(Alaş qozǧalysynyŋ bastauynan)
Küllı imperiia buyrqanyp jatqan. Bıraq jer-jerdegı, äsırese imperiia astanasyndaǧy ereuılder jūmysşylardy dürlıktıruşıler kütkendei nätije bermedı. Saiasi tımıskıleu salasynyŋ baiyrǧy qyzmetşısı Şeglov mūny jaqsy bıledı. Sol şaqta alysta, Ombyda bolǧanymen oǧan Sankt-Peterburg jūmysşylary ötınışterın patşaǧa tıkelei bıldırmekke bır dıni qyzmetşınıŋ aqylymen jäne sonyŋ bastauymen niettengenı de belgılı-tın. Ol polisiiamen bailanysty bolǧan tärızdı, bıraq sol jolǧy qaiǧyly saldarǧa ūşyratqan äreketı qadaǧalaudan tys qalǧan körınedı. Nätijesınde jūmyskerlerdıŋ qalyŋ toby şeruge şyqty, olardyŋ mūqtajdyqtaryn tızgen ūjymdyq petisiia taq iesıne beibıt jaǧdaida tapsyrylmady. Şerudı ükımet äskerlerı Qysqy sarai aldynda atqylap, qyrǧynǧa ūşyratyp tarqatty. Būl – qaraly ataǧy jer-jahanǧa jaiylǧan oqiǧa boldy.
Ekınşı Nikolai patşa
Qandy jeksenbı. 1905 jylǧy 9 qaŋtarda* Sankt-Peterburgte jūmysşylardyŋ II Nikolai patşaǧa petisiia tapsyrudy közdegen beibıt şeruı ot-qaru qoldanyp quylǧandyqtan, osylai ataldy. Ne kerek, Qandy jeksenbı eŋ maubas degennıŋ özınıŋ ūiqysyn şaidai aşty. Būǧan qūpiia polisiia sarbazy Şeglov senımdı.
* 9 qaŋtar – sol zamanǧy Iýlii küntızbesı boiynşa, al qazırgı qoldanystaǧy Grigorii küntızbesımen būl kün 22 qaŋtarǧa sai keledı.
İä, osy oqiǧadan Bırınşı orys revoliusiiasy bastau aldy. Aşynǧan jūrt jer-jerde türlı qarsylyq şaralaryna şyqty. Tolqu tıptı Dala ölkesın de qamtydy. Ärine, bırınşı kezekte jūmysşylar şoǧyrlanyp tūryp jatqan qalalardy... Esıne Omby temırjol jūmysşylarynyŋ jinalystary tüstı. (Meimanhadan şyǧyp, Peterburgtıŋ dymqyl suyq auasyn eleŋ qylmai, Fontanka jaǧalauymen polisiia departamentıne kele jatqan). Olar Qysqy sarai alaŋyndaǧy qandy oqiǧa jaiyndaǧy habar jetısımen dürlıkken edı. Sıbırdıŋ bas qalasy Omby öz aldyna, basqa qalalarda da bilık tarapyna narazylyq söz aitqan jiyndar boi körsetıp jatty. Qūpiia polisiiaǧa jūmys köbeigen. Şeglov sol bır kezeŋde öŋırdegı jasyryn agentter men astyrtyn mälımet berıp tūruşylar qataryn köbeituge atsalysqan. Küdıktı sözder men ıs-äreketterdı der kezınde bılıp otyrudy qamtamasyz etetın jüie toryn mūqiiat toqyp alu arqyly qandai da bır kramolanyŋ aldyn aluǧa bolady. Biylǧy revoliusiialyq qozǧalys şartaraptaǧy barşa jūrtşylyqty mazasyzdandyryp tūrǧan şaqta saiasi tımıskı jūmystary bır sätke de tolastamauǧa tiıs. Osy tarapta oǧan departamentte de talai paidaly paiym aityldy...
