«Qazannan qaqpaq ketse, itten ūiat ketedı» degendei, bügınde qazaq jerınıŋ är tükpırınde oryn alyp otyrǧan myna jaǧdai oilantpai qoimaidy. Eŋ bastysy, mūnyŋ el mädenietıne, tarihyna keltıretın zardaby orasan, sondyqtan aldyn alatyn kez keldı. ...Byltyr küz aiynda ärbır būta men jusannan tarihtyŋ köne belgısın ızdegen el men jerge janaşyr azamattarmen bırge Maŋǧystaudyŋ bırneşe tarihi-mädeni oryndaryn aralap, alys tükpırdegı atalar ruhtaryna ziiarat etu mümkındıgı tuyndaǧan bolatyn. Belgılı Şerqala tauynan ötıp, Aqmyşqa maŋdai tırep, köŋılımızdı de, közımızdı de osy tūsty janai jatqan Qyzylqala qalaşyǧynyŋ ornyna audara bergenımız sol edı, elsız jatqan dalada jaiaulatyp kele jatqan jalǧyz adamdy aŋǧardyq. «Qystyŋ közı qyrauda» demekşı, qūbylmaly küzdıŋ qara suyǧynda japan dalany jaiau aralaǧan jandy tosyp, tıldesuge tyrystyq. Söitsek būl joq ızdegen qazaq ta, qoiyn qaptata jaiǧan şopan da emes, Fransiiadan kelgen fransuz azamaty eken. Sapar maqsatyn aitqan joq, bız sopylyq ılımnıŋ sürleuımen 362 äulielı Maŋǧystaudaǧy atalar qauymyn aralap, ziiarat etken mūsylman, älde eskı oryndardan äldebır düniia – «aidaladan batpan qūiryq» ızdegen kelımsek bolar dep topşyladyq. Olai oilauǧa negız de joq emes. Maŋǧystaudyŋ ön boiyn türtkılep-tımıskılep, qara jerdıŋ qoiyn-qonyşyn qopara qazyp, tarihi eskertkışter men üiındılerdı audaryp-töŋkerıp, tau qoiyndaryna, üŋgırlerge süŋgıp, jyra-jyqpyldy qaqqylap qazyna ızdeuşıler köbeiıp ketken. Qoldaryna arnaiy temır, qazyna türlerın ızdeitın bır-bır qūrylǧyny ūstaǧan «qara arheologtar» motosikl men jol talǧamaityn kölıkterge mınıp, en dalany erkın kezıp jür. Özderın «joqty ızdeuşı, ötkendı jaŋǧyrtuşy el patriottary» sanaityn būlardyŋ köksegenı rasynda el mädenietı men tarihyn tügendeu me? Joq! Eskı oryndardan tabylǧan qymbat metaldardy, asyl tastardan jasalǧan zergerlık būiymdar men özge de qazba bailyqtardy tabys közıne ainaldyru. Äitpese, tapqan mys, kümıs, altyn tiyndary men saqina, özge de tabystaryn saudalamas edı olar?! Satyp alady-au degen jandarǧa telefon soǧyp, könenıŋ közın äspettegen mekemelerge habarlasyp, äleumettık jelılerde jar salmas edı. Kımnıŋ qai jerden ne tauyp, ony qaida jıbergenın eşkım bılmeidı – esepsız jürıs, alasapyran alys-berıs. Tıptı eskı qoljazbalar, köne kıtaptar, jazu-syzuy, belgı-bederı bar saqinalardaǧy qanşama syrlardyŋ kelımsektermen bırge kelmeske ketkenın oilaǧanda, ökınuden basqa amal joq. Bızdıŋ daladaǧy būl dürbeleŋ Reseide metall ızdeuşını nemese sol maqsattaǧy qūrylǧy ūstaǧandy äkımşılık jauapqa tartu turaly zaŋ qataiǧan soŋ küşeie tüsken. «Arqa jaily bolsa, arqar auyp nesı bar?» degendei, jerdıŋ asty men üstın, tıptı aua men sudy qyzǧyştai qoryǧan körşı eldıŋ ekpını kökeiın jer qoinyn aqtaryp, qazba ızdeu tesken aşközderdı şekaradan berı şūbyrtqan sekıldı. Kün jylynyp, jeraiaǧy keŋıgen köktemde, jaimaşuaq jazda Üstırt üstın, şyŋ jiekterın aralap jürgen reseilık «qonaqtardy» köresız, köresız de ündemeisız. Oǧan jergılıktı jıgıtterdıŋ qosylyp, olar salyp ketken soqpaqty odan ärı keŋ dalany keulei sozyp, olar bastaǧan ıstı belsendılıkpen jalǧastyryp jürgenın tüsınesız. Oǧan da ündemeisız... Bügınde «qara arheologtar» Maŋǧystauda Şerqala tauynyŋ ainalasyn tolyq qazyp, Esekennıŋ oiyndaǧy üiıktı de 3-4 metr tereŋdıkte qopara üŋgıgen. Būlardyŋ ärqaisysy tarihi derekke bai, şejırelı oryndar. Mysaly, «qara arheologtardyŋ» nazarynan tys qalmai, osy keptı kigen Qyzyltas bekınısın alaiyq. Resei men Hiua arasyndaǧy şielenıske orai 1834 jyly Kaspii teŋızınıŋ soltüstık-şyǧysynda salynyp, qazaq üşın qaiǧyly jyldardyŋ belgısı bolǧan Novo-Aleksandrov qamaly – Qyzyltas bekınısı 500-ge tarta jauyngerden qūralǧan äsker ūstap, Hiuany jaulau üşın qamdanǧan patşalyq Reseidıŋ äskerıne ärı-berı ötkende jan-jaqty qoldau körsetken maŋyzdy nysan qyzmetın atqarǧan. Maŋǧystau audanynyŋ aumaǧyndaǧy Sai-Ötes auylynan 50 şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan atalmyş bekınıs ornynda bügınde Qyzyltas meşıtı, qorym jäne tūrǧyn üi qūrylystarynyŋ qaldyqtary saqtalǧan. Otarşylyqtyŋ qamytyn kigızgen tarih aşy bolǧanmen, eskertkıştıŋ aty eskertkış, ol saqtaluy, zertteluı, ūrpaqqa nasihattaluy, sonymen qatar öz qūndylyǧymen, tarihilyǧymen uaqytqa, qoǧamǧa, ūrpaqqa Otandy, el men jerdı süiıp, ötkenderdı qūrmetteu üşın ruhani tūrǧyda qyzmet etuı tiıs. Alaida, bız olardy laiyqty qorǧap, ruhani tūrǧyda paidalana almai kelemız. Qyzyltas bekınısı de oidym-oidym qazylyp, oisyrap jatyr. Nege būlai? Bız nege «qara arheologtardan» qorǧana almaimyz? Olardyŋ ozbyr äreketın köre tūra läm dei almaitynymyz qalai? Dei almaimyz, öitkenı olarǧa uäj aituǧa zaŋ aiasynda qūqymyz joq eken. Bızde aua, su, jerdıŋ asty-üstı emes, tek memlekettık qorǧauǧa alynǧan jerlerge, nysandarǧa tiıspese bolǧany, qalǧan keŋ dalanyŋ, ol jerlerdegı sansyz mūralardyŋ sūrauy joq eken. Osyny jaqsy bıletın joq jerden tapqyştar keŋ dalamyzdy alaŋsyz kezıp jür...
Gülaiym ŞYNTEMIRQYZY,
«Egemen Qazaqstan»,
Maŋǧystau oblysy https://egemen.kz/article/164706-qara-arkheologtardan-qalay-qorghanamyz
