Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Täuelsızdık taǧylymy» atty maqalasy jariialandy, dep habarlaidy "Adyrna" ūlttyq portaly elbasy.kz-ke sılteme jasap.
TÄUELSIZDIK TAǦYLYMY
Köp ūzamai eŋ qasiettı qūndylyǧymyz – el täuelsızdıgınıŋ torqaly toiyn atap ötemız. Osydan otyz jyl būryn bız sanaly türde, öz dünietanymymyz ben bolmysymyzdyŋ negızı retınde bostandyq pen azattyqqa taŋdau jasadyq. Bügınge deiıngı būl merzım adamzat tarihy üşın qas-qaǧym ǧana sät bolǧanymen, orda būzar jasqa endı tolǧan täuelsız Qazaqstan üşın ol – ülken beles, asqaraly asu.
Mūndaiǧa tek ruhy küştı, bırlıgı bekem jūrt qana qol jetkıze alady.
Arǧyda saq, ǧūn babalarymyz, berıde qaharman türık atalarymyz alasapyran zamandardaǧy alaqūiyn dauyldarǧa tötep berıp, Ūly dalada ūlyq ūlys qūrdy. Talai jūrt alapat soǧystar men arpalysqan aiqastarda üdere köşıp, bordai tozyp, tastai ügılıp, qūmdai şaiylyp ketken zamandarda qazaqtar türık jūrtynyŋ ata qonysyn, qara şaŋyraǧyn saqtap qaldy.
Dana babalarymyz özın ǧana emes, adal ǧūrpyn, darhan köŋılın, taza tılın, äsem änı men qoŋyr küiın, mäiektı mädenietı men bai ädebietın qosa saqtap, ūrpaǧyna amanattai bıldı. Tamyryn da, tarihyn da, küş-quatyn da Ūly daladan alatyn, köptegen etnos ökılderı tatulyq pen kelısımde, bereke-bırlıkte bırge ömır sürıp jatqan däl osyndai eldıŋ ūly men qyzy bolu – är qazaqstandyqtyŋ maŋdaiyna jazylǧan şeksız baqyt.
Adamzat tarihyndaǧy eŋ aituly oqiǧalarǧa toly ǧasyrlar toǧysynda elımızdı basqaru maǧan ülken senımmen qatar zor jauapkerşılık jüktedı. Men özım basşylyq etken otyz jylǧa juyq uaqyt boiyna tuǧan halqymnyŋ senımın aqtau üşın bar küş-jıgerımdı aianbai jūmsadym.
Erlık pen eldıktı tu etken, jasampazdyqty jalau etken halqymyzdyŋ derbes memleket qūrǧanynyŋ otyz jyldyq torqaly toiy qarsaŋynda täuelsızdıkten taǧylym alu üşın bügın tuǧan halqymmen oi bölısudı jön kördım.
Täuelsızdıktıŋ män-maǧynasy turaly türlı ǧylym ökılderı özınşe tūjyrym jasaityny anyq. Bıraq bır närse aqiqat, ol – ata-babalarymyzdyŋ azattyq jolyndaǧy jan alysyp, jan berısken san ǧasyrlyq küresınıŋ zaŋdy jalǧasy, halyqaralyq qūjattarmen bekıtılıp, mäŋgılıkke berılgen syiy.
Täuelsızdıkke barar qiyn joldardaǧy sansyz köp şaiqastar men köterılısterde qanşama qaharman babalarymyz şeiıt boldy. Olardy eske alu, qūrmetteu – bızdıŋ paryzymyz. Sondyqtan bız jaŋa zamanda qantögıske jol bermei, qasiettı kiemız – täuelsızdıkke sabyr men tözımdılık, aqyl men parasat arqyly qol jetkızdık.
Men milliondaǧan adamdy qanǧa böktırıp, qisapsyz mol qiyndyqtardan tūratyn XX ǧasyrdyŋ ortasynda düniege keldım. Bırınşı düniejüzılık soǧysqa qazaqtar qatyspasa da, patşanyŋ 1916 jylǧy mausym jarlyǧymen tyl jūmysy üşın äskerge şaqyryldy. Otarşyl ökımettıŋ öktemdıgı men zūlymdyǧy halyqty aşyndyryp, tözımın tauysty. Sol kezdegı Jetısu ölkesınıŋ Qarqara, Qastek, Samsy öŋırınde bolǧan ūlt-azattyq köterılısterge menıŋ ata-babalarym da qatysty.
Būdan keiıngı qazaq dalasyn qanǧa böktırgen Azamat soǧysy da halqymyzǧa qisapsyz mol qasıret äkeldı. Aşarşylyqtyŋ ekı bırdei tolqyny – 1921-22 jyl men 1930-32 jyldardaǧy sūrqiia saiasat saldarynan ornaǧan zūlmat kezınde qazaqtyŋ teŋ jartysy qyryldy. El esın endı jinai bastaǧan otyzynşy jyldar soŋynda stalindık qandy repressiia ūltymyzdyŋ süt betıne şyǧar qaimaqtaryn jalmap kettı, sonymen bırge qatardaǧy qarapaiym azamattar da qandy qasaptan aman qalmady.
Ärine, men būl oqiǧalardyŋ bärın közımmen körmesem de, äkem men anamnyŋ özegın mūŋ men zar örtep, janaryn jasqa şylap otyryp aitqan sözderınen, azattyq jolynda şeiıt bolǧan aruaqtarǧa arnap, kübırlep oqyǧan dūǧalarynan estıp-bılıp, kökıregıme tüiıp östım. Keide oilaimyn: qazaq degen ne degen tözımdı halyq?! Könbeske könıp, şydamasqa şydaǧan. Bolaşaǧy būldyr bolǧan künnıŋ özınde saǧyn syndyrmai, keleşekten ümıtın üzbegen. Qiyndyq ataulyǧa qasqaia qarsy tūryp, üzdıksız alǧa jyljyǧan.