Sviaşennik Gapon
Qandy jeksenbı künı imperator Sankt-Peterburgte emes, Sarskoe Selodaǧy saraiynda bolǧan. Oqiǧa qarsaŋynda, 8 (21) qaŋtarda kündelıgıne tüsırgen jazbasynda: «Keşegı künnen berı Peterburgte barlyq zauyttar men fabrikalar ereuıldedı. Garnizondy küşeitu üşın qala syrtynan äsker şaqyryldy. Osy uaqytqa deiın jūmysşylar özderın tynyş ūstaǧan edı. olardyŋ sany 120.000 adam. Jūmysşy odaǧynyŋ basynda äldeqandai sviaşennik – sosialist Gapon tūrǧan körınedı. Keşkısın Mirskii kelıp, qoldanylǧan şaralar jönınde baiandama jasap kettı», – degen joldar bar. Erteŋıne, 9 (22) qaŋtarda, Işkı ıster ministrı Petr Sviatopolk-Mirskiidıŋ «saqtyq şaralarynyŋ» qorqynyşty nätijesın estıgende, II Nikolai kündelıgıne: «Auyr kün! Peterburgte jūmysşylardyŋ Qysqy saraiǧa jetpek bolǧan tılegınıŋ saldarynan eleulı tärtıpsızdıkter oryn aldy. Äskerler qalanyŋ är jerınde oq atuǧa tiıs boldy, öltırılgender men jaralanǧandar köp boldy. Qūdaiym-ai, qandai janǧa batatyn auyr jäit būl!» – dep jazyp qoiypty... Patşanyŋ oŋaşada otyryp jazǧan osy bır syr aşuy keibır oilarǧa jeteleidı. Ol jūmysşylar petisiiasyn mūqiiat oqydy, ärine. Qoiǧan talaptarynyŋ da jany bar ekenın zerdeledı, söz joq. Bıraq imperator samoderjavielık bilıktıŋ bır pūşpaǧyn ökıldık jinalysqa auystyruǧa eşqaşan jol bermek emes. Älgı Georgii Gapon degen sviaşennik özın tym kösem sezınıp ketken eken. Jūmysşylardan odaq qūrǧan. Sol odaq arqyly qaladaǧy barlyq zauyttardyŋ jūmysşylaryn patşaǧa mūŋ-mūqtajdaryn aitqan jazbaşa tılekterın tıkelei aparyp beru üşın sap qūryp alaŋǧa baruǧa köndırgen. Olarǧa tıptı petisiiany da özı jazyp berıptı. Patşa aitsa boldy – şeşıledı dep ümıttendırgen. Tılek-hattarynda ekonomikalyq qajettılıkterdı tızbeleuden asyp, saiasat tūrǧysyndaǧy talaptardy da qosyp jıbergenın qarasaişy! İmperatordyŋ qytyǧyna tietın talaptar kıleŋ. Qūryltaişy jinalys şaqyrylsa deidı, oǧan barşaǧa bırdei, qūpiia jäne teŋ därejede dauys beru jolymen ökılder sailansa deidı. Ökılder kapitalist pen jūmysşy da, chinovnik pen sviaşennik te, doktor men mūǧalım de bolsa, iaǧni barlyq taptan, barlyq soslovieden bolsa deidı. Halyq ökıldıgı kerek deidı, halyq özın basqaruǧa özı kömektesuge tiıs deidı. Eldı tek qana chinovnikterdıŋ basqaruy qisynsyz ekenın ömır körsetıp otyr deidı. Rossiia tym alyp, jerı ūlan-ǧaiyr, halqy köp, tiısınşe onyŋ mūqtajdyqtary da san türlı, köp mazmūndy, köp salaly deidı. Halyqtyŋ şynaiy mūŋ-mūqtajyn tek halyqtyŋ özı ǧana bıledı deidı. Sondyqtan da Jaratqan Jalǧyz maŋdaiyna mai jaqqan Ūly Märtebelını onyŋ kömegınen eşbır bastartpauǧa ündeidı. Osy petisiiany oqysymen, bır sät te aialdamastan, orys jerınıŋ şartarabynan ökılder şaqyruǧa pärmen ber deidı. Äne qandai talaptar tūjyrymdaǧan olar. Būlar, söz joq, patşaǧa ūnamady. Alaida üdei tüsken revoliusiialyq oqiǧalar jūmysşylardyŋ petisiiasynda qoiylǧan mäselelerdıŋ özektılıgın däleldei tüsken. Sondyqtan patşa erkınen tys şegınıske bardy, mūnysyn kündelıgındegı myna joldar rastaidy: «18-şı aqpan. Jūma. Mende Ministrler keŋesınıŋ mäjılısı öttı. Memlekettık Keŋeske engızıletın zaŋ jobalaryn qarauǧa qatystyrylu üşın jergılıktı ökılderdı şaqyru ädısın jasauǧa bailanysty Bulyginnıŋ atyna jazylǧan reskriptke qol qoidym. Qūdai oŋdap, osy maŋyzdy şara Rossiiaǧa paida men tabys äkelsın ylaiym». Osy künı ol būdan basqa taǧy bır maŋyzdy qūjatqa qol qoiǧan. Senatqa Pärmen bergen. Onda Ministrler keŋesıne «memlekettık jaqsy jailastyruşylyqqa qatysy bar mäseleler boiynşa» jeke adamdar men mekemelerden tüsetın ūsynystardy qarastyrumen şūǧyldanu tapsyrylǧan bolatyn. Däl osy künı atalǧan ekı qūjattan bölek, «Syrtqy dūşpandy jeŋude, ışkı basybūzyqtyqty joiuda jäne būlǧaqqa qarsy äreket jasauda samoderjavielık bilıkke järdem bersın dep ökımet pen halyqty şaqyru turaly» Manifest jariialandy. Eldegı tärtıptı küşeituge baǧyttalǧan būl qūjatqa patşa zor män bergen bolu kerek, öitkenı kündelıgıne 17-şı aqpanda: «Jaratqan, erteŋ menıŋ manifesımnıŋ jariialanuyna bataŋdy ber», – dep jazyp qoiypty. Alaida jer-jerdegı, äsırese saiasi tımıskı qyzmetınıŋ agentı Şeglovqa bırşama tanys kirgiz ölkesındegı jūrtşylyq sanasyna būl emes, alǧaşqy ekı qūjat qatty äser etken-tın. Manifeste aitylǧan qaǧidalar men tärtıp saqtau şarttaryna qūlaq aspai, jinalystaryn ötkıze bergen. Söitıp, ükımetke mūqtajdyqtaryn jetkızudı közdegen petisiia nauqany qyrda tez örıstedı.
