Düiım türkı düniesınıŋ biylǧy mädeni astanasy bolyp jariialanǧan Kastamonu topyraǧynda nebır kenen oily kemeŋgerler ömır sürgen körınedı. Solardyŋ bırı – ai-jūldyzdy bairaqty Anadoly jūrtyna aty mäşhür tūlǧa şeih Şaban-i Veli. Köne şahar bızdı osynau aituly tūlǧanyŋ «Gelişiniz güle-güle, Gitişiniz güle-güle...» degen äuezdı şumaqtarymen qarsy aldy. Qazaqşalap tötesınen qaiyrsaq, keremetterge toly kentımızge külıp kelıp, külıp ketıŋız degenı ǧoi. Jaryqtyqtyŋ jarym yrystai jaqsy sözderı şahardy şarlap jürgen barlyq avtobustardyŋ maŋdaişasyna jazylǧanyn baiqadyq. Bız mūny qonaqjai kastamonulyqtardyŋ qoşemetşıl köŋılderınıŋ körınısındei qabyldadyq.
Türkiianyŋ turister qūmyrsqanyŋ ileuındei qūjynap baryp Qara teŋızdıŋ telegei suyna şomylatyn oŋtüstıgınde emes, aua raiy salqyndau soltüstıgınde ornalasqan Kastamonudyŋ ırgetasy tym ılgerıde, jyl sanauǧa deiıngı este joq eskı zamandarda qalanypty. Ärtürlı taipalar mekendegen būl aimaqty antikalyq däuırde Paflagoniia dep atapty. Arydan jetken osynau onomastikalyq ataudyŋ tıkelei audarmasy sarymsaq iıstı halyq ūǧymyn bıldıretının estıgende erıksız eleŋ ettık. Söitsek mūnda künı bügınge deiın sarymsaqtyŋ eşbır jerdegıge ūqsamaityn erekşe tūqymy ösırıledı eken. Mıne, mäsele qaida jatyr.
Kımder kelıp-ketpegen kielı ölke. Talai syr bükken tau-tasynan ejelgı parsylardyŋ da, ellinderdıŋ de, rimdıkterdıŋ de, seljükterdıŋ de taŋbalanǧan ızderın tabasyŋ. Bırese rimdıkter, bırese vizantiialyqtar bilegen. Äigılı Ämır Temır de jaulaǧan. Aqyry ataqty Osman imperiiasynyŋ qūzyryna qaraǧan. Sodan berı Türkiianyŋ qūiqaly bır pūşpaǧy, oily-qyrly ülken provinsiianyŋ ortalyǧy. Tek turizm kenjelep damyǧandyqtan onyŋ köne tarih kömbesı ǧana emes, taŋǧajaiyp tabiǧaty sūqtandyrar sūlulyqqa tūnyp tūrǧanyn köpşılık bıle bermeidı. Sondyqtan Kastamonuǧa türkılerdıŋ mädeni astanasy märtebesın äperudegı tüpkı maqsat – osyndaǧy mol ruhani mūra men eleuge tūrarlyq eskertkışterdı adamzattyŋ ortaq igılıgıne ainaldyru bolsa kerek. Qai jaǧynan alyp qarasaŋyz da qūptarlyq qareket.
* * *
Bır jylǧa bolsa da bar türkınıŋ bas kentı atanyp, baǧy janǧan Kastamonuǧa alystan at sabyltyp jetken qazaqstandyq, qyrǧyzstandyq, özbekstandyq, äzerbaijandyq, tatarstandyq jäne gagauziialyq jurnalisterdı Türkiia mädeniet ministrlıgı men jergılıktı bilık ökılderı qūşaq jaia qarsy aldy. Aituly oqiǧaǧa arnalǧan saltanatty şarada tuysqan türkı memleketterınıŋ tuy jelbırep, taǧdyrdyŋ jazuymen jan-jaqqa tarap, san türlı saiasi sebeptermen bır-bırınen ajyrap qalǧan qardaştardyŋ qarym-qatynasyn qaitadan jandandyruǧa baǧyttalǧan igı tılekter tiegı aǧytyldy.
TÜRIKSOI ūiymynyŋ Bas hatşysy Düisen Qaseiınov ärbır el älemge özderınıŋ töl mädenietı arqyly tanylatynyn alǧa tartty. Öitkenı örkeniet törı öner-bılımı örge basqan ūlttarǧa ǧana ūsynylady. Būl – qarapaiym tırşılık qaǧidasy. Endeşe bızdıŋ halyqtarymyz da qoldaryndaǧy qūndylyqtaryn baǧalap qana qoimai, bazarlai bıluı qajet.
Türkınıŋ bary men joǧyn tügendeuge tiıs halyqaralyq ūiym basşysynyŋ aituy boiynşa, ötken jyldarda bırsypyra şaruanyŋ basy qaiyrylypty. Auqymdy baǧdarlama aldaǧy uaqytta sätımen jalǧasa bermek. Būiyrsa, Kastamonuda bauyrlastar basyn bırıktıretın bıregei şara retınde nauryz meiramy toilanady. Basqa da mändı mäjılıster barşylyq.