Adamzat tarihyna eŋ qandy qyrǧyn retınde engen ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ qūramdas bölıgı – Ūly Otan soǧysynyŋ qaharly künderı, bala bolsam da, älı künge deiın köz aldymnan ketpeidı. Säbi kezımdı eske alǧanda är üiden maidanǧa attanǧan aǧalarym, er-azamatynyŋ ornyn joqtatpai, «Bärı de jeŋıs üşın» dep, bel şeşpei eŋbek etken analarym men jeŋgelerım, qarşadai künınen ögızge jegılgen soqamen jer jyrtyp, masaq terıp, eŋbekpen közın aşqan qatarlastarym eske tüsedı. Menıŋ eŋbek taqyrybyna jiı oralatynymnyŋ bır syry da balalyǧyn soǧys ūrlaǧan sol auyr künderden qalǧan estelıkte bolsa kerek.
Adamdy qandai qiyndyqtan da aman alyp şyǧatyn qūdıret eŋbek ekenın men säbi kezımnen-aq sezındım. Keiıngı jastarǧa ünemı «Eŋbek et, otbasyŋdy asyra, elıŋe qyzmet qyl: özıŋ de tabysty bolyp, Otanyŋnyŋ da quaty artady» deitınım sondyqtan.
Soǧystan soŋǧy kezeŋdegı tyŋ igeru, metall qorytu, bolat balqytu – halyq şaruaşylyǧyn qalpyna keltırudıŋ däl ortasynda jürdık. Sosializmnıŋ artyqşylyǧyn da, kemşılıgın de kördık. Bır sözben aitqanda, Keŋes Odaǧy qūramynda bolǧan jetpıs jyldyqtyŋ nätijesı bızdıŋ eldıŋ paidasyna şeşılgen joq.
XX ǧasyr basynda alaş qairatkerı Ahmet Baitūrsynūly «Älhamdüllä, alty million halyqpyz» degen eken. Patşalyq Reseidegı 1913 jylǧy resmi sanaq boiynşa, Dala ölkesınde, Türkıstan ölkesındegı qazaqtardy qospaǧanda, 5 million 597 myŋ halyq tūrǧan. Demek, Ahaŋnyŋ aityp otyrǧany – kümän keltırmeitın aqiqat. Al arada jarty ǧasyrdai uaqyt ötkende KSRO-da 1959 jyly ötkızılgen sanaqta Qazaqstandaǧy qazaqtardyŋ sany 2 million 787 myŋǧa deiın kemıp, respublika halqynyŋ nebärı 30 paiyzyn ǧana qūraǧan.
Men 1989 jyly respublikamyzdyŋ bırınşı basşysy bolyp sailandym. Däl sol jyly ötkızılgen KSRO-nyŋ eŋ soŋǧy halyq sanaǧynyŋ derekterı boiynşa, Qazaqstandaǧy qazaqtardyŋ üles salmaǧy nebärı 40,1% ǧana edı.
Azat elımızdıŋ jastary täuelsızdıkke barar joldyŋ qandai azapty bolǧanyn, qandai qūrbandyqtar men synaqtar – 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs, azamat soǧysy, aşarşylyqtyŋ alapat ekı tolqyny, quǧyn-sürgın men repressiialar, Ūly Otan soǧysy, tyŋ igeru jyldaryndaǧy jappai qonys audarudyŋ zardaby arqyly jetkenımızdı bıluı kerek. Mūnyŋ özı ötken tarihty qasterlep, odan sabaq alu üşın qajet. Menıŋ «Täuelsızdık – babalar qanymen kelgen kielı qūndylyq» deitınım osydan.
Men otyz jyl boiy halqymdy qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqyttyrmai, qairaŋǧa qaldyrmai, älemdık örkeniettıŋ aldyŋǧy şebıne, düniedegı eŋ damyǧan 40 eldıŋ qataryna qostym. Osy jyldar ışınde älemdık ǧylym men mädeniettıŋ eŋ üzdık jetıstıkterın meŋgergen jaŋa ūrpaq qalyptasty. Jaŋa elordamyz salyndy. Eŋ ülken tabysym da, eŋ ülken baqytym da osy dep sanaimyn.
Bız, Abai atamyz aitqandai, «aqyryn jürıp, anyq bastyq». Sonyŋ arqasynda köp salalar men baǧyttar boiynşa özgelerden ozyp kettık. Endı osynyŋ män-jaiyna tereŋırek toqtalyp, būryn köp aityla bermeitın keibır derektı halyqtyŋ nazaryna ūsynǧym keledı.
Keŋes Odaǧy syndy alyp imperiia ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldary tarihşylar qauymy «toqyrau» dep aidar taqqan kürdelı kezeŋge aiaq basty. Tek joǧary bilık bekıtken jospar men qosyp jazuǧa negızdelgen keŋestık ekonomika, jalaŋ oi, jadaǧai pıkırlı kommunistık ideologiia qoǧam damuyn tyǧyryqqa tıredı.
Toqyrau kezınde el ekonomikasynda oryn alǧan müşkıl haldı Qaraǧandy oblystyq partiia komitetınde basşylyq qyzmet atqarǧan 70-jyldardyŋ soŋynda aiqyn aŋǧara bastadym. Al men Qazaq KSR Ükımetınıŋ basşylyǧyna taǧaiyndalǧan 80-jyldary jaǧdai tıptı asqynyp tūrǧan bolatyn.
M.S.Gorbachevtyŋ «qaita qūruy» toqyrauǧa belşesınen batqan qoǧamǧa serpılıs äkele almady, kerısınşe köpsözdılıkke, jappai jarnamalyq ūrandarǧa jol berıldı. Ekonomikalyq bazis jasalmai, asyǧys bastalǧan «betbūrys» jyldar boiy qordalanǧan problemalardy odan ärı örşıtıp, şaryqtau şegıne jetkızdı.