Peterburgte bolǧan uaqytynyŋ bärınde qūpiia agent Vasilii Şeglov özı qyzmet atqaryp jürgen aimaqqa bailanysty mūnda jinaqtalǧan mälımettermen tolyq tanysuǧa tyrysty. Ärıptesterımen, jaqyn dos-jarandarymen syrlasty. Dala ölkesınen imperiia astanasyndaǧy biık qūzyrlarǧa joldanǧan türlı şaǧymdardy kördı, Işkı ıster ministrlıgınıŋ polisiia departamentındegı, onyŋ Erekşe bölımındegı saiasi tımıskı ısımen şūǧyldanuşylardyŋ aqyl-keŋesterın tyŋdady. Baqylaudaǧy dalalyq tūlǧalardyŋ osynda jinaqtalǧan ısterın qarady. Jäne jyl basynan berı toqtalmaǧan dürbeleŋder ışındegı özı qyzmet atqaryp jürgen ölkege qatysy bar mūsylmandardyŋ keibır ısterıne de qanyqty. Revoliusiia örıstegen saiyn polisiia departamentınıŋ saiasi tımıskı jürgızetın qūrylymdyq organdary ärı köbeitılıp, ärı jetıldırıle tüsken bolatyn. Resmi türde būl organ Qoǧamdyq qauıpsızdık pen tärtıptı qorǧau jönındegı bölımşe dep atalatyn edı. Qysqaşa Qorǧau bölımşesı – Ohrannoe otdelenie, el auzyndaǧy atau boiynşa – ohranka, iaǧni jasyryn baqylau ornatu bölımşesı deitın. Solardyŋ sany arttyrylǧan. Onda tıkelei ısteitın agentterden basqa ştatqa kırmeitın, mūqiiat sūryptalyp, taŋdalyp alynǧan, qysqaşa seksot delınetın qūpiia qyzmetkerler, küdıkke alynǧandar üstınen tysqy baqylau jürgızetın agentter, iaǧni filerler sany kürt ösken. Solardyŋ küşımen, ohranka atty būl qūrylym imperiianyŋ memlekettık basqaru jüiesındegı asa maŋyzdy oryndardyŋ bırıne ainalǧan edı. Eldegı ışkı tärtıptı baqylap tūru, saiasi saqşylyq pen qūpiia ızdestıru jūmystaryn jürgızu, revoliusiialyq qozǧalyspen küresu üşın qūrylǧan airyqşa qyzmettıŋ osyndai keŋ torlanǧan jüiesı revoliusiia örıstegen saiyn qoǧam ışın, tıptı isı mūsylmandy da tügel şyrmai bastaǧan. Öitkenı olar biyl imperiiadaǧy bülıkşıl basybūzyqtardyŋ aitaqtauyna erıp, airyqşa köterılıp ketken edı. Älde arab, älde osman jaǧynan oralǧan, kirgiz ölkesındegı medreseden bılım alǧan, dıni qyzmetın de sol jaqta bastaǧan, keiın Türkiia, Japoniiaǧa deiın aralap, orys müddesımen jaraspaityn qyzmet ıstep qaitqan Ǧabdıräşid İbragimov deitın mūsylman belsendısın biylǧy köktemde Odessa portynan köptegen tılektesterı qarsy alǧan. Portqa qalyŋ top qūryp baryp, İbragimovty polisiia baqylauynan közbe-köz qaşyryp äketıptı desedı. Keiın belgılı bolǧanyndai, ol jäne onyŋ jaqtastary orystyŋ sol kezde Manchjuriiadaǧy soǧys maidanyna sanitarlyq sala boiynşa ökıldık etıp baryp qaitqan Mihail Stahovich sekıldı belgılı saiasi qairatkerımen jäne sonyŋ üzeŋgılesterınıŋ zemstvo odaǧy siiaqty ūiymdarymen tyǧyz bailanys ornatqan eken. Mūsylmandar ışındegı böten oilylardyŋ özara jasyryn bas qosulary onyŋ qatysuymen är jerde künı bügınge deiın tūraqty türde ötıp jürgen körınedı.
Baqytjan Qarataev jäne gruzin kniazı otbastarymen. Kutaisi. HIH ǧasyrdyŋ aiaq kezı
Sondai kezdesulerde qandai äŋgıme qozǧalyp jürgenın saiasi ızdestıru agentterı täp-täuır-aq bılıp alǧan bolatyn. Olardyŋ esıl-dertı imperiiadaǧy küllı mūsylman qauymynan ökılder şaqyrtyp, saiasi jiyn ötkızu bolyp şyqqan edı. Şeglovtyŋ Peterburgtegı dostary, departament pen ohrankada ısteitın özımen tanys-bılıs qyzmetkerler odan syr bükken joq. Dala ölkesınen kelgen ärıptesterı bıle bersın, bärıne mälım, būǧan ūly märtebelı patşa aǧzamnyŋ özı de septestı. Ökıldık mekeme qūru jobasyn jasau jäne el-jūrttyŋ talap-tılegın qarau jaiyndaǧy äigılı reskriptı men haty şe, solar arqyly tömendegılerdıŋ erkınsuıne mümkındık jasap, bilıktegılerdı bosaŋsytyp qoidy ǧoi. Tek Şeglov qyzmet atqaryp jürgen kirgiz ölkesınen qanşama petisiia jazylyp, san myŋdaǧan qol qoiyldy da, türlı jolmen ükımet keŋsesıne jöneltıldı. Ärı keibır özge tektıler petisiia joldaumen tynǧan joq, talap-tılegın ūly märtebelınıŋ tıkelei özıne aitudyŋ da ebın keltırdı. Būl rette olardyŋ joly bola ketuınıŋ sebebı bar. Sebebı – asa joǧary märtebelı qabyldaudan ümıttenıp kelgen tuzemdık delegasiianyŋ jetekşısı sūltan Qarataev imperatordyŋ senımdı adamdarynyŋ bırımen tuysqan edı. Sol järdemdestı. Şeglovtyŋ taŋyrqaǧanyn körgen qūpiia polisiianyŋ qart qyzmetkerı Qarataevqa kömektesken imperatordyŋ senımdı adamynyŋ atyn mänerlep tūryp atady:
– Sultan Hadji Gubaidulla Djanger-ogly kniaz Chingishan! Sızge būl esım tanys emes pe?