«Tas tüsken jerıne – auyr» bolatyny beseneden belgılı. Demek, türkiialyqtar tarapynan jürgızıletın ūiymdastyru jūmystarynda ırkılıs bolmaǧany jön. Osy oiymyzdy sezgendei Türkiianyŋ mädeniet jäne turizm ministrı Numan Kurtulmyş bügınde josparlanyp qoiylǧan jiyndardyŋ bärı joǧary deŋgeide ötetındıgıne senım bıldırdı. Ol üşın qajet barlyq jaǧdai jasalynbaq.
* * *
Bırden baiqalǧany, Kastamonu taudy jaryp, tasty būzyp arna salǧan sai-salany qualai salynypty. Qalany qaq jaryp Qaraşomaq özenı aǧady. Ūzyn sany 19 audannan tūratyn provinsiia ortalyǧy. Mūnda 114 myŋ adam tūrady.
Jurnalist aǧaiyndar avtobusqa mıngennen auyz jappai atamekenınıŋ artyqşylyqtaryn aitqan jol bastauşymyz Mūstafa Chagyrdyŋ äserlı äŋgımesın tyŋdaudyŋ özı bır ǧanibet. Onyŋ sözıne sensek, arysy alyp planetamyzda, berısı berekelı Anadolyda Kastamonuǧa jeter jer joq. Dūrys qoi. Otanǧa oda arnaudy kım jek körsın. Atajūrtyn ardaqtaǧan aqjürek azamatqa süisıne qaradyq. Ūstazyna ūiyǧan ūǧymtal oquşydai onyŋ oŋdy-soldy keltırgen derekterınıŋ kerektısın qoiyn däpterımızge qondyrdyq.
Sondaǧy keibır mändı mälımetterdı keltıre ketsek bylaişa kestelenedı. Aimaqtyŋ ekonomikasy negızınen auyl şaruaşylyǧyna arqa süieidı. Atalmyş saladaǧy şyǧarylatyn tauar kölemı ışkı jalpy önımnıŋ 40 paiyzyn qūraidy. Tabystyŋ qalǧan bölıgı aǧaş öŋdeu önerkäsıbınen, mal baǧudan, balyq aulaudan jäne mys öndıruden tüsedı. Auyldyq eldı mekender sany jönınen elde ekınşı oryn alady. Öŋır malşylarynyŋ özındık maqtanyşyna ainalǧan Dadai ylqylarynyŋ daŋqy alysqa taraǧan.
Teŋız deŋgeiınen 780 metr biıktıkte qonys tepken Kastamonu ölkesı örkeştı taularmen örnektelıp, qaraǧaily, qaiyŋdy, arşaly, şyrşaly qalyŋ orman-toǧailarmen qorşalǧan. Ösımdıkterdıŋ özge türlerıne de bai.
Būl jaqqa keletın turisterdı nemen qyzyqtyruǧa bolady? Olar bırınşı kezekte mädeni-tarihi oryndarmen tanysa alady. Aq basty şyŋdardyŋ aiasynda şaŋǧy teuıp, aŋ aulap, atpen seruendep, biık qūzdarǧa örmelep jäne basqa da aŋsary auǧan ıstermen ainalysady. Arasan sularynda em qabyldap, densaulyqtaryn tüzeidı. Aban, Bozqūrt, Jide, Doaniurt, İnebalu jaǧajailarynda künge küiedı. Küre tauyndaǧy 160-220 million jyldyq «İlgarini» üŋgırıne kırıp, Valla, Şataq, Horna, İrsizlar şatqaldaryn şarlaidy. On metrlık biıktıkten qūlap aqqan İlydja sarqyramasynyŋ qysy-jazy 23 gradustan tömen tüspeitın basseinıne baltyr batyrady. Äiteuır är närsege äues qydyrympaz qauymnyŋ ışın pystyrmaityndai qyzyqtarǧa keneltetın nysandar jeterlık.
* * *
Könenıŋ közındei tarihi oryndardy tamaşalau saiahatyn sonau HV ǧasyrda boi kötergen İsmail bei küliesınen bastadyq. Osman imperiiasy tūsynda osynda ämır jürgızgen jandar äuletınıŋ soŋǧy ökılı İsmail myrzanyŋ qūrmetıne kerege kergen keşen qūramyna meşıt, medrese, meiramhana, hamam, keruen sarai kıredı. Aulada ämırşınıŋ jaqyn-jūraǧattary jerlengenın aiǧaqtaityn qūlpytastar qaraiady. Eskı meşıt esıgınen engen boida imandylyq iırımderı tereŋıne tarta jöneledı. Işı jyp-jyly. Namaz oqityn bölıgı şariǧat şarttaryna sai jabdyqtalǧan. Ashanasynda qonaqtarǧa tamaq berılgen. Taǧy bır bölmesıne qoiylǧan taqtadaǧy jazularǧa qaraǧanda, mūnda qazır de İslam därısterı oqytylatyn tärızdı.