KSRO-da bolǧan alǧaşqy demokratiialyq sailaudyŋ nätijesınde ırıktelgen halyq deputattarynyŋ I sezı 1989 jyldyŋ mamyr-mausym ailarynda öttı. Būl kezde men Respublika Ministrler Keŋesı töraǧasy bolatynmyn. Alyp odaq ekonomikasynda oryn alǧan müşkıl jaǧdaidy aşyq aituǧa tura keldı.
Kremldıŋ Sezder saraiynyŋ tribunasynan mamyrda söilegen sözımdı qaz-qalpynda keltırer bolsaq, onda bylai degen ekem: «...Qyzmettık mındetım boiynşa praktikalyq ekonomika mäselelerımen ainalysyp jürgen menıŋ aitarym: bız bügınde el ekonomikasyndaǧy şynaiy jaǧdaidy naqty bılmeimız. Özderıŋız oilap körıŋızder: KSRO Memlekettık statistika komitetı derekterı boiynşa, eldegı azyq-tülık öndırısı artqan, bıraq söreler bos. Josparlar oryndaluda, al ekonomika ahualy naşarlap barady. Nege? Mūndai «negeler» tym köbeiıp kettı. Tüptıŋ tübınde ekonomikadaǧy daǧdarystyŋ qanşalyqty tereŋdep ketkenın anyqtap, ony eŋserudıŋ aiqyn jolyn tabuymyz kerek-aq.
On ekınşı besjyldyq jospary toqyraudyŋ eŋ tozǧan dästürlerı negızınde jasaldy».
Ärine, ekı künnıŋ bırınde «qaita qūru», «betbūrys», tıptı «jedeldetu» dep ūrandatyp jatqan M.Gorbachevqa «on ekınşı besjyldyq toqyraudyŋ eŋ naşar dästürı negızınde jasaldy» degen söz ūnai qoiǧan joq. Tıptı reglamentpen şektegısı kelgendei syŋai tanytty. Bıraq zaldyŋ dürkırete qol soqqany onyŋ menı toqtatuyna mümkındık bermedı.
«Şeşıngen sudan taiynbas» degendei, endı tartynyp qaluǧa bolmaitynyn sezgendıkten, Qazaqstanda qalyptasqan auyr jaǧdaidy da aituǧa tura keldı: «Vedomstvolyq öktemdık älemdık naryqta zor sūranysqa ie şikızat resursyna bai respublikamyzdyŋ öz äleumettık damuynda auyr hälge tüsuıne, ekologiialyq daǧdarys şegıne kelıp tıreluıne äkep soqtyrdy. Ydys-aiaq dükenıne kırıp ketken pıldıŋ kebın kigen ministrlıkter Araldyŋ tübıne jetıp tyndy. Ekıbastūz dalany külge böktırude. Mūnai öndırıp jatqandarǧa onyŋ tük qaiyry bolmai tūr. Türlı poligon üşın malşylar örısterınen aiyryldy, al onyŋ ötemı turaly mülde söz joq».
Sözımdı aiaqtap, zalǧa qarasam, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ sol kezdegı bırınşı hatşysy G.V.Kolbinnıŋ öŋı sūp-sūr bolyp ketken eken. Bıraq el müddesı, halyq taǧdyry talqyǧa tüsken mūndai sätterde aianyp qaluǧa bolmaityn edı.
Odaqtyŋ keteuı ketıp, ırgesı sögıle bastaǧan keiıngı ekı jyl ışınde qalyptasqan naqty jaǧdai tıptı uşyǧyp kettı.
Keiın zertteuşıler «egemendık şeruı» dep aidar taqqan üderıske 1989 jyly aldymen Baltyq elderı kırısıp, Kavkaz elderınde jalǧasty da, artynan bükıl Keŋes Odaǧyn qamtydy. 1990 jyldyŋ aiaǧyna deiın Odaq qūramyndaǧy 15 respublika tügeldei öz egemendıgın jariialap ülgergenımen, Estoniia, Litva jäne Latviia elderınen basqa 12 respublika älı Odaq qūramynda bolatyn.
M.S.Gorbachev qanşalyqty jantalasa qimyldap, Odaqty saqtap qaluǧa äreket etkenımen, KSRO-nyŋ odan ärı ydyrauyn toqtatu mümkın emes edı. Kelesı 1991 jyldyŋ 18-21 tamyzynda äigılı «tamyz bülıgı» boldy. Būl Keŋes Odaǧy basşylyǧynyŋ därmensızdıgın küllı älemge tanytty. Sonyŋ nätijesınde 1991 jyldyŋ tamyz-jeltoqsan ailarynda qalǧan respublikalar tügeldei öz täuelsızdıgın jariia ettı.
Saiasattyŋ qyzuy köterılıp, Gorbachev pen Elsinnıŋ teketıresı şegıne jetıp, bır kezderı temırdei tärtıpke negızdelgen ortalyqtaǧy basşylyqtan bereke ketken sol tūsta Qazaqstan tarapynan jıberılgen jalǧyz qatelıktıŋ özı orny tolmas tragediiaǧa äkep soqtyruy äbden mümkın edı.
Bız aşudy aqylǧa, asyǧystyqty sabyrǧa jeŋdırıp, ünemı älıptıŋ artyn baǧyp, aŋysyn aŋdumen boldyq. Maǧan batylyraq qimyldau üşın bükılhalyqtyq mandat kerek edı. Osylaişa 1991 jyldyŋ 1 jeltoqsanynda el tarihyndaǧy tūŋǧyş Prezidenttık sailau ötkızılıp, onda halyqtyŋ 98%-dan astamy qoldau bıldırdı. Būl maǧan qanat bıtırıp, erkın qimyldauyma jol aşty.
Sailaudan 2 kün ötkende – 3 jeltoqsanda Almatyǧa M.Hoff bastaǧan Europa Parlamentınıŋ ülken delegasiiasy kelıp, Qazaqstannyŋ jaŋadan sailanǧan Prezidentı retınde menı resmi saparmen Briusselge keluge şaqyrdy. Būl da bızge ülken demeu, halyqaralyq deŋgeidegı qoldau boldy.