Şeglov qasyn kerdı. Şynynda da beitanys...
General Ǧūbaidolla Şyŋǧyshan
Qart qyzmetker mūrtynyŋ şalǧysyn şiyra sipap qoiyp, Sūltan Qajy Ǧūbaidolla Jäŋgırūly kniaz Şyŋǧyshan jaiyn süisıne äŋgımeledı.
O, kezınde imperatordyŋ svitasynda qyzmet etken general Sūltan Şyŋǧyshan orys-türık soǧysy kezınde airyqşa közge tüsıp, orys qaruynyŋ maqtanyşy boldy ǧoi! Ol armiiadaǧy telegraftardy, keiın imperiiadaǧy telegraf bailanysyn basqardy. Al jalpy, jetkınşek kezınde bolaşaq general Onyŋ İmperatorlyq Ūlylyǧynyŋ Paj korpusynda oqyǧan. Bılesız be, Şeglov myrza, Paj korpusy – imperiianyŋ dvorian balalaryna arnalǧan eŋ bedeldı de abyroily äskeri oqu oryny ǧoi, Gubaidulla Djangerovich Bukeihanov bala künınen sonda tärbielengen. Esıŋızde bolsyn, kirgiz tügıl, bütkıl aziat būratanalar ışınen Bökeihanov pen onyŋ tuǧan bauyrlarynan basqa eşkım paj korpusyna oquǧa alynǧan emes.
Nege Bökeihanov deisız be? Onyŋ atasy Bökei degen kirgiz hany bolǧan. Äkesı Jäŋgır de han bolypty. Sondyqtan da ol dvorian balasynyŋ märtebesımen Paj korpusynyŋ esıgın Ǧūbaidolla Jäŋgırhanūly Bökeihanov bolyp aşqan. Keiın, ūly märtebelınıŋ svitasynda qyzmet etıp jürgenınde me eken, bälkım odan būrynyraqta da bolar, ata tegınıŋ şejıresı älemdı tıtıretken jaulap aluşy qahan, iaǧni handardyŋ hany Şyŋǧystan bastalatyndyqtan, familiiasyn ūly märtebelı asa joǧary ämırşımızdıŋ öz rūqsatymen özgertıp alypty. Sodan bız ony orys armiiasynyŋ generaly kniaz Sūltan Şyŋǧyshan retınde tanimyz.
Aitpaqşy, Şeglov myrza, söz retı kelgende aita keteiın, eger däulettı sarailarda ötetın baldarǧa bara qalsaŋyz – kniaz Chingishandy zaiyby, äigılı Uşakovtardan şyqqan potomstvennaia dvorianka*, ataqty opera änşısı Feodosiia Nikolaevna Velinskaiamen** bırge köre alasyz. Osyny aitqanda qart qyzmetşınıŋ dausy tolqyp, közı jasaurap kettı.
* Tūqym qualaǧan dvoriandar ūrpaǧy.
** Sūltan Ǧūbaidolla Jäŋgırūly Şyŋǧyshan 1909 jyly qaitys bolǧannan keiın Feodosiia Velinskaia imperatordyŋ atyna küieuınıŋ familiiasyn aluǧa rūqsat sūraǧan ötınış beredı, söitıp, Senattyŋ şeşımımen, familiiasy erınıŋ soiyna Şyŋǧyshan dep özgertıledı. Zertteuşıler sūltannyŋ jesırı Feodosiia Şyŋǧyshannyŋ özınde saqtalyp kelgen bırqatar Bökei ordasyna tän etnografiialyq būiymdardy 1919 jyly muzeige tapsyrǧanyn anyqtaǧan.
– O, Feodosiia Nikola-avna! – dep basyn şalqaitty da, tättı estelıkke berıldı.
Ol būl änşını Mariia teatrynda qoiylǧan operalarda, äldeneşe kameralyq konsertterde talai tyŋdaǧan eken. Söz joq, general Sūltan Şyŋǧyshan da imperator teatrlarynyŋ osy tamaşa aktrisasyna ötken ǧasyrdyŋ 80–90-şy jyldary sonda ǧaşyq boldy! Közdıŋ jauyn alatyn symbatty Feodosiia Velinskaia Rimskii-Korsakovtyŋ «Snegurochkasynda» Snegurochka bop şyrqaǧanda generaldyŋ tūla boiy balqyp ketpedı dep eşkım aita almas! «Mamyr tünınde» Pannochka-Rusalka, «Kavkaz tūtqynynda» Fatima rölderın kelıstıre oryndap, äsem änderımen jürek qylyn terbeitın edı ǧoi! O, ol «Kniaz İgorden» Iаroslavnanyŋ joqtauyn da jerıne jetkıze ändettı emes pe! «Tangeizerdegı» Baqtaşy änderın aitqandaǧy tolqyndaǧan dausynyŋ tembrın aitsaişy! Ah, qandai dauys deseŋızşı! Taŋǧajaiyp Feodosiia jaiynda Sezar Kiuidıŋ özı tamsana jazdy emes pe! Bılesız be, būl tamaşa kompozitor äigılı ädebiet jäne muzyka synşysy Stasov qūrǧan «Quatty şoǧyr» atty kompozitorlar qauymdastyǧyna ataqty Balakirev, Musorgskii, Borodin, Rimskii-Korsakovpen bırge müşe bolǧan. Bılgır maman.