Meimanhanasynda ertede alystan kelgen keruenşıler üş kün jambasaqy tölemei-aq tegın jatyp, tamaqtanatyn tärtıp bolǧan. Tıptı tüielerge arnalǧan oryn-jaida olardyŋ üstıne artylǧan jükterı tarazyǧa tartylǧan. Salmaǧy tiıstı mölşerden asyp ketse, mal iesıne aiyppūl salynǧan. Keşendı salǧan qūrylysşylardyŋ juynyp-şaiynuyna arnalǧan monşa qazır aq mataǧa aişyqtap türlı örnek salatyn käsıporynǧa ainalypty. Ras būrynǧydai oiulardy taspen emes, aǧaş basqymen tüsıretın tehnologiiaǧa köşıptı. Onyŋ būrynǧy-soŋǧy täsılderın osyndaǧy mamandar täjıribe jüzınde körsettı. Jalpy, mūndai käsıpşılıkke kastamonulyqtar atamūralary retınde qaraitynyn bılıp qairan qaldyq.
Būdan keiın ıle-şala şaǧyn toqyma atelesıne soǧyp, sondaǧy üirenşıktı öndırıstık ürdısterdıŋ qyr-syryna qanyqtyq. Özgeşeleu öndırıs jetekşısı Sevş Küngeş hanym ūn qosylǧan suda qainatylǧan maqta jıptıŋ äbden «pısetındıgın» jetkızdı. Mata toqu kezınde jıptıŋ üzılmeuı basty mındet sanalady. Eger orta jolda osaldyq tanytsa, bükıl üderıstı qaita bastauǧa tura keledı. Būl künı jergılıktı qolönerşılerdıŋ bazarǧa qoiylǧan ūlttyq naqyştaǧy tauarlaryn tamaşalap, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan şeberler dästürınıŋ kındıgı üzılmegendıgıne kuä boldyq.
* * *
HIV ǧasyr tuyndysy sanalatyn Mahmūd bei meşıtı qala syrtyndaǧy tau sılemderınıŋ ortasynda ornalasqan. Ainalasyndaǧy şaǧyn auylda 25 otbasy tütın tütetıp, kündelıktı tırşılıgın küitteidı. Ǧasyrlar synyna syr aldyrmaǧan ǧimarattyŋ syrty – tas, ışı – aǧaş. Eŋ ǧajaby, bırde-bır şege qoldanylmaǧan. Bırınşı qabatynda erler, ekınşısınde äielder, üşınşısınde bileuşı tap ökılderı jūma namazyn oqityn bolǧan. Qazır de sol dästür saqtalypty.
Jol-jönekei töbesı opyrylyp ortasyna tüsken atam zamanǧy türık hamamynyŋ qirandysyn kördık. Könelıkterdıŋ körnektı nūsqasy eseptı eskertkıştı qaita qalpyna keltırse bolǧandai eken. Ökınışke qarai, qarausyz qalǧan syŋaily. Özımızde de eleŋsızdıkten joǧaltyp alǧan asyl qazynalarymyz az ba?! Kımge aqyl aitqandaimyz...
* * *
Tas qabyrǧalary şapqynşylardyŋ talai şabuylyna tosqauyl bolǧan Kastamonu kalesı tau basynda qasqaiyp tūrǧan has batyrdy elestetedı. Etektegı qalanyŋ qyr jelkesınen qydiyp qarauyl qaraǧandai qalyp tanytatyn qamaldy on ekınşı jüzjyldyqtyŋ juan ortasynda vizantiialyqtar soǧypty. Ätteŋ, tasqa tıl bıtpegen. Äitpese ärıden qozǧap älımsaqtyŋ şerlı şejıresın şerter edı-au. Töbe üstınen töŋırek alaqanǧa salǧandai anyq körınedı. Qorǧanysqa qolaily tūs retınde taŋdalǧany talassyz.
– Aǧa, anau jaqqa qaraŋyzşy! Qasymdaǧy «Qazaqparat» agenttıgınıŋ tılşısı Rizabek Nüsıpbekūlynyŋ oqystan şyqqan dausy oiymyzdy bölıp jıberdı. Qarasam, qamal mūnarasynyŋ ūşar biıgınde Qazaqstannyŋ kök tuyn kere ūstaǧan bır jıgıt tūr. Jan-jaqtan şeteldık ärıptesterımız jamyrai şulap, jyly lebızderın bıldırıp, bızdı qūttyqtap jatyr. Tūs-tūstan fotoapparattar syrtyldap, alqalaǧan äleumet äjeptäuır äbıgerge tüstı. Sol sättegı keudemızdı kernegen maqtanyş sezımın jetkızu, ärine qiyndau. Köŋıl tolqyp, köz jasaurady.
Asqar şyŋdy baǧyndyrǧan alpinistei arsalaŋdap ortamyzǧa oralǧan aqjarqyn oǧlandy asqan rizaşylyqpen bauyrymyzǧa basyp, apyl-ǧūpyl jön sūrastyq.