Bız täuelsızdıktı jariialauǧa daiyndyqtyŋ soŋǧy, şeşuşı kezeŋıne de kelıp jettık. 8 jeltoqsanda B.N.Elsin, L.M.Kravchuk jäne S.S.Şuşkevichtıŋ qatysuymen Belorussiianyŋ Belovejesınde ötken kezdesude Keŋes Odaǧynyŋ «halyqaralyq qūqyq pen geosaiasi jaǧdai subektısı» retınde ömır süruın toqtatqany turaly mälımdeme jariialandy. Men Elsinmen, Kravchukpen, Şuşkevichpen jüzdesu üşın şūǧyl türde Mäskeuge ūştym, mūndai kezdesu künı būryn josparlanǧan edı, bıraq şaqyrylǧan üşeuı de kelmei qalyp, kezdesu bolmai qaldy.
Būdan keiın keŋes jäne şeteldık baspasöz ökılderımen Mäskeude ötkızgen baspasöz mäslihatynda: «KSRO qūramyna engen barlyq respublikalardyŋ täuelsızdıgın moiyndap, olardyŋ tez arada Bırıkken Ūlttar Ūiymyna müşe boluyna kömektesu kerek», – degen pıkırımdı ortaǧa saldym.
Jeltoqsannyŋ 12-13 jūldyzynda Aşhabadta Ortalyq Aziia respublikalarynyŋ basşylarymen bas qosyp, jaǧdaidy saralai kelıp, bız Täuelsız Memleketter Dostastyǧyna teŋ qūqyly müşe boluǧa äzır ekendıgımız jönınde ortaq mälımdeme jasadyq. Erteŋınde köpten kütken kün tuyp, Joǧarǧy Keŋestıŋ 1991 jylǧy 14 jeltoqsanynda ötken 12-şaqyrylǧan 7-sessiiasynyŋ talqylauyna «Qazaqstannyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» konstitusiialyq zaŋ şyǧaryldy.
Elımızdıŋ jetekşı zaŋgerlerınıŋ qatysuymen aldyn ala saralanyp, saraptamadan ötkızılıp, qapysyz daiarlanǧan zaŋ bırden-aq maqūldanuǧa tiıs bolatyn. Onyŋ üstıne özge respublikalar mūndai zaŋdaryn äldeqaşan qabyldap qoiǧan. Bıraq jaǧdai bız kütkennen basqaşalau bolyp şyqty.
Joǧarǧy Keŋes zalynda vise-prezident E.M.Asanbaev qatysyp otyrǧanymen, men talqylaudy kabinetımdegı bailanys arqyly jıtı baqylap otyrdym. Älı esımde, kün tärtıbı jariia etılısımen-aq bır deputat: «Bız kımnen jäne neden täuelsızdık alǧaly otyrmyz?! Özımız 70 jyl boiy sögıp kele jatqan resei imperiiasy ülgısımen endı qazaq imperiiasyn qūruǧa ūmtylyp jatqan joqpyz ba osy?», – dep arandatuşylyq piǧyldaǧy sūraǧyn bastap kettı.
Köp ūzamai taǧy bır deputat ony qostai tüsıp: «Bız täuelsız memleket jariialau mäselesın talqylaudamyz. Erteŋ taŋerteŋ 17 million halyqtyŋ teŋ jarymy – orystıldı qauym böten memlekettıŋ azamattary bolyp şyǧa kelmek. Joldastar, būlai etuge bolmaidy ǧoi», – dedı.
Al endı bır «halyq qalaulysynyŋ»: «Tek qazaq qana Qazaq KSR-ınıŋ nemese Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı bola alatyny jönındegı ūsynysty maǧan qatysty alǧanda azamattyq teŋqūqylyqqa jasalǧan qiianat deuge bola ma, joq pa?», – degen sūraǧyna orai deputat S.Sartaev oǧan qazaq elınıŋ Prezidentı «memlekettık tıldı jäne ūltaralyq kelısım tılın qatar meŋgergen adam» bola alatyny jönınde zaŋda taiǧa taŋba basqandai jazuly ekenın eskerttı.
Men ädeiı, etika saqtap jäne ol uaqyttyŋ alysta qalǧanyna, zaman-töreşı bärın äldeqaşan öz ornyna keltırgenıne bailanysty qazır olardyŋ atyn atap, tüsın tüsteudı jön körmedım.
Ärine, olardyŋ mūndai «batyl» söileuınıŋ ar jaǧynda qoltyǧyna su bürketın syrtqy küşterdıŋ bar ekenın de bırden aŋǧardym. Bıraq maǧan qatelesuge de, aşuǧa boi aldyruǧa da bolmaityn edı. Sol kezdegı Joǧarǧy Keŋes deputattary, el aǧalary, belgılı zaŋger, ǧylym qairatkerlerı S.Zimanov, S.Sartaev, Ä.Kekılbaev, M.Qozybaev, Ö.Joldasbekov, t.b. deputattardyŋ ornyqty, däleldı jauaptaryna qaramastan, zaŋ jobasyn ekı kün boiy talqylaǧan deputattar ortaq mämılege kele almady.
Talqylau äbden tyǧyryqqa tırelgen kezde 16 jeltoqsan künı tüsten keiın men Joǧarǧy Keŋeske kelıp, deputattarǧa män-jaidy özım tüsındırıp, olardyŋ būl şeşımın bükıl Qazaqstan halqy, küllı älem jūrty kütıp otyrǧanyn bylaişa jetkızdım: «Būl zaŋdy qabyldauymyz kerek, öitkenı jalǧyz bız ǧana qaldyq. Köpūltty Qazaqstan halqynyŋ aldynda bızdıŋ arymyz taza. Būl – barlyǧy är sözıne üŋıle otyryp oqityn maŋyzdy zaŋ. Menıŋ sailaualdy baǧdarlamam, bız şeşkelı otyrǧan barlyq mäselelerdıŋ tüiını – osy. Basty mäsele – memlekettık täuelsızdık mäselesı. Artyq şüilıgudıŋ, eşqandai män-maŋyzy joq sözderdı qosudyŋ qajetı joq. Zaŋdy osy küiınde basym köpşılık dauys arqyly qabyldau kerek dep sanaimyn. Barşaŋyzdan osyǧan beiıldılık bıldırulerıŋızdı sūraimyn».