Jä, negızgı taqyryptan alystap barady eken, Şeglov myrza aiyp etpesın. Sonymen, general Ǧūbaidolla Jäŋgırhanov Şyŋǧyshan küllı imperiiany revoliusiia dürlıktırıp tūrǧan osy jazda Peterburgke arnaiy maqsatpen kelgen tuzemdık delegasiianyŋ jetekşısı sūltan Qarataevty qūşaq jaia qarsy aldy, ötınışın ekı etpei, kömektestı. Sebebı olar tuysqan bolyp keledı. Sūltan Şyŋǧyshan, jalpy, ünemı Sarai maŋynda jürgenmen, qandastaryn eşqaşan ūmytpaǧan. Qyrdan kelgen būratana balalarynyŋ oquǧa tüsuıne ūdaiy qamqor bolyp jüredı, tıptı kei ıstı bolǧan tuzemdık tūlǧalardyŋ ısı oŋ şeşıluıne aralasqan jaiy da bar. Este ūstaiyq, ol Ūly Märtebelınıŋ kirgiz ısterı boiynşa keŋesşısı. Al Qarataevqa kelsek, ekeuı de orys patşalyǧynyŋ proteksiiasyn on segızınşı ǧasyrda bırınşı bop qabyldaǧan kirgiz patşasy Äbılqaiyr hannyŋ ūrpaǧy. Qarataev, mıne, sonysyn arqa tūtyp, Patşa Saraiyna jaqyn jürgen özınıŋ aǧasyna ötınış aitsa kerek. Saraimen tyǧyz bailanysy üzılmegen Jäŋgırhanov, ärine, kömektesken. Sesarevichtıŋ* tuǧan künıne orai bodan kirgiz halqy atynan qūttyqtau aita baru jeleuımen kırgızgen. İmperatordyŋ jazǧy saraiynda sän-saltanatty qabyldau bolǧan. Sonda aitylǧan tılekter men ötınışter nätijesınde özge tektıler müddesıne sai keletın bıraz şaraǧa ūly märtebelım oŋ qabaq tanytqan desedı.
*Taq mūragerı – II Nikolaidyŋ tört qyzdan keiın körgen jalǧyz ūly 1905 jylǧy şıldede bır jasqa tolyp jatqan.
Qarataev mūnymen tynǧan joq. Araǧa ai salyp, tamyz aiynda mūsylmandardyŋ Nijnii Novgorodtaǧy jasyryn sezıne qatysty. Iаǧni, qūpiia qyzmet küdıktı qairatker retınde ūdaiy baqylap jüruge tiıs adam ekenın özı däleldedı. Bılesız be, ol İmperatorlyq Sankt-Peterburg universitetınıŋ tülegı ǧoi. İSPU-dıŋ zaŋ fakultetın kışı altyn medalmen bıtırgen. Student şaǧynda türlı shodkalarǧa qatysyp jürgendıkten, bızdıŋ nazarymyzǧa baiaǧyda-aq ılıkken, bıraq asa basbūzarlyǧy baiqalmaǧan bolatyn. Sondyqtan da, üzdık te ülgılı tülek ekendıgınıŋ arqasynda, Bilık etuşı senattyŋ ekınşı departamentıne qyzmetke alynǧan. Seratta ekı jyl ıstegen soŋ Kutaisige jıberılgen. Äbılqaiyr hannyŋ tūqymy, Äbılqaiyrdyŋ nemeresı Qaratai hannyŋ şöberesı bop keletın būl sūltan sol jaqqa otbasymen, jaqyndarymen, qyzmetşılerımen ülken auyl bolyp köşıp bardy, ūzaq jyldar tūryp, tergeuşılık jūmys ıstedı. Şamasy, jäi ǧana qyzmettık mındetterın atqarumen şūǧyldanyp qoimai, sondaǧy oiy būzyqtarmen küdıktı bailanystar da ornatqan. Ony älgı rūqsat etılmegen sezde söilegen sözınen aŋǧaruǧa bolady. Bızdıŋ agentterımız bızge sol jiyn jaiynda tolyq mälımet jetkızgen. Tanysuyŋyzǧa äbden bolady.
Mūsylmandar (şetelden kelgenderı bar, öz elımızdegılerı jäne olardyŋ basşylary bar) imperiianyŋ şartarabynan bas qosqan ökılderımen qūddy saiahat qūryp seiıl-seruenge şyqqa demaluşylar ıspettenıp, Oka boiymen jüzetın kemenı jaldap alǧan da, sonda qūpiia mäslihattaryn ötkızgen. Sızge būlardyŋ kösemderı jaiynda da bıle jürgen dūrys. Olar älgı Qyrymda barşa imperiia mūsylmandaryna arnap gazet şyǧaratyn İsmail Gasprinskii basynda tūrǧan top. Işterınde mana eske alǧan Abduraşid İbragimov, sosyn Aiaz İshakov, Alimardan-Bek Topchibaşev, Mahmud Behbudi, taǧysyn taǧylar bar. Köp özderı. Özımızdıŋ Piterden, Qazannan, Bakuden, Taşkentten jinalǧandar. Kirgiz ökılderı ışınde saiasi qylmysy üşın jer audarylyp, sol sezdıŋ aldynda ǧana bosanǧan Şaimardan Koşegulov, Türkıstan delegasiiasymen bırge kelgen Ser-Ali Lapin jäne, ärine, qazır tılımızge tiek bolyp otyrǧan bedeldı iurist Bahidjan Karataev bar.
