1
Bır köŋılsız sapar bolyp tūrǧany. Terezesınen küŋgırt jaryǧy öleusıregen qara köleŋke bölmede oŋaşa otyrmyn. Tystan ışın tarta ūlyǧan borannyŋ yzbarly ünı estıledı. Sūrapyldana tüsken borannyŋ ökıre, azynai soqqan ünı onsyz da degbırsızdenıp otyrǧan köŋılıme mazasyzdyq būltyn üiırıp, ūiqy-tūiqysy şyqqan ışkı älemımdı odan saiyn älemtapyryq ete tüsedı. Osy saparǧa beker-aq şyqqan ekenmın dep ökınıp te qoiamyn. Onyŋ üstıne älgınde ǧana menı jolǧa şyǧuǧa köndırıp, qaladaǧy qym -quyt tırşılıgımnen qol üzdırıp alyp şyqqan jol serıgım borannyŋ tym küşeiıp ketkenın aityp, qorqytyp kettı. Mazasyzdanuym sebepsız emes. Arqanyŋ borany, äsırese «aqyryp kelgen aqpannyŋ aq borany» bır künnıŋ ışınde tolastamasa üş künge bır-aq sekıretın mınezı bar. Üş kün ışınde basylmaǧan borannyŋ aptyǧy aptaǧa ūlasyp, jetı künsız saiabyrsi qoimaityn tabiǧi zaŋdylyqtaryn bala kezımnen körıp, bılıp ösken basym şynymen özımdı elsız aralda qalǧandai sezıne bastadym. Üş kün qarly qamaqqa tūtqyn bolu älgı aitqan qaladaǧy qym-quyt tırşılıgıŋe kädıgımgıdei soqqy bolyp tierı anyq. Baiaǧy Bırjan sal qūsap «keşegı el qydyrǧan eser şaqta» dep ailap, jyldap saldyq qūratyn zaman kelmeske ketken. Qaǧaz kemırgen biurokrat bastyǧyŋ senıŋ üş kün tügılı üş saǧat jūmysqa keşıkkenıŋdı keşırmeidı. Bas salyp tüsınık jazdyrtady. Ol az bolsa üstel astynan sögısın suyra qoiady. Äiteuır senıŋ qaraqan basyŋ onyŋ aldynda qaşanda qaltaŋ qaǧyp, meilınşe basybaily bola tüsse bolǧany. Bastyq bıtkenge odan biık mūrat joqtai körınedı maǧan. Äbden erqaşty bolǧan qoitorydai erteŋgı künı bastyǧym aldynda azap şegetın arymdy aiap qoiamyn. Jä, ony qoişy! Künde körıp jürgen qūqaiym ǧoi. Däl qazır menıŋ köŋılıme qaiau tüsırgen basqa jailar ekenın sezgendeimın. Qai-qaidaǧy oilardyŋ qūrsauynan qūtylmaqşy bolyp, otyrǧan divanyma şalqalai tüsıp jata kettım. Eskı divan jaqtyrmaǧandai yŋyrandy. Osy auylǧa qalai jetkenımdı köz aldyma keltıre bastadym.
Qaraǧandydan taŋ ata şyqqanbyz. Jolserıgım būryn köp aralasa qoimaǧan adamym. Menen bır müşeldei ülkendıgı bar. Dembelşe kelgen şikıl sary kısı. Aty Ǧinaiat. Özınıŋ aituynşa, öner adamdaryn jaqsy köredı. Kezınde şaruasy şalqyp tūrǧan şaǧynda önerpazdarǧa jaǧdai jasap baǧypty. Söz arasynda şapaǧatyna bölengen önerpazdardyŋ aty-jönın sūrap edım, eşkımdı tüstep aita almai kümıljıŋkırep qalyp, qolma-qol äŋgımenı äkımder jaiyna audaryp jıberdı. Būl äŋgımesı de aldyŋǧysymen saryndas. Talai äkımmen tūstas, talaiymen ıstes bolypty. Tıptı, oblysty basqaratyn dökeiınıŋ özımen qatar otyryp, bır tabaqqa qol salypty. Tek jeme-jemge kelgende mūny barlyǧy sazǧa otyrǧyza bergen sekıldı. Aqyry uäde etken dämelı qyzmetterdıŋ bıreuı būiyrmapty. Dūrysy būiyrtpapty. Sol sebeptı şeneunıktermen at qūiryǧyn kesısıptı. Sondyqtan bolar, äkım-qaralarǧa degen ökpesı qara qazandai. Äldekımderdı syqpyrtyp boqtap qoiady. Auzynan aq mai aqqan zamannan qalǧany ekeumız mınıp kele jatqan tozyǧy jetken sary «Jiguli».