– Aty-jönım – Azamat Älımbaev. Tübımdı sūrasaŋyz, Atyraudyŋ tumasymyn. Türkiianyŋ Konia qalasynda oqyp jatyrmyn. Bolaşaq teologpın. Būl jerge joldastarymmen bırge qydyryp keldım, – dep män-jaidy tüsındırdı ör mınezdı örenımız.
– Eldı saǧynǧan şyǧarsyŋdar...
– Aitpaŋyz. Tüsımde ylǧi auyldy körem. Mūnda aş jürgen joqpyz. Bıraq qazaqtyŋ qazy-qartasy men jal-jaiasyna tamaq jete me?!
– Qazaqstannyŋ jalauyn osylai özderıŋmen ylǧi alyp jüresıŋder me?
– Mümkındıgınşe qolymyzdan tastamauǧa tyrysamyz. Menıŋşe, qazaqtyŋ är balasy qasiettı tuymyzdyŋ qadırın bıluge tiıs!
– Atyŋa zatyŋ sai azamat ekensıŋ! Elge aman-esen qaitularyŋa tılektespız. Bır top qazaqstandyq studentpen estelık suretke tüstık.
* * *
Barǧannan qas-qabaǧymyzǧa qarap, qalany emın-erkın aralauymyzǧa mümkındık jasap baqqan «Kastamonu turizm» mekemesınıŋ Gökşen Gedik Sabankaia bastaǧan qyzmetkerlerı özderınıŋ ılıp alarlyqtai ınju-marjandaryn bızdıŋ nazarymyzdan tys qaldyrmauǧa tyrysty. «Qonaq qoidan juas qoi», töredei kütıp, töbelerıne kötergen türık aǧaiyndardyŋ köŋılın jyqpai, jetektep aparǧan jerlerınıŋ bärıne bardyq. Ūlttyq taǧamdarynyŋ tür-türınen däm tattyq. Ataqty «Şekmek halvasyn» jep, aşqyltym airanyn ıştık.
Eŋ bastysy, el tarihyna qatysty eren eksponattar saqtalǧan mūrajailarda bolyp, kökeige köp oi tüidık. Äsırese Arheologiia muzeiınıŋ esıgınen engennen-aq Türkiianyŋ tūǧyryn biıktetken ūly kösem Mūstafa Kemal Atatürıktı Anadoly halqynyŋ qalai qūrmetteitının aŋǧardyq. Onyŋ osy qalaǧa keluıne bailanysty oqiǧalar qabyrǧadaǧy qaptaǧan surettermen berılıptı. Bükıl millät ardaqtaǧan qairatkerdıŋ kiımderı men tūtynǧan zattarynyŋ bırazy körmege qoiylypty. Basqa zaldardaǧy arheologiialyq qazbalar kezınde tabylǧan märmär tabyttar, aŋ beinelı müsınder, tūrmystyq qūral-saimandar jetı yqylymnyŋ jetıstıkterın jariia etkendei.
Etnografiia muzeiı de kırseŋ şyqqysyzdai eken. Baiaǧyda qalabasy Sadyq paşanyŋ üi-jaiy bolǧan ǧimarat ışındegı jädıgerler közdıŋ jauyn alady. Olardyŋ köbısı Osman däuırındegı mülık-mükämaldar. Temır şyǧyrşyqtarmen toqylǧan sauyt, sadaq, qanjar, qylyş, selebe sekıldı qaru-jaraq arsenaly atasy jaudan qaitpaǧan er türık ūrpaqtarynyŋ örşıl ruhyn aişyqtap tūrǧandai. Altynmen aptalǧan äielderdıŋ äşekei-üşekeilerımen kümıspen küptelgen at äbzelderınıŋ ädemılıgıne qyzyǧyp ainalsoqtap qalǧan ärıptesterımızdıŋ bölekşe äserge bölengenderın alabūrtqan jüzderınen aŋǧardyq.
Bız basqa da ǧibrattyq nysandardan körgen-bılgenımızdıŋ bärın bırdei baiandap jatqandy artyq sanadyq. Ondaǧy dünielerdı közben köru kerek.
* * *
Kastamonudyŋ ırgesındegı Ylǧaz ūlttyq parkıne barǧanymyzda aq ūlpaǧa oranǧan şyŋ-qūzdardy, qar jamylǧan qalyŋ aǧaşty körıp, körkemdık kökjiegıne tamsana ūzaq qaradyq. Tau bauraiyndaǧy şaŋǧy bazasynda qysqy demalys qyzyǧyna batqandardyŋ qarasy äjeptäuır. Maŋaidaǧy qonaqüiler adamdarǧa lyq toly. Dala tösı yrdu-dyrdu. Şana süiregen bala-şaǧanyŋ şat-şadyman külkısınen jasyl orman jaŋǧyrǧandai. Äue jolymen äidık şoqyǧa şyǧyp qaitqan jurnalister qauymynyŋ da qaǧanaǧy – qaryq, saǧanaǧy – saryq... Altaiy men Alatauy asqaqtaǧan Qazaqstannan kelgendıkten keibır qalamdastarymyzǧa keremettei küi keştırgen būl körınıster bızdı anau aitqandai taŋdandyra qoimaǧanyn jasyryp qaiteiık...
