Qaraǧandyda Oktiabr audanynyŋ atauy resmi türde Älihan Bökeihan audany dep özgertıldı. Osy bır tarihi maŋyzdy künge orai Maiqūdyq yqşamaudanynyŋ mädeniet üiınıŋ alaŋynda saltanatty şara öttı.
30 jyldan keiın bır-aq atauy Älihan Bökeihan dep özgertılgen audan turaly tarihşy, zaŋger-ǧalymdar ne deidı? "Adyrna" ūlttyq portalynyŋ tılşısı pıkırlerın bılıp qaitqan edı.
«QALA ÄKIMINIŊ, OBLYS ÄKIMINIŊ ARQASYNDA QABYLDANǦAN ŞEŞIM EMES!»
- Bügın mıne, Täuelsızdıktıŋ 30-jyldyǧy qarsaŋynda jalǧyz Qaraǧandy oblysy men Arqa öŋırı üşın ǧana emes, barşa Qazaq elı üşın özektı jarǧan quanyş bolyp tūr. Älihan Bökeihan Alty Alaşqa kösem bolǧan kezınde osy babalarymyzdyŋ qanymen, bılektıŋ küşımen, naizanyŋ ūşymen kelgen qasiettı jerımızdıŋ egemendıgı üşın, täuelsızdıgı üşın qanşama ǧasyrlar boiy köksegen babalar armanyn jalǧastyrdy. Qazaqtardy täuelsız el qylamyn dep, kökke qolyn sermegen bızdıŋ qasiettı babalarymyz - Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynūly, J. Aimauytūly taǧy basqa da S.Seifullin, N.Nūrmaqūly bärı de saiasi jaǧynan är türlı közqarasta bolǧanymen, bärınıŋ maqsaty da, müddesı de osy qazaqty qalai qaraŋǧylyqtyŋ qamytynan jaryq künge jetkızemız dep talpynuynda edı, sol arman joldarynda özderınıŋ şybyn jandaryn qiyp ketken bolatyn...
Äleumettık jelılerde, aqparat qūraldarynda da ärtürlı pıkırler aitylyp jatyr...
- Endı ärine mynau zaman talabyna qarai, tua bıtken mınez bolady adamda... Sondyqtan, men şyndyǧyn aitaiyn. Būl şeşım bır qala äkımınıŋ, bır oblys äkımınıŋ ǧana, bır jekelegen tūlǧalardyŋ qol qoiǧan şeşımınıŋ arqasynda ǧana bolǧan şarua emes! Älihan osy oblystyŋ, Aqtoǧaidyŋ tumasy bolǧandyqtan būl jyldar boiy osy Qaraǧandy qalasynyŋ, oblys tūrǧyndarynyŋ, jalpy qazaq jūrtşylyǧynyŋ ziialylarynyŋ erınbei etken eŋbekterınıŋ, barlyq qajyr qairattarynyŋ arqasynda! Qoǧam belsendılerı bar, jüzdegen, tıptı myŋdaǧan qoǧam belsendılerı bar. Olardyŋ eŋbegın atap ketken dūrys. Temırdı qyzǧan kezınde soq degendei, qūlannyŋ qasuyna myltyqtyŋ basuy däl keldı. Älihanǧa taǧy da qaitalap aitam, tek qana Qaraǧandynyŋ bır audanynyŋ atauyn bergen az. Ol kısınıŋ ülken tūǧyry myna respublikalyq astananyŋ törınde tūruǧa laiyqty dep oilaimyn. Är zamannyŋ öz kösemı bolady. Abylai han men Būqar jyraudy, Qazybek babamyzdy qalai därıptesek, Älihan Bökeihandy jäne onyŋ ızbasarlaryn, sol kezde bız üşın jandaryn pida etken tūlǧalardyŋ barşasyna da solai qūrmet körsetken dūrys!, - deidı zaŋger.Ädılet JAǦYPAR, jas alaştanuşy-ǧalym:
«ÄLİHAN AUDANYNA SAI AUDAN BOLSA EKEN!»
- Älihan alty alaştyŋ kösemı ǧoi! Sondyqtan būl jerdegı mäsele öte tereŋde dep oilaimyz. 80-jyldardyŋ aiaǧynan bastaldy ǧoi. Aqtalǧan kezeŋderın qarasaŋyzdar, sol kezderı mynau Qaraǧandy ensiklopediiasy şyqqannyŋ özınde Alaş ziialylary "qosymşa" retınde berılgen eken. 89 jylǧy şyqqan ensiklopediiada Älihan Bökeihandy qosymşa retınde ǧana bergen... Ony Rymǧali Nūrǧali şyǧaryp otyr. Tarih betterınde sol siiaqty köptegen mäseleler oryn aldy... Ärine Älihan Bökeihan esımıne audan berudıŋ özınde köptegen qiyndyqtardan ötuımızge tura keldı. Audan beru mäselesınde bırqatar qoǧam qairatkerlerı, ırgelı ǧalymdar, Älihanǧa bailanysty ūsynystar aitqan jalyndaǧan jas jıgıtterdıŋ qalai talpynǧandarynyŋ bärın bılemız. Sondyqtan da, būl köpşılıktıŋ köpten kütken qalauy boldy. Aqqa Qūdai jaq deidı ǧoi. Osy Oktiabr audanyna Älihan esımın berumenen jaŋa Älihan däuırı bastaldy dep bız senemız. Eŋ bastysy, Älihan audanyna sai audan bolsa eken dep tıleimız!