Osy sözden keiın qarsy söilegen deputattardyŋ bırazy sabasyna tüsıp, zaŋ jobasy köpşılık dauyspen qabyldandy. Būl bärımız köpten kütken aişyqty mezet, tarihi oqiǧa edı. Täuelsızdık bızge oŋailyqpen kelgen joq. Aldyn ala oilastyrumen, zor ūiymdastyruşylyqpen, qapysyz daiyndyqpen jüzege asty.
Bız täuelsızdıkke beibıt jolmen qol jetkızsek te, oǧan barar jolda babalar qany az tögılgen joq. Täuelsızdık sol kielı qannyŋ öteuı edı. Men mūnyŋ bärın bız sengen, tärbielegen bügıngı jas ūrpaq bılsın, sanasyna sıŋırsın dep ädeiı jazyp otyrmyn.
Täuelsızdıktı jariialau oŋai emes, ony bükıl älemge moiyndatu odan da qiyn edı. Men Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ osyndai biık deŋgeide moiyndaluyn da aldyn ala oilastyryp qoiǧan edım.
Bırneşe ai būryn diplomatiialyq arnalar arqyly kelısudıŋ nätijesınde Qazaqstan täuelsızdıgın jariialaǧan künnıŋ erteŋınde elımızge resmi saparmen AQŞ-tyŋ memlekettık hatşysy Dj.Beikerdıŋ özı keldı. Būl onyŋ Qazaqstanǧa ekınşı sapary bolatyn. Osy uaqyt ışınde ekeumız özara senımge negızdelgen dostyq qatynas ornatyp ülgergen edık. AQŞ-tyŋ syrtqy saiasatyna jauapty tūlǧa Qazaqstandy tūŋǧyş Prezident sailauymen, täuelsızdık jariialauymen şyn jürekten qūttyqtady. Būl aqparatty onymen bırge kelgen şeteldık jurnalister qauymy AQŞ pen Batys elderıne sol sätte-aq taratyp jıberdı.
Oqiǧalar aǧyny qarqyn ala tüstı. Ekonomikalyq yntymaqtastyqty saqtau üşın 21 jeltoqsan künı Resei, Ukraina, Belarus, Özbekstan, Türıkmenstan, Täjıkstan, Qyrǧyzstan, Äzerbaijan, Armeniia, Moldova jäne Qazaqstan prezidentterı bas qosqan kezdesude Täuelsız Memleketter Dostastyǧyn qūru jönınde kelısımge qol qoiyldy. Sammit Qazaqstan tarapynyŋ bastamasymen Almatyda öttı. Būl bır kezderı «KSRO qūramyna engen respublikalardyŋ endıgı taǧdyry qalai bolady, kımnıŋ jetegınde ketuı mümkın?» degen älem memleketterınıŋ alaŋdauşylyǧyn sap tiyp, Dostastyq memleketterınıŋ bırlestıgı paida boldy.
Täuelsızdık osyndai «tar jol, taiǧaq keşuler» men «soqtyqpaly, soqpaqty zamandardan» aman ötıp, özınıŋ arnaly jolyn tapty.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy künderınen bastap bız bereke-bırlıkke, yntymaqqa, ūltaralyq tatulyq pen dınaralyq kelısımge negızdelgen saiasatty jüzege asyrdyq. Būl elımızdı üzdıksız ösu men örkendeuge bastady. Osynyŋ qadırın bıluımız kerek. «Bırlıgı bar el ozady», – deidı dana halqymyz.
Bız damudyŋ daŋǧyl jolyna tüskende özımız siiaqty täuelsızdıgın jariialaǧan Gruziia, Äzerbaijan, Armeniia memleketterınde, ökınışke qarai, soǧys örtı tūtanyp, Pridnestrove Moldovadan bölınıp kettı. Täjıkstanda azamat soǧysy örşıp, bauyrlas qyrǧyz elınde dürkın-dürkın dümpuler men qaqtyǧystar oryn alyp, sol jyldary bastalǧan kelıspeuşılıkter älı künge deiın jalǧasyp, eldıŋ berekesın alyp qana qoiǧan joq, ekonomikasyn da tūralatyp, jyldar boiy alǧa damuyn tejedı. Ukrainanyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy osy küngı janjaldyŋ törkını de toqsanynşy jyldardan kele jatqan alauyzdyqtardan bastaldy.
Yntymaǧy jarasqan eldıŋ tabysy tasyp, abyroiy asady. Berekesı qaşqan eldıŋ quaty kemıp, qūty qaşady. Otyz jyl ışınde bız ǧasyrlarǧa bergısız damu jolynan öttık. Auyz toltyryp aitar tabystarymyz da az emes.
Täuelsızdık jariialaǧan soŋ jüielı saiasi reformany qolǧa aldyq. Osydan jiyrma bes jyl būryn bügıngı barlyq jetıstıkterımızge berık zaŋnamalyq ırgetas bolyp qalanǧan Ata zaŋymyz – jaŋa Konstitusiiamyzdy qabyldadyq. Bükıl halyq bolyp talqylaǧan būl qūjat el danalyǧy men yntymaǧynyŋ, bereke-bırlıktıŋ ırgetasyna ainaldy.