Sapar soŋyna qarai Kastamonu qalalyq jurnalister qoǧamynyŋ töraǧasy Mūstafa Erqan Iylmazben kezdesıp, ekıjaqty paidaly erkın sūhbat qūrdyq. Onyŋ äŋgımesınen ūqqanymyz, mūndaǧy baspasözdıŋ 150 jyldyq tarihy bar eken. Qazırgı taŋda qalada 13 basylym bar. Eŋ baiyrǧysy – «Aşyqsöz» gazetı. Köp oqylatyny – «Kastamonu» ünjariiasy. Taralymy şamamen myŋ danadai. Būqaralyq aqparat qūraldary tegıs jekemenşık ielerınıŋ qolynda.
Baiypty pıkıralysu barysynda qonaqtar da belsendı türde sözge aralasyp, öz memleketterındegı BAQ ahualy turaly aityp berdı.
* * *
...Kastamonuda körerlık dünieler köpteu körındı. Tügın qaldyrmai tügendeudı gazet kölemı kötermes. Bıraz jaidy jazdyq bılem. Sırä, olar turaly myŋ ret oqyǧannan bır ret körgen artyq şyǧar.
* * *
Bır jylǧa bolsa da bar türkınıŋ bas kentı atanyp, baǧy janǧan Kastamonuǧa alystan at sabyltyp jetken qazaqstandyq, qyrǧyzstandyq, özbekstandyq, äzerbaijandyq, tatarstandyq jäne gagauziialyq jurnalisterdı Türkiia mädeniet ministrlıgı men jergılıktı bilık ökılderı qūşaq jaia qarsy aldy. Aituly oqiǧaǧa arnalǧan saltanatty şarada tuysqan türkı memleketterınıŋ tuy jelbırep, taǧdyrdyŋ jazuymen jan-jaqqa tarap, san türlı saiasi sebeptermen bır-bırınen ajyrap qalǧan qardaştardyŋ qarym-qatynasyn qaitadan jandandyruǧa baǧyttalǧan igı tılekter tiegı aǧytyldy.
TÜRIKSOI ūiymynyŋ Bas hatşysy Düisen Qaseiınov ärbır el älemge özderınıŋ töl mädenietı arqyly tanylatynyn alǧa tartty. Öitkenı örkeniet törı öner-bılımı örge basqan ūlttarǧa ǧana ūsynylady. Būl – qarapaiym tırşılık qaǧidasy. Endeşe bızdıŋ halyqtarymyz da qoldaryndaǧy qūndylyqtaryn baǧalap qana qoimai, bazarlai bıluı qajet.
Türkınıŋ bary men joǧyn tügendeuge tiıs halyqaralyq ūiym basşysynyŋ aituy boiynşa, ötken jyldarda bırsypyra şaruanyŋ basy qaiyrylypty. Auqymdy baǧdarlama aldaǧy uaqytta sätımen jalǧasa bermek. Būiyrsa, Kastamonuda bauyrlastar basyn bırıktıretın bıregei şara retınde nauryz meiramy toilanady. Basqa da mändı mäjılıster barşylyq.
«Tas tüsken jerıne – auyr» bolatyny beseneden belgılı. Demek, türkiialyqtar tarapynan jürgızıletın ūiymdastyru jūmystarynda ırkılıs bolmaǧany jön. Osy oiymyzdy sezgendei Türkiianyŋ mädeniet jäne turizm ministrı Numan Kurtulmyş bügınde josparlanyp qoiylǧan jiyndardyŋ bärı joǧary deŋgeide ötetındıgıne senım bıldırdı. Ol üşın qajet barlyq jaǧdai jasalynbaq.
* * *
Bırden baiqalǧany, Kastamonu taudy jaryp, tasty būzyp arna salǧan sai-salany qualai salynypty. Qalany qaq jaryp Qaraşomaq özenı aǧady. Ūzyn sany 19 audannan tūratyn provinsiia ortalyǧy. Mūnda 114 myŋ adam tūrady.
Jurnalist aǧaiyndar avtobusqa mıngennen auyz jappai atamekenınıŋ artyqşylyqtaryn aitqan jol bastauşymyz Mūstafa Chagyrdyŋ äserlı äŋgımesın tyŋdaudyŋ özı bır ǧanibet. Onyŋ sözıne sensek, arysy alyp planetamyzda, berısı berekelı Anadolyda Kastamonuǧa jeter jer joq. Dūrys qoi. Otanǧa oda arnaudy kım jek körsın. Atajūrtyn ardaqtaǧan aqjürek azamatqa süisıne qaradyq. Ūstazyna ūiyǧan ūǧymtal oquşydai onyŋ oŋdy-soldy keltırgen derekterınıŋ kerektısın qoiyn däpterımızge qondyrdyq.