Bız şyqqanda japalaqtap jauyp tūrǧan qardyŋ aiaǧy ūitqi soqqan boranǧa ainala bastady. Bırte-bırte küşeie tüsken boran aldy-artymyzǧa aq perdesın tūtyp, baǧanadan berı jüitki jarysyp kele jatqan adyrlar körınbeuge ainaldy. Tas joldyŋ üstınde borannyŋ myŋ san tılderı sumaŋdaidy. Osy myŋ san tılderdıŋ bır-bırımen uıldei söileskenınen qūrylǧan dolyrǧan borannyŋ dausy maşina motorynyŋ şuylymen ündesıp, özınşe duetpen ändetedı. Myŋ san tılderdıŋ änşılıgı öz aldyna, üdei soqqan qarly borannyŋ küşımen tūrǧyzylyp jatqan jal-jal köldeneŋ bögesınderge jiı-jiı kilıkken kölıgımız qaita-qaita şoqalaqtap, aityp kele jatqan änınen jaŋyla bastady. Qarly bögesın köbeiıp, onyŋ üstıne sol jaq büiırden qataia tüsken jeldıŋ ekpınınen eskı «Jigulidıŋ» jürısı önbeuge ainalǧan soŋ jürgızuşı serıgım äŋgımesın doǧaryp, bar zeiının jolǧa tıktı. Ornaǧan ünsızdık arqasynda öz oiymmen oŋaşa qaldym. Şolaq tonymnyŋ jaǧasyn köterıp, qausyrynyp aldym da, tübıt bökebaiyma iegımdı tyǧyp būiyǧa tüsken boiy janarymdy alysqa tıktım. Ekılene tüsken boran eşteŋe körseter emes. Sonda da aq şılter japqan dalany közımmen tınte otyryp, qily-qily oi keşemın. Borandy küngı jürgen joldyŋ osynau sätı janymdy tättı mūŋǧa bölep, tüsınıksız, bıraq rahatty bır küi keştırıp kele jatyr edı…
– Keldık! Jol serıgımnıŋ oqys şyqqan köŋıldı dauysy käbeŋke ışın jaŋǧyrtyp jıbergenı. Būryn audan ortalyǧy bolǧan, oŋtailandyru nauqanynan soŋ keteuı kete bastaǧan şaǧyn kenttıŋ şetıne ılıgıppız. Qar ala bastaǧan köşelerdıŋ bırneşeuınen ötıp baryp, toi bolyp jatqan üige tūmsyq tıredık. Toi demekşı, bügın Ǧinaiattyŋ jien baldyzy üilenıp jatyr. Jas kelınnıŋ betın aşyp ber, toişyl qauymnyŋ köŋılın köterıp än salasyŋ, qūtty qonaǧym bolasyŋ dep, kejegem keiın tartyp tūrsa da, jolǧa alyp şyqqan Ǧinaiatymnyŋ jaiy kele salysymen «küieu atymen kül tasynyŋ kerı» boldy. Men bolsam... İä, bäse, men bolsam... Tozyǧy jetken divandy syqyrlatyp del-sal bop jatysym mynau. Qolymdy sozyp janymda süieulı tūrǧan dombyramdy aldym. Qūlaq küiın keltırgen boldym. Selsoq şertıs jaŋaǧy üzılgen oidyŋ josyǧyn jalǧauǧa sep boldy. Bız kelgen soŋ, şamaly uaqytta toi bastaldy. Būrynǧydai emes, qazır auyl qazaǧy toidy keşke qaratpaityn bolǧan. Tal tüste bastalǧan toi bırden qyzyp sala berdı. Toidyŋ jar-jaryn aitqyzu, betaşar aşu kelısım boiynşa menıŋ moinymda. Äuelı kelın kelgende jūrtqa jar-jar aitqyzdym. Jar-jar degen aty ǧana. Eşkım būl jaqta jar-jarǧa qosylmaidy. Anyǧy qosyla almaidy. Būl öŋırdıŋ qazaǧy tılge şorqaq. Auyldyŋ denı orysşa söileidı. Bır ekı mosqal äiel auzyn jybyrlatqan