Seruen qūruşylar bala-şaǧalaryn, äielderın palubaǧa, oiyn körsetuşılerdı qyzyqtauǧa qaldyryp, özderı parohod restoranyna jaiǧasqan da, kramolaly oilarymen bölısuge kırısken. Söilegen şeşender qazırgı ahualdy är qyrynan qozǧap, ükımet saiasatyn syni talqyǧa salyp jatqan. Bır kezde mınbege Baqytjan sūltan Qarataev şyqty. Ol künı keşe, osydan bar bolǧany bır aidai uaqyt qana būryn, qazaq deputasiiasymen patşanyŋ qabyldauynda bolǧanyn aitty. Peterburg sapary aldynda poştamen premer-ministr Vitte myrzanyŋ atyna öz öŋırındegı halyq atynan petisiia joldaǧandaryn aian ettı. Endı sol tılek-hatqa qol qoiǧan qyryq-elu adam ışınen on şaqtysy taŋdalyp, arnaiy deputasiia jasaqtalypty. Deputasiiasyna kımder kırgen deseŋızşı! Dıni qyzmetşıler! Basym köpşılıgı solar. Qarataev sözınıŋ basynda solardy tanystyryp, patşa aǧzamǧa qūldyq ūra kelulerınıŋ jaiyn qysqaşa äŋgımeledı. Ūly märtebelı imperatordyŋ dıni erkındıktı jariia etkenıne, halyqtyŋ taŋdauly adamdaryn ökıldık jiynǧa şaqyru nietıne quanǧandaryn aitty. Orys ökıldık jinalysyna qatysuǧa qazaq, iaǧni kirgiz bodandary da müddelı ekenın bıldırıp, tılekterın tūjyrymdady. Ne kerek, deputasiia taq mūragerınıŋ tuǧan künıne orai qūttyqtaularyn aityp, el tılegın aian ettı de, elıne qaitty. Şükır, nätijesı jaman bolǧan joq. Osy taiaudaǧy, altynşy tamyzdaǧy zaŋ* sol sözderdıŋ şynǧa ainalǧanyn körsettı dedı ol. Demek, endıgı mındet – aldaǧy qyzu saiasi tırşılıkke küllı mūsylman qauymynyŋ osy bastan mūqiiat äzırlenuıne atsalysu...
* Işkı ıster ministrınıŋ atymen «Bulygin zaŋy» dep atalǧan Memlekettık duma şaqyru jaiyndaǧy zaŋ.
Sūltan Qarataev edäuır uaqyt, HH ǧasyrǧa deiın sozylǧan ūzaq merzım boiy Kutaiside zaŋ qyzmetınde ıstegen-dı. Ol gruzinderdıŋ bas adamdarymen jaqsy tanys-tyn. Köbımen bailanysyn üzbegen eken. Qazırgı aǧymdaǧy jalpyǧa ortaq saiasi ahual kezınde olardyŋ ne ıstep jatqandarynan, hal-jaǧdailarynan jaqsy habardar bolyp şyqty. Eleulı bır äreketterı jaiynda äŋgımeledı. Ülgı aluǧa bolatyn mysal retınde sony ortaǧa tastady.
– Myna derekke oi jügırtıŋızder: Kutaisidıŋ qalalyq dumasy osydan ekı ai būryn oblystyq avtonomiia mäselesın qarady. Elestetıp körıŋızderşı? Bız ol kezde petisiia nauqanymen bas qatyryp jürgen siiaqty edık qoi? – dedı de, tördegı Ysmaiyl Gaspralydan bastap, zaldy ainala qarap şyqty. – Myrzalar, bıraq bızge ondai kezeŋnen de ötu kerek edı. Qūdaiǧa şükır, öttık. Endı bızge odan ılgerı jylju kerek. Ol üşın imperiiada boi körsetıp jatqan paidaly ıs-äreketterge qūlaǧymyz türık bolǧany jön. Al men sızderge aian etkelı tūrǧan mälımet tura sondai kädege asyruǧa sūranyp tūrǧan täjıribenı körsetedı. Sonymen, Kutaisi dumasy... Ol Ekınşı Nikolaidyŋ belgılı reskriptınen keiın öz ışterınen, qaladaǧy belgılı el azamattaryn tarta otyryp, airyqşa komissiia sailapty. Oǧan memlekettık oŋ qūrylymdy jetıldıre tüsu jäne halyqtyŋ jaǧdaiyn jaqsartu jönındegı mäselelerdı zertteudı tapsyrypty. Zerttegen jäitterınen qorytyp, oŋtaily ūsynystar äzırleuge mındetteptı. Mıne sol arnaiy sailanǧan erekşe komissiianyŋ müşelerı özderınıŋ qorytyndylaryn biylǧy 15-şı mausymda ötken qalalyq duma mäjılısınıŋ qarauyna ūsynǧan eken. Maǧan gruzin dostar qūjattarynyŋ köşırmesın berdı, sondaǧy keibır tūjyrymdardy oqyp bereiın, nazar audaryŋyzdar...