Sondaǧy keibır mändı mälımetterdı keltıre ketsek bylaişa kestelenedı. Aimaqtyŋ ekonomikasy negızınen auyl şaruaşylyǧyna arqa süieidı. Atalmyş saladaǧy şyǧarylatyn tauar kölemı ışkı jalpy önımnıŋ 40 paiyzyn qūraidy. Tabystyŋ qalǧan bölıgı aǧaş öŋdeu önerkäsıbınen, mal baǧudan, balyq aulaudan jäne mys öndıruden tüsedı. Auyldyq eldı mekender sany jönınen elde ekınşı oryn alady. Öŋır malşylarynyŋ özındık maqtanyşyna ainalǧan Dadai ylqylarynyŋ daŋqy alysqa taraǧan.
Teŋız deŋgeiınen 780 metr biıktıkte qonys tepken Kastamonu ölkesı örkeştı taularmen örnektelıp, qaraǧaily, qaiyŋdy, arşaly, şyrşaly qalyŋ orman-toǧailarmen qorşalǧan. Ösımdıkterdıŋ özge türlerıne de bai.
Būl jaqqa keletın turisterdı nemen qyzyqtyruǧa bolady? Olar bırınşı kezekte mädeni-tarihi oryndarmen tanysa alady. Aq basty şyŋdardyŋ aiasynda şaŋǧy teuıp, aŋ aulap, atpen seruendep, biık qūzdarǧa örmelep jäne basqa da aŋsary auǧan ıstermen ainalysady. Arasan sularynda em qabyldap, densaulyqtaryn tüzeidı. Aban, Bozqūrt, Jide, Doaniurt, İnebalu jaǧajailarynda künge küiedı. Küre tauyndaǧy 160-220 million jyldyq «İlgarini» üŋgırıne kırıp, Valla, Şataq, Horna, İrsizlar şatqaldaryn şarlaidy. On metrlık biıktıkten qūlap aqqan İlydja sarqyramasynyŋ qysy-jazy 23 gradustan tömen tüspeitın basseinıne baltyr batyrady. Äiteuır är närsege äues qydyrympaz qauymnyŋ ışın pystyrmaityndai qyzyqtarǧa keneltetın nysandar jeterlık.
* * *
Könenıŋ közındei tarihi oryndardy tamaşalau saiahatyn sonau HV ǧasyrda boi kötergen İsmail bei küliesınen bastadyq. Osman imperiiasy tūsynda osynda ämır jürgızgen jandar äuletınıŋ soŋǧy ökılı İsmail myrzanyŋ qūrmetıne kerege kergen keşen qūramyna meşıt, medrese, meiramhana, hamam, keruen sarai kıredı. Aulada ämırşınıŋ jaqyn-jūraǧattary jerlengenın aiǧaqtaityn qūlpytastar qaraiady. Eskı meşıt esıgınen engen boida imandylyq iırımderı tereŋıne tarta jöneledı. Işı jyp-jyly. Namaz oqityn bölıgı şariǧat şarttaryna sai jabdyqtalǧan. Ashanasynda qonaqtarǧa tamaq berılgen. Taǧy bır bölmesıne qoiylǧan taqtadaǧy jazularǧa qaraǧanda, mūnda qazır de İslam därısterı oqytylatyn tärızdı.
Meimanhanasynda ertede alystan kelgen keruenşıler üş kün jambasaqy tölemei-aq tegın jatyp, tamaqtanatyn tärtıp bolǧan. Tıptı tüielerge arnalǧan oryn-jaida olardyŋ üstıne artylǧan jükterı tarazyǧa tartylǧan. Salmaǧy tiıstı mölşerden asyp ketse, mal iesıne aiyppūl salynǧan. Keşendı salǧan qūrylysşylardyŋ juynyp-şaiynuyna arnalǧan monşa qazır aq mataǧa aişyqtap türlı örnek salatyn käsıporynǧa ainalypty. Ras būrynǧydai oiulardy taspen emes, aǧaş basqymen tüsıretın tehnologiiaǧa köşıptı. Onyŋ būrynǧy-soŋǧy täsılderın osyndaǧy mamandar täjıribe jüzınde körsettı. Jalpy, mūndai käsıpşılıkke kastamonulyqtar atamūralary retınde qaraitynyn bılıp qairan qaldyq.
Būdan keiın ıle-şala şaǧyn toqyma atelesıne soǧyp, sondaǧy üirenşıktı öndırıstık ürdısterdıŋ qyr-syryna qanyqtyq. Özgeşeleu öndırıs jetekşısı Sevş Küngeş hanym ūn qosylǧan suda qainatylǧan maqta jıptıŋ äbden «pısetındıgın» jetkızdı. Mata toqu kezınde jıptıŋ üzılmeuı basty mındet sanalady. Eger orta jolda osaldyq tanytsa, bükıl üderıstı qaita bastauǧa tura keledı. Būl künı jergılıktı qolönerşılerdıŋ bazarǧa qoiylǧan ūlttyq naqyştaǧy tauarlaryn tamaşalap, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan şeberler dästürınıŋ kındıgı üzılmegendıgıne kuä boldyq.