boldy. Onyŋ özınde ūialǧannan-au deimın. Bastamalaryn eşkım qostai qoimaǧan soŋ, olardyŋ da «jar-jarynyŋ» aiaǧy sūiylyp kettı. Aqyry jar-jardy jalǧyz özıme aituǧa tura keldı. Betaşarym da jar-jardyŋ kebın qūşty. Jas jūbailar ornyna otyrǧan soŋ, tılek aitu bastaldy. Öŋkei orysşa tılek. Oqta-tekte «arpa ışınde bır bidai» qazaqşa tılekter de körınıs berıp qoiady. Qazaq sözınıŋ būl jaqta bäsı tömen. Onda änge ne joryq? Sonda da bır ekı än aitqan boldym. «Sen ışte, men ış» bolyp jatqan dılı orystanǧan, tılı şūbarlanǧan elge menıŋ änım şybyn şaqqan qūrly äser etpegendei. Qyzyp alǧan el asabaǧa da boi berer emes. Är jerden baryldaǧan masaŋ dauystar şyǧa bastady. Hormen qazaq, orys änderın aitqan bolady. Kıleŋ basy bar, aiaǧy joq änder.
Merekenıŋ aiaǧyn tospai, toihanadan şyǧyp üige kelgen edım. Syrttaǧy borannyŋ uılıne qūlaǧymdy türe otyryp, typ-tynyş bölmede öz oiymmen oŋaşa arbasamyn. Sonda da köŋıl şırkın baiyz taba alar emes. Qūlazyǧan köŋıl äldenenı aŋsaidy. Jabyrqaǧan janymdy dombyra şertıp jūbatqan siiaqtanamyn. Qai-qaidaǧy küilerdıŋ basyn şalǧan boldym. Änderdıŋ sūlbasyn keltırgen bolam. Bıraq boiymdy bilegen yqylassyzdyq jıgerımdı qūm qylyp otyr.
– Qaraǧym, İmanjüsıptıŋ änın bılesıŋ be?
Öz qūlaǧyma özım senbei, közımmen qaraköleŋke bölmenıŋ ışın tınte berdım. Bölmenıŋ bır būryşynda tūrǧan kereuet jan bıtkendei syqyrlai bastady. O toba! Qaraköleŋkede baiqai almappyn. Kereuettıŋ üstınde auru meŋdep, äbden älsıregen qart jatyr.
– Balam, bılseŋ İmanjüsıptıŋ änın aitşy...
Qarttyŋ qarlyǧyŋqy, älsız ünı maǧan ajal auzynda jatqan jannyŋ aqyrǧy tılegındei estıldı. Ötınışte öksık bardai, jalynyş bardai. Baǧanadan typ-tynyş jatqan ol ūzaq bulyǧa jötelıp, qinalyp qaldy. Qariianyŋ qazdai şulaǧan kökırek syrylynan alystan kele jatqan aq jauyndai ūzaq syrly äŋgımenıŋ saryny estılgendei. Däp qazır tılegın oryndasam, dımkäs qarttyŋ keudesınde berış bop qatqan şemen şer jıbıp, şertpe küidei şertılıp şyp-şyp şyndyq aqtarylardai. Eŋ bolmasa, ölmelı şaldyŋ osy ötınışın ötesem, özımnıŋ de köŋıl tükpırımdegı şilı tüiın tarqardai. Tym bolmasa, künı boiǧy janymdy jegen köŋılsızdıktıŋ qaitarymy bolaryn sezgendei, nauqas adammen ıştei saudalasqandy doǧaryp, sanamnyŋ alys tükpırınen jaŋǧyryǧyp kele jatqan än şumaqtaryn tırılte bastadym. Änşıge jüz iıs almastan jalǧyz estı qūlaq artyq. Osy taqılettes oilarmen arpalysa otyryp, dombyramnyŋ qūlaq küiın kötere keltırıp aldym. Än aitar kezdegı daǧdyly otyrysyma köşıp alǧan soŋ, İmanjüsıptıŋ änın bastap kettım.
Abylai aspas Arqanyŋ sary-ai belı,
Quandyq pen Süiındık jailaidy elı.