Düniede ekonomikalyq damu men demokratiianyŋ aluan formasy bolsa da, onyŋ däl sol küiınde köşırıp ala qoiatyn ortaq ülgısı joq. Bız älemdık täjıribenı qorytyp, öz erekşelıkterımız ben mümkındıkterımızdı eskerıp «Qazaqstan – 2030» strategiiasyn tüzdık. Onda belgılengen mejelı körsetkışterdı merzımınen būryn oryndaǧan soŋ halyqtyŋ qoldauyn tapqan «Qazaqstan – 2050» baǧdarlamasyn jasadyq. Älemdık saiasatkerler men sarapşylar «Qazaqstan joly» dep joǧary baǧa bergen ūlt damuynyŋ daŋǧyl jolynyŋ özegın däl osy qos strategiia qūraidy.
Bızdıŋ jūrt – tamyryn jetı qat jer astyna jıbergen alyp bäiterektei özınıŋ küş-quatyn ǧasyrlar boiy Ūly dala tösınen alǧan baiyrǧy halyq. Babalarymyz bızge mūra qylyp ūlanǧaiyr jer qaldyrdy. Bıraq ol keşegı patşa zamanynda da, Keŋes Odaǧy tūsynda da halyqaralyq qūjattarmen resımdelmedı.
Jalpy ūzyndyǧy 14 myŋ şaqyrymdyq bızdıŋ şekaramyzdyŋ barlyq boilyǧyna qatysty syndarly kelıssözder üderısın ūiymdastyru oŋai mındet bolǧan joq. Būǧan basşylyǧy alǧaşqy künderden-aq bızdıŋ täuelsızdıgımızge, sondai-aq şekaramyzdy naqtylau ısıne qoldau bıldırgen ekı ūly körşımızdıŋ – Resei men Qytaidyŋ arqasynda qol jetkızılgenın aita ketuım kerek. Söitıp, Qazaqstannyŋ Resei Federasiiasymen aradaǧy ūzyndyǧy 7500 şaqyrym bolatyn ortaq şekarasy dostyq pen senım beldeuıne ainaldy. QHR-men şektes 1700 şaqyrymdyq şekaramyz boiynşa da tarihi uaǧdalastyqqa qol jetkızıldı. Būl jait şekara mäselesı boiynşa özge de körşıles elderdıŋ syndarly ūstanymda boluyna septıgın tigızdı.
Bız Reseidıŋ jäne onyŋ prezidentı V.V.Putinnıŋ, Qytai basşylyǧynyŋ tarihymyzdaǧy sol maŋyzdy sätte körsetken qoldauynyŋ ärdaiym qadırın bılıp, rizaşylyqpen este ūstauǧa tiıspız.
Kelıssöz barysynda özara tüsınıstık pen taraptardyŋ müddesıne degen qūrmet ahualyn qalyptastyra otyryp, bız jüielı türde halyqaralyq kelısımşarttar jasasyp, memlekettık şekaramyzdy tüpkılıktı aiqyndap aldyq. Solaişa, babalar amanatyn oryndau üşın jäne künderdıŋ künınde öz ūrpaǧymyzdyŋ aldynan būdan da auyr qiyndyqtar şyqpauy üşın tüitkılder men kedergılerdıŋ bärın eŋserıp, qolǧa alynǧan ıstı aqyryna deiın jetkızdık.
Jer degennen şyǧady. Keŋes Odaǧy tūsynda qazaqtyŋ ūlan-baitaq jerınıŋ är tūsy jantürşıgerlık atom jarylystary jasalǧan türlı äskeri poligondar men bazalarǧa, zerthanalarǧa ainaldy. Tek bır ǧana Semei poligonynda 456 iadrolyq, termoiadrolyq jarylys jasaldy. Onyŋ 116-sy aşyq atmosferada jarylyp, halqymyzǧa orasan zor ziiandy zardaptar äkeldı. Qazaqstan ǧalymdarynyŋ esebınşe, Semei poligonynda jarylǧan atom bombasynyŋ jalpy quaty Hirosimaǧa tastalǧan bombadan ekı jarym myŋ ese artyq eken. Men osy tajal poligonyn 1991 jyldyŋ 29 tamyzynda japtym.
Qazaqstan täuelsızdık alǧanda bızdıŋ aumaǧymyzda kontinentaralyq ballistikalyq raketalarǧa arnalǧan 1216 iadrolyq oqtūmsyq boldy. Būl älemdegı törtınşı iadrolyq äleuet edı.
Bız atom qaruynan öz erkımızben bas tartyp, bükılälemdık iadrolyq qarusyzdanu köşın bastadyq. Būl – Qazaqstannyŋ jahandyq beibıtşılıktı saqtauǧa qosqan teŋdessız ülesı.
Täuelsızdıgımızdı jariialaǧanda bızdıŋ öz valiutamyz da joq edı. Älemdık qarjy naryǧyn mūqiiat zerttei kelıp, ūlttyq teŋgemızdı de der kezınde ainalymǧa engızdık.
«Qamdanǧan qapy qalmaidy» deidı halqymyz. Erteŋın oilaǧan el ǧana ozady. Bolaşaq ūrpaǧymyz eşteŋeden tarylmauy üşın Ūlttyq qor men altyn-valiuta qoryn jasaqtap, oǧan mol qarjy jinaqtadyq. Däl osy mol qarajat pandemiia kezınde bızge kömek boldy.
Bızdıŋ enşımızge tarihymyzda öz auqymdylyǧy men qiyndyǧy jönınen būryn-soŋdy bolyp körmegen jobany jüzege asyru – Saryarqanyŋ törıne, erke Esıldıŋ boiyna el qondyryp, jaŋa da äsem elorda salu märtebesı būiyrdy.
Astananyŋ qaryştap damuy elımızdıŋ özge öŋırlerınıŋ örkendep ösuıne serpın berdı. Şymkent halqynyŋ sany millionnan asqan respublikalyq derbes üşınşı qala qataryna qosyldy. Ekı myŋ jyldyq tarihy bar köne Türkıstan keiıngı ekı jyldyŋ ışınde aitarlyqtai özgerıp, äsem şaharlardyŋ bırıne ainaldy. Elımızdıŋ özge öŋırlerı men ırı qalalaryn da däl osyndai bolaşaq kütıp tūr dep nyq senımmen aita alamyn.