* * *
HIV ǧasyr tuyndysy sanalatyn Mahmūd bei meşıtı qala syrtyndaǧy tau sılemderınıŋ ortasynda ornalasqan. Ainalasyndaǧy şaǧyn auylda 25 otbasy tütın tütetıp, kündelıktı tırşılıgın küitteidı. Ǧasyrlar synyna syr aldyrmaǧan ǧimarattyŋ syrty – tas, ışı – aǧaş. Eŋ ǧajaby, bırde-bır şege qoldanylmaǧan. Bırınşı qabatynda erler, ekınşısınde äielder, üşınşısınde bileuşı tap ökılderı jūma namazyn oqityn bolǧan. Qazır de sol dästür saqtalypty.
Jol-jönekei töbesı opyrylyp ortasyna tüsken atam zamanǧy türık hamamynyŋ qirandysyn kördık. Könelıkterdıŋ körnektı nūsqasy eseptı eskertkıştı qaita qalpyna keltırse bolǧandai eken. Ökınışke qarai, qarausyz qalǧan syŋaily. Özımızde de eleŋsızdıkten joǧaltyp alǧan asyl qazynalarymyz az ba?! Kımge aqyl aitqandaimyz...
* * *
Tas qabyrǧalary şapqynşylardyŋ talai şabuylyna tosqauyl bolǧan Kastamonu kalesı tau basynda qasqaiyp tūrǧan has batyrdy elestetedı. Etektegı qalanyŋ qyr jelkesınen qydiyp qarauyl qaraǧandai qalyp tanytatyn qamaldy on ekınşı jüzjyldyqtyŋ juan ortasynda vizantiialyqtar soǧypty. Ätteŋ, tasqa tıl bıtpegen. Äitpese ärıden qozǧap älımsaqtyŋ şerlı şejıresın şerter edı-au. Töbe üstınen töŋırek alaqanǧa salǧandai anyq körınedı. Qorǧanysqa qolaily tūs retınde taŋdalǧany talassyz.
– Aǧa, anau jaqqa qaraŋyzşy! Qasymdaǧy «Qazaqparat» agenttıgınıŋ tılşısı Rizabek Nüsıpbekūlynyŋ oqystan şyqqan dausy oiymyzdy bölıp jıberdı. Qarasam, qamal mūnarasynyŋ ūşar biıgınde Qazaqstannyŋ kök tuyn kere ūstaǧan bır jıgıt tūr. Jan-jaqtan şeteldık ärıptesterımız jamyrai şulap, jyly lebızderın bıldırıp, bızdı qūttyqtap jatyr. Tūs-tūstan fotoapparattar syrtyldap, alqalaǧan äleumet äjeptäuır äbıgerge tüstı. Sol sättegı keudemızdı kernegen maqtanyş sezımın jetkızu, ärine qiyndau. Köŋıl tolqyp, köz jasaurady.
Asqar şyŋdy baǧyndyrǧan alpinistei arsalaŋdap ortamyzǧa oralǧan aqjarqyn oǧlandy asqan rizaşylyqpen bauyrymyzǧa basyp, apyl-ǧūpyl jön sūrastyq.
– Aty-jönım – Azamat Älımbaev. Tübımdı sūrasaŋyz, Atyraudyŋ tumasymyn. Türkiianyŋ Konia qalasynda oqyp jatyrmyn. Bolaşaq teologpın. Būl jerge joldastarymmen bırge qydyryp keldım, – dep män-jaidy tüsındırdı ör mınezdı örenımız.
– Eldı saǧynǧan şyǧarsyŋdar...
– Aitpaŋyz. Tüsımde ylǧi auyldy körem. Mūnda aş jürgen joqpyz. Bıraq qazaqtyŋ qazy-qartasy men jal-jaiasyna tamaq jete me?!
– Qazaqstannyŋ jalauyn osylai özderıŋmen ylǧi alyp jüresıŋder me?
– Mümkındıgınşe qolymyzdan tastamauǧa tyrysamyz. Menıŋşe, qazaqtyŋ är balasy qasiettı tuymyzdyŋ qadırın bıluge tiıs!
– Atyŋa zatyŋ sai azamat ekensıŋ! Elge aman-esen qaitularyŋa tılektespız. Bır top qazaqstandyq studentpen estelık suretke tüstık.
