eger mūndai zaŋ bükılälemdık deŋgeide ıske assa, onyŋ oŋ nätije beretını kümän tudyrmaitynyn alǧa tartady. Ekınşıden, qorşaǧan ortaǧa ölşeusız ziianyn tigızetın qoldanysta jürgen las energiia közderınen barynşa tez arylyp, mülde jaŋa tehnologiialarǧa negızdelgen jasyl energiia közderıne köşudı tezdetu kerektıgın eske salady. Üşınşıden, demografiialyq teŋgerımsızdıktı, iaǧni adam sanynyŋ eselep ösuın baiaulatu üşın, bırınşı kezekte, adam sanasyn tärbieleitın bılımge erekşe män berıluı kerektıgın köldeneŋ tartady. Bılımsız ortada közdegen maqsatqa jetu mümkın emes ekendıgın şegelep eskertedı. Törtınşıden, älemdık qoǧamdastyqty adamzat qūndylyqtaryn qūldyratyp almai, olardy tu etıp ūstauǧa şaqyrady.
Aitpaq oiyn qoryta kele, Albert Gor: «Adamzat örkenietı bügın jol aiyryǧynda tūr. Ekıge aiyrylǧan joldyŋ ekeuınıŋ de qaida aparatyny belgısız. Bıraq olardyŋ bırınıŋ küllı adamzat tırşılıgı täueldı bolyp otyrǧan klimat tepe-teŋdıgınıŋ būzyluyna, tabiǧi resurstardyŋ sarqyluyna, teŋdesı joq adamzat qūndylyqtarynyŋ kerı ketuıne nemese, mümkın, öz örkenietımızdıŋ mülde küirep tüsuıne aparatyny kümän tudyrmaidy. Al ekınşı jol bolaşaqqa bastaidy» degen sözdermen aiaqtaidy.
Ädıl Ahmetov, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