Qyryq myŋ jylqy su ışse lailanbas,
Niiazdyŋ Aiulyda Qara-ai kölı.
Men jasymda, jıgıtter, toptan astym,
Menmensıgen talaidyŋ köŋılın bastym.
Qasyma ergen jıgıtterge olja salyp,
Bır tünde segız qyzdy alyp qaştym.
Ekı jaǧy dariianyŋ qalyŋ şūbar,
Kökmoiynǧa ükılep taqtym tūmar.
Bır tüstenıp attanǧan auylymnyŋ,
Qyzdary boluşy edı maǧan qūmar.
Auru qarttyŋ kökırek jara kürsıngenı estıldı. Ännıŋ qalybyna tüse almai jatqanym özıme mälım. Dombyramdy kösıp-kösıp jıberıp, ärı kettım.
Qysyraqtyŋ üiırı jiren ala,
Orys, qazaq bailary japty jala.
Ereimendı betke alyp şyqqanymda,
Aldymnan körınuşı eŋ Botaqara.
Nem bar edı iesız kölge baryp,
Dūşpannan kek almadym sairan salyp.
Baramyn ış qūsa bop, amal bar ma,
Teŋbıl kök pen aqsauyt üide qalyp.
Küigenjardy auylym janai qonǧan,
Äkem Qūtpan keşegı qandai bolǧan.
Qazy, qarta jemeitın qairan basym,
Türmenıŋ qara nany baldai bolǧan.
Men qalaişa jalǧanǧa tūraqtaiyn,
Ört tiıp laulap janǧan qūraqtaiyn.
Auzy tüktı käpırdıŋ talailaryn,
Baqyrtyp sabauşy edım laqtaiyn.
– Oi deseŋşı, şırkın düniia-ai, qairan İmanjüsıp-ai, – degen qartymnyŋ demıkken älsız, bıraq şymyr şyqqan dausyn qolpaştau dep ūqtym ba, boiymdy qūmyrysqa jybyr etkızgendei jon arqam şymyrlady. Köz aldym būldyrap, keudemdı şer qysqandai. Dombyramdy jıgerlene qaǧyp-qaǧyp jıberıp, öleŋnıŋ kelesı auzyna köşkenımde ännıŋ ışınde jürgenımdı tüisındım.
Işım ölgen, dünie-ai qūr syrtym sau,
Maǧan deseŋ köz jasym jaŋbyr bop jau.
Bürkıt ūstap basyŋa bır şyǧaiyn,
Közıme bır körınşı, Ereimentau!
Būǧyly men Taǧyly bürkıt salǧan,
Ūipalaqtap qyp-qyzyl tülkıŋdı alǧam.
Esıl, Nūra, Ereimen, Qaraqoitas,
Közımnen būl-būl ūşty dünie jalǧan.
Qatar qatar örılgen tastaryŋ-ai
Mūnarlanyp körıngen bastaryŋ-ai.
Sol bır jerler esıme tüsken kezde,
Közımnen parlap aqqan jastarym-ai.
Asyl tūqym aldyrdym Qyzyljardan,
Öŋşeŋ jüirık şal qūiryq, qyzyl nardan.
Taŋ mezgılı bolǧanda tas buynyp,
Auylyna bolystardyŋ salǧam oiran.
Tumai jatyp öş boldy maǧan bolys,
Audaryldy sol üşın talai qonys.
Satyrlatyp sabauşy em şetterınen,
Mynau oiaz demeuşı em, mynau bolys.
Nesıbımdı jazypty menıŋ tüzden,
Qoiypty küder üzıp el-jūrt bızden.
Qairan el, oqta-tekke eske tüsseŋ,
Şymyrlap jas şyǧady ekı közden.
Qoş, aman bol, Saryarqa ösken jerım,
Kır juyp kındıgımdı kesken jerım.
Ertelı-keş tartysyp ūlyqtarmen,
Şūbyrtyp maŋdaiymnan aqqan terım.
Küigenjarǧa auylym qona almaidy,
Kerı ketken tırlıgım oŋa almaidy.
Qyryq myŋ qatyn qypşaqtan ūl tusa da,
Bırı de İmanjüsıp bola almaidy, ah-au-ei, –
dep ūzaq aitylatyn ökınıştı, yzaly, kektı, ön boiyn erlık pen batyrlyqtyŋ ruhy kernegen, qaiǧy men qasıretke toly tolǧauly ändı baiaulata bıtırdım.