Qaltasynan bükteulı qaǧaz alyp, asyqpai jazdy da, döŋgelek közıldırıgın tüzep, sözın jalǧastyra berdı:
– Tyŋdaŋyzdar, myrzalar, osy erekşe komissiia eŋ bırınşı etıp mynandai ūsynys qorytypty: «bızdıŋ halqymyzdyŋ erkın türdegı ūlttyq-mädeni damuyn qamtamasyz etu maqsatynda – basqarudy ortalyqsyzdandyru qajet». Tüsınemısızder? Türkılerdıŋ kökeiındegısın döp basyp tūrǧandai emes pe? Ekınşı etıp sol desentralizasiia* ūǧymynyŋ qandai mazmūnda tüsınıletının tūjyrymdapty. Mıne: «Şet aimaqtarǧa qatysty aitqanda, ortalyqsyzdandyru – olarǧa keŋ örıstı saiasi tūrǧyda özın özı basqaru qūqyn beruden körınuge tiıs, iaǧni Rossiia imperiiasynyŋ qūramyna kıretın barlyq bölıkterdıŋ arasyndaǧy memlekettık bırlıktı saqtai otyryp, oblysqa avtonomiia engızu». Qaraŋyzdarşy, būl bız siiaqty otarlardy qaitadan naǧyz memlekettılıkke aparudy däiekteitın paiym ǧoi!
*Ortalyqsyzdandyru.
Demderın ışterıne alyp, tym-tyrys tyŋdap otyrǧan delegattar arasynan, aqyry, küdık bıldırgen ün qatular estıldı.
– Sūltan, sız tym aŋqau quanyş bıldırıp tūrsyz ba deimın...
– Sız qazırgı ükımettıŋ bilıgın ortalyqsyzdandyrudy şynymen mümkın dep oilaimysyz?
– Myrzalar, ūmytpaŋyzdar: patşa aǧzamnyŋ özı el tırşılıgın jetıldıruge qatysty ūsynystar beruge pūrsat bergen...
– Jaraidy, myrzalar, sözdı böle bermeiık. – Qūryltai töraǧasy üsteldı tyqyldatty. – Aityŋyzşy, sūltan, degenmen, gruzinderdıŋ oiy qalai? Olar avtonomiiany qalai jüzege asyrmaqşy eken?
Sūltan ony aituǧa äzır tūrǧan. Qolyndaǧy qaǧazyn köterıp, jūrtqa körsettı de, sözın sabaqtai berdı:
– Būl jönınde älgı atalǧan komissiia öz ūsynystarynyŋ üşınşı tarmaǧynda bylai degen: «Gruziia avtonomiiasynyŋ Tifliste jūmys ısteitın seimı* bar, ol jalpyǧa bırdei sailauda, qūpiia jäne töte dauys beru arqyly sailanatyn halyq ökılderınen qūralatyn bolady, al avtonomiia jergılıktı ūiysuşy-qūryltaişy jinalysta jasalatyn organikalyq statutqa** süienuge tiıs».
*Memlekettık bilıktıŋ joǧary organy, parlament.
**Avtonomiianyŋ ışkı mänıne, negızıne qatysty, onymen ajyratylmaityn bailanystaǧy ışkı jarǧy, ereje.
– Al avtonomiia aumaǧy qandai bolmaq eken? – degen saual estıldı zalda.
Qarataev ırkılmei:
– Ol jäit bylai körsetılgen, – dedı de, qaǧazyn oqydy: – «Gruziia qazır Tiflis jäne Kutaisi guberniialarynan, Zakatalsk jäne Suhumi okrugterınen, sondai-aq Batumi oblysynan qūrylǧan, osynyŋ bärı bır avtonomiialyq bırlıktı qūraidy». Būl besınşı tarmaqta. Endı älgınde aitqan Rossiia imperiiasynyŋ qūramynda bolu degen qaǧidaǧa keleiık. Onysy törtınşı tarmaqta bylai dep şegelengen körınedı: «Gruziia avtonomiiasynyŋ konstitusiiasy jalpyorys parlamentınde bekıtıledı»...
– Mynau şynynda da qyzyqty ülgı eken. – Töralqa üstelınde şyntaǧyn tırep otyrǧan Räşit qazy İbragimov şekesın oilana sipady. – Qazır türkı jūrty bölşektenıp jatyr, – moinyn būryp, janynda jiyndy basqaryp otyrǧan Gaspralyǧa qarady, – sondyqtan bızge tap sondai qūjat jasap ūsynudyŋ qisyny kelmes. Qalai oilaisyz, İsmail bei? – Anau ündei qoimady, būl da jauap tosqan joq. Oiyna kelıp qalǧan taǧy bır şübäsın Qarataevqa baǧyttap aitty. – Al gruzinder qanşa tūtastanyp otyrǧanmen, Baqytjan sūltan, olardyŋ arasynda da bızdıŋ bauyrlarymyz bar, özge de qanşama ūlys ökılderı tūrady...