Egemendıktıŋ eleŋ-alaŋynda-aq men Qazaqstanǧa ekonomikalyq jaŋǧyru, infraqūrylymdy jaŋartu jäne şikızatqa täueldılıkten qūtylu qajet ekenın tüsındım. Bıraq tek üşınşı onjyldyqtyŋ basyna qarai, resurs pen täjıribe jinaqtaǧan soŋ ǧana bız būl qiyn ıstı jüzege asyra aldyq.
Bız industriialandyruǧa jäne öz önerkäsıp bazamyzdy damytuǧa iek arttyq. Sol maqsatpen İndustriialyq-innovasiialyq damudyŋ üş baǧdarlamasy qabyldandy, 9 trillion teŋge somasyndaǧy 1500 joba engızıldı. Qazaqstan būryn öndırılmegen önımder – elektrovoz, avtobus, avtomobil, temırjol vagondary, transformatorlar jäne basqa da 500-den astam önım türın şyǧara bastady.
Joldar memlekettıŋ kölık salasynyŋ qan tamyry qyzmetın atqaratyny belgılı. Nebärı 10 jyl ışınde bız 14 myŋ şaqyrym avtomobil jolyn jäne 2,5 myŋ şaqyrym temırjol saldyq, ırı äuejailardyŋ bärın, teŋız ben qūrlyq porttaryn qaita jaŋǧyrttyq. Sonyŋ nätijesınde teŋızge şyǧatyn joly bolmaǧan Qazaqstan Europa elderıne, Parsy şyǧanaǧyna, Ündı, Altant jäne Tynyq mūhitqa tıkelei şyǧu mümkındıgıne qol jetkızdı jäne euraziialyq transkontinentaldy kölık köpırıne ainaldy.
Täuelsız elımızdıŋ basty bailyǧy – adam. Memleketımızdıŋ tıregı de, altyn dıŋgegı de – Qazaqstan halqy. Men boiymdaǧy quat, qyzmetımdegı täjıribe, oiymdaǧy när – bärı-bärın halqyma qyzmet etuge jūmsap kelemın.
Sol üşın täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan berı taǧdyr talaiymen dünienıŋ tört būryşyna tarydai şaşylǧan millionnan astam qandastarymyzdy atamekenge aldyrdym. Būl aitar auyzǧa ǧana oŋai. Jer betınde halqynyŋ sany millionǧa jetpeitın qanşama memleket bar. Bız osynşama qandastarymyzdy şet elderden aldyryp qana qoimai, basyna – baspana, özıne – jūmys, ūrpaǧyna bılım berdık. Būl ıs älı de jalǧasyn taba beredı. Osynyŋ bärı täuelsızdıktıŋ arqasynda ǧana mümkın bolǧanyn ūmytpauymyz kerek.
Elımız täuelsızdıktıŋ otyz jyly ışınde köptegen qiyndyqty eŋserıp, ūlanǧaiyr tabystarǧa qol jetkızdı. Alda alar asularymyz ben baǧyndyrar biıkterımız de, yqtimal syn-qaterler de az emes.
Mıne, ekı jyldan berı dünie jüzı alaŋ küi keşude. Koronavirus dertınen tuyndaǧan pandemiia älemdık ekonomikany ǧana emes, öndırıs pen eŋbektı ūiymdastyrudy, ǧylym men tehnologiia damuyn, jalpy adamnyŋ oilau jüiesın aitarlyqtai özgerttı. Eŋ aldymen, adamzatqa ortaq ındet damu deŋgeiıne qaramastan el men eldıŋ ekonomikasy men tehnologiiasyn jaqyndastyryp, bır-bırımen yntymaqtastyra bastady. Sonyŋ negızınde jaŋa jahandyq ekonomikalyq paradigma qalyptasty.
Jaqynda Nobel syilyǧynyŋ türlı ǧylym salasyndaǧy laureattarynyŋ ülken bır şoǧyry «Bızdıŋ ǧalamşar, bızdıŋ bolaşaǧymyz» sammitınıŋ qorytyndysy boiynşa älem memleketterıne ündeu jasap, pandemiia adamzat damuyna Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı eŋ ülken apat bolyp engendıgın atap körsetıp, onymen bükıl dünie jüzı bırlese küresuı kerektıgın alǧa tartty. Olar: «Eger osy besjyldyqta transformasiialyq şaralar qabyldanbasa, adamzattyŋ bolaşaǧyna auyr qater tönetın bolady... Qoǧamnyŋ eŋ kedei jäne marginaldanǧan toptary meilınşe älsız jıkter küiınde qala beredı», – dedı.
Būl menıŋ osydan tura 30 jyldai būryn, 1992 jyldyŋ 5 qazanynda, Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ mınbesınen aitqan ūsynystarymmen astasyp jatyr. Bız sol kezeŋnıŋ özınde älemnıŋ eŋ bai memleketterınıŋ äskeri-soǧys maqsatyna qarastyratyn şyǧyndarynyŋ 1%-yn bölu arqyly adamzatqa aityp kelmeitın, tötenşe apattarǧa qarsy küresudıŋ halyqaralyq qoryn jasaudy ūsynǧan edık. Äŋgıme ol kezde BŪŪ-nyŋ bıtımgerşılık küşterı turaly bolǧan edı, bıraq, bırınşıden, maŋyzdysy ideia jäne ūjymdyq ärekettestıktıŋ tetıgı bolatyn, ekınşıden, türlı elderde täulık saiyn jüzdegen-myŋdaǧan adamdy baudai tüsırıp jatqan pandemiianyŋ soǧystan nesı kem?
Eger däl sol kezde men ūsynǧandai qor jasalǧan bolsa, qazırgı pandemiia jaǧdaiynda kedei memleketterge koronaviruspen küresuge jäne onyŋ ziiandy zardaptaryn joiuǧa baǧyttalǧan şaralardy ūiymdastyruǧa mol mümkındık tuǧan bolar edı.