– Rahmet şyraǧym. Būl ändı estımegelı qai zaman?
Osylai dedı de ol, ünsız qaldy. Qarttyŋ kökırek syryly ǧana estılıp tūrǧan tynyştyqty syrttaǧy borannyŋ yşqyna soqqan ünı bölıp tūr. Ünsızdık tym ūzaqqa sozylǧandai bolyp körındı me: – Ata, İmanjüsıptı körıp pe edıŋız? – dedım şydai almai.
– Körgende qandai!
Qarttyŋ ünı kütpegen jerden sauyǧyp ketkendei jarqyn şyqty.
– Men İmanjüsıptıŋ atymen bäigege şapqanmyn.
Tüisıgımnıŋ aldamaǧanyna täube qylyp, demımdı ışıme tarttym.
–Jiyrma toǧyzynşy jyly Jaŋaarqada bailardy kämpeskeleu nauqanynyŋ aiaqtalu qūrmetıne arnalǧan ülken toi boldy. Sonda şaptym. Sen özıŋ qai jerdıŋ balasysyŋ?
– Sol Jaŋaarqadanmyn...
– Endeşe Qarauyltöbenı bıletın şyǧarsyŋ Han jolyndaǧy*.
– Bılemın...
Köz aldyma qiyrşyq tas alu üşın qaza-qaza qos büiırın qorqau üŋgıp jegen qoidyŋ ölımtıgındei qylyp tastaǧan, at şaptyrym ainalasy qoqys tögetın alaŋqaiǧa ainalǧan, äbden siqy ketıp şögıp, jer betınen öşıp bara jatqan tozǧan töbe kele berdı.
*Qarauyltöbe - Jaŋaarqa audanynyŋ ortalyǧy Atasu kentınıŋ batysynda bes–alty şaqyrym qaşyqtyqta jatqan şaǧyn töbe. Osy töbenıŋ bauyrymen ötetın köne zamannan kele jatqan keruen jolyn halyq «Han joly» dep ataǧan. Tarihi derekter men halyq jadyndaǧy aŋyzdarǧa süiensek, Kökşetaudan şyqqan Abylai han Esıldı boilap otyryp, Sarysudy kesıp ötıp, osy jol arqyly Betpaq dalaǧa ötken. Moiynqūm arqyly Talas özenınmen joǧary örlep, 1767, 1770 jyldary qyrǧyzdarǧa joryq jasaǧanda osy jolmen jürgen.
–Toi sol özıŋ bıletın Qarauyltöbede öttı. Baiaǧydai «ışken mas jegen toq» degendei asta-tök bolmasa da şama şarqynşa dürıldegen mereke boldy. Äke-şeşemnen bırdei aiyrylyp, tūldyr jetımdıktıŋ taqsyretın tartyp jürgen şaǧym. Janymda jalǧyz ınım bar. Ümbet degen törenıŋ esıgınde jürıp küneltemız. Taŋnyŋ atysy künnıŋ batysy ınım ekeumız qojamyzdyŋ otymen kırıp külımen şyǧamyz. Tityqtatqan tūl jetımdık bızdı äbden şer kökırek etıp tastaǧan. Ömırı qabaǧymyz aşylyp bır külmeitın ınım ekeumızdıŋ jalǧyz-aq janaşyrymyz bar. El Tätkei qyrǧyz dep ataityn būl kısı bızge jamaǧaiyn bolyp keledı. Ekeumızdıŋ anda-sanda halımızdı bılıp, körgen saiyn bauyryna basyp basymyzdan sipaityn jan degende jalǧyz tuysymyz. Ünemı bıreuden jylylyq, meiırım tosyp jüretın qos jetım ony körgende bır jasap qalamyz. Äiteuır syrtymyzdan ylǧi qamqor bolyp jüredı. Jetım jüregımız odan şynaiy tuysqandyqtyŋ lebın sezemız. Jalǧyz ǧana jamaǧaiyn tuysynan basqa eşkımı joq ekı baiǧūs osylaişa eptesıp-septesıp kün köruşı edık.
