Seksen jyl būryn şabylǧan bäiterekter

3804
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2018/02/photo_73316.jpg
       Byltyr jäne biyl «ülken terror» dep ataǧan qandy saiasi quǧyn-sürgınderge 80 jyl tolady. Sonymen qatar, Alaş ükımetınıŋ qūruyna, Alaş memleketınıŋ tuynyŋ köteruıne de, Qazan töŋkerısı men keŋes ükımetınıŋ ornalastyruyna da bır ǧasyr toldy. Stalindık qyzyl terror Alaş ziialylaryn da, keŋes ükımettı ornalastyrǧandardy da aiaǧan joq. Ekı-üş jyldyŋ ışınde qazaqtan şyqqan bılgender qyzyl qyrǧynǧa ūşyrdy, köbısı atyldy, atylmaǧandary abaqtyda, lagerde temır tordyŋ ar jaǧynda azap tartyp dünieden öttı. «37-şı jyl» degen söz saiasi quǧyn-sürgınderdı bıldıretın qanatty sözıne ainalyp kettı. Şynymen, Şäkärımdei, Jüsıpbek Aimauytovtai Alaş azamattary odan jetı būryn atylsa daǧy, Jaqyp Aqpaev abaqty men aidaudardan keşıp auru halde qaityp dünieden ozsa, Alaş kösemı aqyn Mırjaqyp Dulatov 1935 jyly lagerde qaitys bolsa, ziialy qauymnyŋ köbısı 1937 jylynda qamaldy. Keibıreulerı saiasi quǧyn-sürgınnıŋ bırınşı tolqyny kezınde ūltşyl, Alaşşyl retınde sottalyp, lagerlerden bostandyqqa şyǧyp, aidaudan qaityp kelıp, endı qaitadan qamauǧa alyndy. Sonymen qatar revoliusiiaǧa ülesın qosqan, respublikanyŋ basşylyǧynda jürıp kommunistık ideiasyna bırınşı künnen berık bolǧan adamdar da «halyq jaularyna» ainaldy. Qysqasy, «baişyl», «ūltşyl», «pantürıkşıl», «Alaşşyl», «troskist», «buharinşyl», «tynşy (şpion)», «faşist», «halyq jauy», «Otan satqyny» degen siiaqty naqaqtan jala aiyp taǧylyp qazaqtyŋ talai oqyǧandary, ūlttyŋ müddesın közdegenderı, tıleuın tılegenderı qūrban boldy. 1938 jylynyŋ aqpan aiynyŋ 25-ı men 26-ı asa qaiǧyly künder edı. Bır künde halqymyz Säken Seifullin men Iliias Jansügırovtei aqyndarynan, Qūdaiberegen Jūbanovtai tıltanuşydan, Sanjar Asfendiiarovtai därıgerınen, Temırbek Jürgenev, Seiıtqali Meŋdeşevtei memlekettık qairatkerlerınen airyldy. Jalpy Almatyda 80 jyl būryn bır künde 39 ziialy atyldy. Būdan jarty jyl būryn Mäskeude Alaştyŋ Älihany men Nyǧmet Nūrmaqov atyldy. Jarty jyl keiın Jahanşa Dosmūhametov ta qūrban boldy. 1937 jylǧy jeltoqsan aiy Mūhamethan Seiıtqūlov, Eldes Omarov, Asylbek Seiıtovtyŋ atyluymen bastaldy. Säken, Iliias, Beiımbet üş bäiterek bolsa, solardyŋ ekeuı sūrapyl aqpannyŋ aiaǧynda bır künde atylsa, üşınşısı keiın olardyŋ taǧdyryn qaitalady. Ahmet Baitūrsynov, Maǧjan Jūmabaev, Halel Dosmūhamedov, Mūhametjan Tynyşpaev, Oraz Jandosov, Oraz İsaev, Ūzaqbai Qūlymbetov, Tūrar Rysqūlov...sūm ajal, qandy quǧyn-sürgın eşkımdı aiamady. Bıraq arystardyŋ attary, aqyndardyŋ şyǧarmalary, ǧalymdardyŋ eŋbekterı tarihtan öşırılmedı. Bozdaqtardyŋ esımderı el esınde. Jaqynda «Tar zaman» filmın ekrandarǧa şyǧuyn – ūrpaqtardyŋ qūrban bolǧan ziialy ata-babalarymyzǧa alǧys, taǧzym retınde tüsınuge bolady.

                                                                                                          Asqar Daiyrbek     

Pıkırler