Pandemiia älemdı jaŋa küşke, jetekşı tendensiialar men aldaǧy qauıp-qaterlerge negızdelgen jaŋa geosaiasi transformasiiaǧa bastady. Tūtqiyldan kelgen ındetke qarsy küreste jūrtqa aqparat pen sandyq jüiege negızdelgen jaŋa tehnologiia kömek qolyn sozdy. Būl eŋbek naryǧyna aitarlyqtai jaŋa özgerıster äkeldı.
Ekonomika boiynşa Nobel syilyǧynyŋ laureaty Kristofer Pissarides törtınşı industriialyq revoliusiia barysynda robottar bırtındep adamdar qyzmet etetın mamandyqtardyŋ basym köpşılıgın almastyratyn bolady degen boljam jasaǧan edı. Sol boljam endı keldı. Jahandyq tehnologiialandyru nätijesınde qazırdıŋ özınde aqparattyq tehnologiia, robot tehnikasy, sintetikalyq biologiia, bionika, nanotehnologiia, jasandy intellekt salasynda būryn sanaǧa da syimaityn revoliusiialyq özgerıster oryn alyp jatyr. Älemde bioinjener, robot tehnikasy injenerı, kiberqauıpsızdık mamany, neiromarketolog, kosmobiolog, urbanist-ekolog, biofarmakolog, agrokibernetik, meteoenergetik siiaqty jaŋa mamandyqtarǧa sūranystar barǧan saiyn arta tüsude.
Bız kezınde «EHRO-2017» körmesın ötkızıp, jasyl energetikaǧa köşudıŋ keşendı baǧdarlamasyn qabyldadyq. Bügınde bükıl älem balamalyq energetikany – jel energiiasy, gelioenergetika, gidroenergetika, bioenergetika, geotermaldy energetika salalaryn qarqyndy damytu üstınde. Osy üderısten qalmauymyz kerek.
Jahandyq jaŋa trendterdıŋ qatarynda bolu üşın bız «Bolaşaq» baǧdarlamasyn jasap, jastarymyzdy älemnıŋ eŋ üzdık universitetterınde oqyttyq. Al qarajat jetkılıksız bolǧan ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldary bız studentterdıŋ oqu aqysyn, jürıp-tūruy men künkörısın tölep berdık. Osy uaqytqa deiın el igılıgı üşın 15 myŋnan astam maman daiarlandy. Olar öz Otanynyŋ qamqorlyǧyn sezınıp, elge qyzmet etıp, bızdıŋ ümıtımızdı aqtaidy dep senemın.
Keiınnen älemdık deŋgeidegı joǧary oqu orny – Nazarbaev universitetı, Nazarbaev ziiatkerlık mektepterı jelısı, aqparattyq tehnologiialar salasyndaǧy startaptarǧa arnalǧan «Astana-hab» halyqaralyq tehnoparkı aşyldy. Bızdıŋ jastar osyndai ılgerışıl özgerısterdıŋ köş basynda boluy qajet.
Osydan ekı jarym jyl būryn elımızde prezidenttık bilık auysty. Maǧan: «Ata zaŋymyzda Sızge eşqandai şekteulılık joq. Soŋǧy sailauda halyqtyŋ 98%-yna juyǧynyŋ qoldauyna ie boldyŋyz. Qyzmetıŋızdı atqara berıŋız», – deuşıler az bolǧan joq. Bıraq är närse öz retımen boluy kerek.
Otyz jylǧa juyq el basqarǧan kezımde men janyma qanşama azamatty serık etıp, köptegen şäkırt tärbieledım. Solardyŋ ışınde Ükımet basqarǧan, Bırıkken Ūlttar Ūiymy bas hatşysynyŋ orynbasary retınde jahandyq saiasatqa jetıktıgın tanytqan, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan bastap qasymnan tabylǧan naǧyz patriot, joǧary bılıktı käsıpqoi tūlǧa Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevty Prezidenttık qyzmetke ūsyndym. Sailauda halyqtyŋ basym köpşılıgı ony qoldady. Osylaişa, bız halqymyzdyŋ auyzbırlıgın, saiasattaǧy sabaqtastyǧymyzdy küllı älem qoǧamdastyǧyna taǧy bır qyrynan tanyta bıldık.
Halyqtan kım asyryp aitqan?! «Diırmennıŋ tasyndai döŋgelengen dünie» bır ornynda tūrmaityny belgılı. Prezident auysady, bıraq Täuelsızdık mäŋgılık boluy kerek. Är qazaqstandyq aldaǧy uaqytta onyŋ tūǧyryn nyqtap, eŋsesın tıktep, abyroiyn asyruǧa qyzmet etuge tiıs. «Mäŋgılık el» ideiasynyŋ tüpkı maqsaty osynda. Eŋ bastysy – elımız aman, ūrpaǧymyz azat. Bız alaqanǧa salyp ösırgen sol azat ūrpaq endıgı jerde «Men Qazaqstanyma ne beremın?» degendı oilauy kerek.
Bız özımızdıŋ tolaǧai tabystarymyz arqyly täuelsızdıkke senbegenderdı ilandyrdyq, könbegenderdı qatarymyzǧa tarttyq, älem moiyndaǧan abyroily memleketke ainaldyq.
Täuelsızdık te baqyt siiaqty, baǧalaǧan adamnyŋ, aialaǧan qoǧamnyŋ qolyna tūraqtaidy. Halqy tatu, ekonomikasy quatty, saiasi jüiesı tūraqty, märtebesı biık, abyroiy asqaq Qazaqstannyŋ bolaşaǧy keşegıden kemel, bügıngıden nūrly ekendıgıne kämıl senemın.
Täuelsızdıkke berık ırgetas bolyp qalanǧan babalarymyzdyŋ asyl mūraty – erlık pen eldıgımızden küş-quat alyp, ärdaiym alǧa basa bereiık, aǧaiyn!
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