Bır täuırı, jamaǧaiynym menı toidan qaldyrmaidy. Bälen jerde as berıledı, tügen jerde at şaptyrylady dep estıse bolǧany menı Ümbet töreden qolqalap sūrap alady da älgı jerge bır-aq tartady. Öitetın sebebı şabandozdyq önerım bar. Qaibır jetıskennen şabandoz boldy deisıŋ. Qu jetımdıkten ǧoi bärı. Jylqyşylar üiır ışınen ūstap beretın tai, jabaǧyny üiretu balalarǧa taptyrmas ermek. Äsırese ala jazdai arda emgen asau taidy auyl şetındegı qūmaitqa salyp üiretu sätı qarasiraqtar üşın kädıgımgıdei zor mereke. Alǧaşynda üstıne atylyp mıngen közsızderdı asau tai şyŋǧyra tulap, möŋki qarǧyp jürıp şetınen jyǧyp tynady. Osydan keiın bırınen soŋ bırı topyldai qūlaǧan üiretkışter şu asauǧa bettei almai bıraz daǧdarady. Bır uaqta älgı toptyŋ eresegı, ärı eŋ sotqarlarynyŋ bırı osynyŋ bärın syrtynan qyzyqtap tūrǧan menı baiqap qalady:
– Berı kel, ei, jetımek, – deidı, älgı sotanaq. Bai balasy basynǧyş. Jetım körse būlar tıptı qūtyryp ketedı. Äi-şäi joq olar menıŋ qorqyp, qarsylasqanyma qaramastan asauǧa jarbita qonjitady da, segız örım qamşymen taidy jambasqa, sauyrǧa şyqpyrta tartady-ai kelıp. Tūşy etıne aşy qamşy ötken, onyŋ üstıne älı tyŋ, bastyqpaǧan asau tai menı oŋai jyǧady. Basynda men de jyǧylyp baqtym. Tūmsyǧymen jer süze, töbemmen şanşyla, etpetımnen, mai qūiryqpen deisıŋ be, qoişy äiteuır, är qūlaǧan saiyn türlınşe tüsetın menı mazaq qylǧan nemeler şek-sılesı qata küledı. Mūndaida közımnıŋ jasyn jūta jürıp, eregıse tüsem. Äldeneşe ret asau taidyŋ astynda qaldym. Qabyrǧam synyp, basym da jarylǧan künder boldy. Köp qūlaǧannan ba, joq älde jetımdıkten körgen qorlyq, oǧan degen balaŋ jüregımdı ünemı şerlendırıp tūratyn öşpendılık, kek sezımderı boiymdy buyp kete bere me, ol arasyn anyq baǧamdai almaimyn, betım qaitudyŋ ornyna qaita öjettene, örşelene tüstım. Bara-bara asaudan jyǧylu da, özımnen jasy ülken sotqarlardyŋ jūdyryǧy men taiaǧy endı maǧan batpaityndai, ötpeitın bolǧandai. Mūndailarǧa etım ölıp ketken men bırte-bırte naǧyz üiretımpazdyŋ özı bolyp aldym. Tıptı tai tügılı, jügen qūryq timegen şu asaulardan qoryqpaityn künge jettım. Endı asau dese arqam qozyp, bastyqtyruǧa özım belsenetın boldym. Auyl arasyna asau üiretkış atym şyǧyp, ataǧym da jaiyla bastady. Tūrǧylastarym arasynda önerım asqannan ba, şalduar tentekter de baiaǧydai betalbaty ūrynbaityn boldy. Būl da bolsa, basymdaǧy auyrytpaşylyǧymdy azyraq jeŋıldetkendei, onyŋ üstıne asau üiretu jetımdık küiıgın basuǧa taptyrmaityn amal bolǧandai. Asaumen alysqan künı boiym jeŋıldep, jetımdık dertınen arylǧandai bır jasap qalam. Jalşylyqtyŋ auyr beinetın arqalai jürıp, anda-sanda būiyratyn asau üiretu baqytyn bala köŋılım endı jetımdık taqsyretın jeŋudıŋ joly, jalşylyq qamytynan qūtyludyŋ äreketı dep tüisıne bastaǧandai edı. Söitsem osynyŋ bärın syrtynan baǧyp, baiqap jürgen jamaǧaiynymnyŋ oiy odan da ärıde bolyp şyqty. Bır künı ol menı ekı-üş bolys el bas qosqan kışıgırım asqa alyp jürdı. Sırä, at iesı künı būryn kelısse kerek, qamqorşymmen bıraz keŋesken soŋ, älgı kısı sol öŋırge dübırı endı şyǧa bastaǧan, asa tanylyp top jara qoimaǧan külıgın aldymyzǧa äkep köldeneŋ tartty. Boiym tym kışkene menı jamaǧaiynym özı aiaqtap jıberdı. Söittı de jüresınen otyra bere, börkın şeşıp, moinyna belbeuın saldy. Jüzın qūbylaǧa būrǧan küiı közı jasaurai, dausy dırıldei otyryp tılek tılep, dūǧa qaiyrdy. Azdan soŋ, at aidauşylar auyzdyǧymen alysqan öŋkei saŋlaqty aldaryna salyp aidap bara jatty.