* * *
Barǧannan qas-qabaǧymyzǧa qarap, qalany emın-erkın aralauymyzǧa mümkındık jasap baqqan «Kastamonu turizm» mekemesınıŋ Gökşen Gedik Sabankaia bastaǧan qyzmetkerlerı özderınıŋ ılıp alarlyqtai ınju-marjandaryn bızdıŋ nazarymyzdan tys qaldyrmauǧa tyrysty. «Qonaq qoidan juas qoi», töredei kütıp, töbelerıne kötergen türık aǧaiyndardyŋ köŋılın jyqpai, jetektep aparǧan jerlerınıŋ bärıne bardyq. Ūlttyq taǧamdarynyŋ tür-türınen däm tattyq. Ataqty «Şekmek halvasyn» jep, aşqyltym airanyn ıştık.
Eŋ bastysy, el tarihyna qatysty eren eksponattar saqtalǧan mūrajailarda bolyp, kökeige köp oi tüidık. Äsırese Arheologiia muzeiınıŋ esıgınen engennen-aq Türkiianyŋ tūǧyryn biıktetken ūly kösem Mūstafa Kemal Atatürıktı Anadoly halqynyŋ qalai qūrmetteitının aŋǧardyq. Onyŋ osy qalaǧa keluıne bailanysty oqiǧalar qabyrǧadaǧy qaptaǧan surettermen berılıptı. Bükıl millät ardaqtaǧan qairatkerdıŋ kiımderı men tūtynǧan zattarynyŋ bırazy körmege qoiylypty. Basqa zaldardaǧy arheologiialyq qazbalar kezınde tabylǧan märmär tabyttar, aŋ beinelı müsınder, tūrmystyq qūral-saimandar jetı yqylymnyŋ jetıstıkterın jariia etkendei.
Etnografiia muzeiı de kırseŋ şyqqysyzdai eken. Baiaǧyda qalabasy Sadyq paşanyŋ üi-jaiy bolǧan ǧimarat ışındegı jädıgerler közdıŋ jauyn alady. Olardyŋ köbısı Osman däuırındegı mülık-mükämaldar. Temır şyǧyrşyqtarmen toqylǧan sauyt, sadaq, qanjar, qylyş, selebe sekıldı qaru-jaraq arsenaly atasy jaudan qaitpaǧan er türık ūrpaqtarynyŋ örşıl ruhyn aişyqtap tūrǧandai. Altynmen aptalǧan äielderdıŋ äşekei-üşekeilerımen kümıspen küptelgen at äbzelderınıŋ ädemılıgıne qyzyǧyp ainalsoqtap qalǧan ärıptesterımızdıŋ bölekşe äserge bölengenderın alabūrtqan jüzderınen aŋǧardyq.
Bız basqa da ǧibrattyq nysandardan körgen-bılgenımızdıŋ bärın bırdei baiandap jatqandy artyq sanadyq. Ondaǧy dünielerdı közben köru kerek.
* * *
Kastamonudyŋ ırgesındegı Ylǧaz ūlttyq parkıne barǧanymyzda aq ūlpaǧa oranǧan şyŋ-qūzdardy, qar jamylǧan qalyŋ aǧaşty körıp, körkemdık kökjiegıne tamsana ūzaq qaradyq. Tau bauraiyndaǧy şaŋǧy bazasynda qysqy demalys qyzyǧyna batqandardyŋ qarasy äjeptäuır. Maŋaidaǧy qonaqüiler adamdarǧa lyq toly. Dala tösı yrdu-dyrdu. Şana süiregen bala-şaǧanyŋ şat-şadyman külkısınen jasyl orman jaŋǧyrǧandai. Äue jolymen äidık şoqyǧa şyǧyp qaitqan jurnalister qauymynyŋ da qaǧanaǧy – qaryq, saǧanaǧy – saryq... Altaiy men Alatauy asqaqtaǧan Qazaqstannan kelgendıkten keibır qalamdastarymyzǧa keremettei küi keştırgen būl körınıster bızdı anau aitqandai taŋdandyra qoimaǧanyn jasyryp qaiteiık...
Sapar soŋyna qarai Kastamonu qalalyq jurnalister qoǧamynyŋ töraǧasy Mūstafa Erqan Iylmazben kezdesıp, ekıjaqty paidaly erkın sūhbat qūrdyq. Onyŋ äŋgımesınen ūqqanymyz, mūndaǧy baspasözdıŋ 150 jyldyq tarihy bar eken. Qazırgı taŋda qalada 13 basylym bar. Eŋ baiyrǧysy – «Aşyqsöz» gazetı. Köp oqylatyny – «Kastamonu» ünjariiasy. Taralymy şamamen myŋ danadai. Būqaralyq aqparat qūraldary tegıs jekemenşık ielerınıŋ qolynda.
Baiypty pıkıralysu barysynda qonaqtar da belsendı türde sözge aralasyp, öz memleketterındegı BAQ ahualy turaly aityp berdı.
* * *
...Kastamonuda körerlık dünieler köpteu körındı. Tügın qaldyrmai tügendeudı gazet kölemı kötermes. Bıraz jaidy jazdyq bılem. Sırä, olar turaly myŋ ret oqyǧannan bır ret körgen artyq şyǧar.
Talǧat BATYRHAN,
«Egemen Qazaqstan» Astana – Kastamonu – Astana