Baqytjan sūltan müdırmei tıl qatty:
– Ondai ahual myna qūjatta bylai eskerılgen, qūlaq salyŋyz. – Mänerlei oqydy. – «Gruziiada tūratyn, bıraq azşylyq bolyp tabylatyn barlyq ūlys gruzin halqymen teŋ qūqtardy paidalanady». – Qaǧazyn büktei bastady. – Jalpy, Äbdıräşit äbzi, älden auyzdy qu şöppen sürtu jaramaidy. Men oilasuǧa sebep bolady degen oimen – osynau bız sekıldı otar keipın kiıp otyrǧan, bızden älde-qaida jerı de, halqy da az eldıŋ tırılık, eldık belgısın qalai körsetıp jatqanyn aityp otyrmyn... Būl ūsynystar ǧana ǧoi. Onyŋ özın ökımet qyzmetkerlerı emes, älgınde aitqanymdai, oquy, toquy, elıne sıŋırgen eŋbegı bar bedeldı adamdardan sailanǧan komissiia jasaǧan. Mynaǧan nazar audaraiyq: sol ūsynystardy qalalyq duma talqylaǧan. Olardy negızınen zaman talabynan tuyndaǧan, oryndy, dūrys dep baǧalapty. Mazmūnyna pälendei äserı joq ışınara ǧana tüzetuler engızgen eken. Sosyn ziialylardyŋ aqyl qosuynan tuǧan sol jazbany imperiianyŋ ministrler keŋesıne ūsynu jaiynda qauly alypty. Bızge osy jäitterdıŋ tälımdı tūstary bar emes pe, myrzalar?
İSPU studentterı (sol jaqtan): Mämbetälı Serdalin, Jansūltan Seidalin, Barlybek Syrtanov, Baqytjan Qarataev. Sankt-Peterburg. 1888 j.ş.
Baqytjan Qarataev
Myrzalar mysaldyŋ tälımdılıgıne kelıskennıŋ belgısı retınde qol soqqan eken. Osy tūstan qūpiia polisiia qyzmetkerlerı mūsylman sezı jaiyndaǧy äŋgımenı doǧardy da, mäselenı Şeglovqa tıkelei qatysy bolatyn kirgiz qairatkerlerı jaiyna köbırek toqtaldy. Qazır kirgiz halqy jailaǧan ölkede Qarataevpen bırge Sankt-Peterburgte bılım alǧan bırqatar joǧary oqu oryndardyŋ tülekterı bar ekenın, solardy qūpiia qyzmettıŋ airyqşa esepke aluy qajet ekenın eske alysty. Qarataevtyŋ studenttık joldastarynyŋ özı är tarapta eŋbek etude jäne jäi jürmei, el ışıne şübälı pıkırler taratuda. Mäselen, Syrdariia oblysyndaǧy Serälı Lapin, Jetısudaǧy Barlybek Syrtanov, Troiskıdegı Jansūltan Seidalin, Kökşetaudaǧy Mämbetälı Serdalin, Omby men Semeide belsendılık tanytyp jürgen Älihan Bökeihanovty alaiyq. Qai-qaisysy da polisiia tarapynan eleusız qaldyruǧa bolmaityn tūlǧalar. Olar künı keşegı Asa joǧary därejelı 17 qazan manifesıne erekşe eleŋdedı. Peterburgte konstitusiiaşyl-demokrattar partiiasynyŋ qūrylǧanyna da airyqşa jelpınıp qaldy. Osylardyŋ Moskvadaǧy zemstvo qairatkerlerınıŋ sezıne kelgen bırazyn jaqynda Oralda Qarataev öz üiınde qonaq etıp, oŋaşa syrlasty. Kramolaly oi-pıkır qozǧalǧanyna şübı joq. Mūndai jäitter saiasi ızdestıru salasynyŋ jūmysyn jandandyra tüsuge mındetteidı...
Şeglov saiasi tımıskınıŋ ädıs-täsılderın jetıldıre tüsu jaiyndaǧy nūsqaular men keŋesterge jıtı qūlaq türdı. Ükımet tarapynan guberniialarǧa tiıstı tapsyrmalar joldanyp jatyr, ministrlık, departament öz baǧyttary boiynşa naqty mäselelerdıŋ tez jäne oŋ şeşıluın talap etedı. Endeşe bırınşı kezekte oiy bötender ohrankadan, qūpiia polisiia nazarynan qaǧys qalmaityndai etıp, būratanalardyŋ arasynan mälımetşıler men jasyryn qyzmet körsetuşılerdı keŋınen tartu arqyly el ışın şyrmauyqşa şyrmauǧa män beru qajet. Būratanalardyŋ 17 qazan manifesın arqa tūtqan oi erkındıgın damytuyna mümkındık qaldyrmau kerek. Olardyŋ ıs-äreketterı samoderjavie negızderıne qauıp töndıretındei qozǧalys deŋgeiıne jetuge tiıs emes. Osyny Şeglov myrza myqtap este ūstasyn. Būl üşın atalmyş belsendılerdıŋ el ışındegı bedelın tüsıru qajet. Jäne olardyŋ aralaryna ırıtkı salyp, özara arazdasularyna qol jetkızudı oilastyru kerek. Osyndai maqsatty közdeitın ıs-şaralar keşenın mūqiiat oilastyrǧan jön. Revoliusiianyŋ örıstei tüsuı qūpiia qyzmettıŋ de odan bır kem emes därejede jetıldırıle beruın tıleitının ūmytpasyn Şeglov myrza.
Sosyn polisiia departamentındegıler oǧan jol bolsyn tılep, kirgiz ölkesındegı qyzmetı tabysty bolsyn aitty...
Beibıt Qoişybaev
Abai.kz