Sol asta alǧaş ret jolym bolyp, baǧym jandy. Keiın bılsem men mınıp şapqan Toqa* Bırgebaidyŋ qyzylynyŋ tūqymy eken. Meiızdei jaraǧan, aituly jüirıktıŋ näsılı būl joly bar attan oza şauyp, märeden synaptai syrǧyp öte şyqty. Astyŋ bas bäigesın ielengen at iesınıŋ quanyşyn körseŋ. Şek joq edı-au. Qaita-qaita qūşaqtap betımnen süigen ol qaitar sätte aldymyzda üş-tört ūsaq tūiaq salyp berdı.
Sodan bastaldy bärı. Jaz şyqsa boldy, jamaǧaiynym ekeumız as pen toi aŋdimyz. At bäigesınen tüsken azyn aulaq paida ınım ekeumızdıŋ kädemızge jaratylady. Şapqan atym ozyp kelıp, jüldege ılınse bolǧany Tätkei aǧam at iesınen esebın tauyp taqym aqymdy alady. At ielerı köp jaǧdaida öz yqylastarymen beredı. Öz erkımen bergenderı oǧan da jaqsy. Mūndaida yŋ-şyŋsyz üige qaitamyz. Keide keibır qarau atseiıstermen täjıkelesuge tura keledı. Ondaida ıstı ūrys-kerıssız şeşuge küş salady. Eger ıstıŋ soŋy dauǧa ūlassa, onda onyŋ basty qaruy menıŋ jetımdıgım. Boiymdaǧy bas kemşılıgım tarazyǧa tartylǧanda, bezben basy maǧan auyp şyǧa keledı. Dau bırden tyiylyp, şarua ärkez ekeumızdıŋ ülesımızge şeşıledı. Ol zamanda jetımnıŋ aqysyn jegen degen jaman ataq. Kım de bolsa, osy ataqqa ılıgıp ketem be dep qorqady. Jamaǧaiynym künı būryn atbegılermen kelısıp aluǧa tyrysyp baǧady. Eşkımmen kelıse almaǧan jaǧdaida bäige alaŋyna būrynyraq baryp alyp, menı erte jüre jar salady.
Sol künı auyldan taŋ syz bere şyǧyp, Qarauyltöbege erterek jetıp aldyq. Bäige attarynyŋ ortasyna kırıp alǧan ol aiǧailap keledı: «Atqa şabar bala bar, atqa şabar bala bar. Atseiıster balany, Menen kelıp qalap al». Ol öŋeşın jyrta aiǧailaidy. Bıraq eşkım bızge moinyn būrar emes. Atbegıler attarymen äure. Sūq közderden seskene me, şamalary kelgenşe boilaryn jyraq ūstap, jüirıkterın jetektep at aidauşynyŋ dausy jetedı-au degen jerge deiın aulaqtap, ūzap ketken.
Kün tüske tyrmysty. At aidaityn sät jaqyndaǧan saiyn jamaǧaiyn tuysym tyqyrşi bastady. Endı qaitsın? Bäige saiyn menı atqa şaptyryp, azyn-aulaq pūl tabuşy edı. Qūdai bügın onysyn da köpsıngendei. «Atqa şabar bala bar, Atqa şabar bala bar...» dep aiǧailaidy janaşyrym. Dauysynda ümıt bar. Aqyry şarşady bılem, közımen köleŋke ızdedı. Sonan soŋ qaŋtaruly tūrǧan arbanyŋ köleŋkesıne otyra kettı. Sostiyp tūryp qalǧan maǧan da otyr dep ym qaqty. Közımnıŋ astymen jamaǧaiynyma qarap qoiam. Ony da tırşılık qajytqany sezıledı. Kün qaqty jüzındegı äjımderı tereŋdep, mūrny salbyrap, qabaǧy tömen tüsıp ketken. Joly bolmaǧanyna qynjylyp otyr. Ūlan-asyr toidyŋ tük qyzyǧy qalmaǧandai. Osynyŋ bärıne özımdı jazǧyryp, talaisyz taǧdyryma nalydym.