Saǧyndyq ŪBAIŪLY, belgılı arheolog, professor:
«BÄRI DE BIZDIŊ JUASTYǦYMYZDAN...»
- Oktiabrdyŋ ketkenıne 30 jyl boldy. Revoliusiiadan, kädımgı Sovet Ükımetınen qūtylǧanymyzǧa 30 jyl boldy. Bärı de bızdıŋ juastyǧymyzdan ǧoi... Äitpese, baiaǧyda-aq alar edık. Mynau Resei özınıŋ jerınde bırde-bır keşegı Sovet Ükımetınıŋ attaryn qaldyrǧan joq. Leninnıŋ atyndaǧy, Ulianovtyŋ atyndaǧy, Krupskaianyŋ atyndaǧy qanşama jerler bar edı. Barlyǧyn özgerttı. Täuelsızdıktıŋ arqasynda mınekei, eŋ soŋǧy bolsaq ta... Äiteuır, audanymyzdy Älihan Bökeihanǧa berıp jatyrmyz. Älihanǧa bermegende kımge beremız?! Osy jerdıŋ tumasy, keşegı Alaştyŋ programmasyn qūryp, Alaştyŋ tuyn kökke kötergen, sol Alaş üşın bar ǧūmyryn pida etken arda azamat emes pe edı?! Öte dūrys şeşım boldy. Endı jastarymyz Alaş aŋsap ketkendei bılımge, ǧylymǧa ūmtylsa eken. Men ylǧi studentterge aitamyn, bız anau japondardan, bız anau nemısterden ne kemdıgımız bar? Bızdıŋ eşqandai kemdıgımız joq! Tört müşemız bırdei, tügel. Tek qana bır ǧana kemdıgımız - kışkene jalqaumyz. Moinymyzda tūrǧan ülken problema osy! Bız talantty halyqpyz, daryndy halyqpyz. Osy jalqaulyqty jeŋe alsaq, bız tüptıŋ tübınde keremet ösetın halyqtyŋ bırımız!
Nūrsahan AHMETQYZY, belgılı älihantanuşy ǧalym, "Jas Alaş" ǧylymi-zertteu klubynyŋ negızın qalauşy:
«ORDALY JERDE ORNYMYZDY ALDYQ!»
- Aq orda degen sözdı aituǧa batyly barmai jürgen qazaq bügın Aq ordasyn saldyryp, qazaqtyŋ täuelsızdıgınıŋ simvolyn körsettı! Ata-babamyzdan mūra bolyp qalǧan yntymaq pen bırlıktı tasqa jazǧan Kültegınnıŋ tasy elımızge oraldy. Onda ne dep aitylyp edı? "Auyzbırlıktıŋ joqtyǧynan bek ūldaryn qūl boldy, päk qyzdaryn kün boldy"... Mıne, sol auyzbırşılıkke şaqyrǧan 30-jyldyqtyŋ da merekesı kelıp jettı. Keşegı qaraqşylardyŋ qanjyǧasynda ketken handarymyzdyŋ basy elge oraldy. Otarşyldardyŋ aiaǧynda taptalǧan şaŋyraǧymyz bügın täuelsızdıgımızdıŋ simvoly retınde aspanǧa köterıldı! Kök bairaǧymyz aspanda jelbırep tūr. Keşegı ata-babamyz Alaş arystarynyŋ süiegı qaida qalǧanyn bılmei jürgen qazaqqa olardyŋ atyna kümbezder ornatyp, soǧan ziiarat etuge mümkındık aldyq. Älihan Bökeihan audanyna qol jetkızuımızdıŋ özı keşegı Ahmet Baitūrsynūly aitqandai "ordaly jerde ornymyzdy, oljaly jerde oljamyzdy, ülestı jerde ülestı jerımızdı aldyrǧan" degenımen dälme-däl kelıp otyr. Täuelsızdık qadırın bıletın jas ūrpaq keldı! Bızdıŋ zamandastar, bızdıŋ ūrpaq sızderge eldıktıŋ jetı tūǧyryn amanat etıp tapsyrdy. Endı osy amanatqa qiianat jasamai, ary qarai kelesı 40-jyldyqta, 50-jyldyqta, 60-jyldyqta sızder osy Täuelsızdıktı jetkızıŋızder!
Esterıŋızge sala keteiık, Älihan Bökeihan atyndaǧy audan 1938 jyly Qaraǧandynyŋ soltüstık bölıgınde qūrylǧan. Ol 1961 jylǧa deiın Stalin audany bolyp atalyp keldı. Sodan keiın Oktiabr audany bolyp özgertıldı. Jer kölemı 22,4 myŋ gektar bolatyn audanda qazırgı uaqytta 227 myŋ adam tūrady.
Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