* Arǧynnyŋ Quandyq taipasynyŋ taraityn ru aty
Äldeqaşan süiegı qurap qalǧan äke-şeşemdı esıme aldym. Anamnyŋ meiırımge toly jüzın, şuaqty alaqanyn saǧyndym. «Qūlynym» dep erkeletken ünı qūlaǧyma kelgendei. Kömeiıme aşy öksıktıŋ kermek dämı keldı. Ata-anama ıştei şaǧynyp, qamyǧyp otyra berer me edım.
– İmanjüsıp, İmanjüsıp keptı, İmanjüsıp kele jatyr! – degen dauystar şyǧyp, atyp-atyp tūrdyq. Eldıŋ nazary Qarauyl töbenıŋ oŋtüstık betkeiıne auǧan. Kele jatqan ekı attynyŋ ainalasy qalyŋ el. Töbe basyna qarai tolqyǧan jūrttyŋ ışıne bız de kelıp sıŋe berdık.
– Iаpyrmai, mynau İmanjüsıp pe ei?
– Būl qaidan jür?
– Anau jyldary Syrǧa köşıp kettı dep edı.
– Betpaqtyŋ şölınde ükımetten jasyrynyp qaşyp jür dep estıp edık.
– Kır juyp, kındık kesken jerın saǧynyp kelgen ǧoi.
– E şırkın dünie! «Er tuǧan jerıne, it toiǧan jerıne» degen osy da.
Tolqyǧan qaraqūrym el töbe basyna jinaldy. Ortada – İmanjüsıp. Bıreulermen qysqa-qysqa tıldesıp qoiady.
– Au halaiyq! İmekeŋ söilesın. Lebızın tyŋdaiyq, – desıp jatyr jūrt.
– Ua halqym! – degen İmanjüsıptıŋ dausy saŋq ettı. Jym-jyrt tynyştyq ornai qaldy. – Men alystan, Syr elınen kele jatyrmyn. Moinymda eldıŋ amanaty bar. Äitse de özderıŋe degen saǧynyşymdy sözben aityp jetkıze alarmyn be eken... İmanjüsıptıŋ dausy dırıldep ketkendei boldy.
– Alda sabazym-ai!
– Endı qaitsyn.
– Azamatym-ai, batyrym-ai!
– O, el men erge opa bermegen sūm zaman.
El dürlıgısıp teŋselıp kettı.
– Toiyŋnyŋ üstınen tüstım tuǧan el. Şaruamdy aityp şyryqtaryŋdy būzbaiyn. Odan da qyzyqtaryŋdy köbeitkenım bolsyn. Arqanyŋ toiynda atym şappaǧaly qai zaman. Qostym tory arǧymaǧymdy bäigeŋe, – dep jelpıne söilegende el gulesıp qostai kettı.
– Aǧaiyn, – dedı İmanjüsıp halyq tynys alǧan sätte. Aralaryŋda bäigege şabar bala bar ma? Däulethanym atqa... degenşe bolǧan joq, jan dauysy şyqqan jamaǧaiynym: «İmeke, bar bala, mende bar» – dep, aldyndaǧy adamdardy qaǧa-maǧa menı İmanjüsıpke qarai süirei jöneldı. Osy kezde at aidauşylardyŋ «atşabarlaǧan» aşy dauystary qatar şyǧyp, qūjynyǧan jūrtşylyq tık köterıle Qarauyltöbenıŋ qaraqşy tıgılgen şyǧys betkeiıne jöŋkıle jöneldı.
İmanjüsıp bızdı oŋaşa alyp şyqty. Maǧan ūzaq synai qarap tūrdy. Baǧanadan berı qalyŋ jūrtşylyqtyŋ arasynan anyqtap köre almaǧan edım. Bajailap qaraudyŋ sätı endı tüskendei. Jas şamasy alpystan mol asyp, jetpıstı qusyryp qalǧanyna qaramastan baiaǧynyŋ batyryndai eŋselı, biık. Alyp bıtken som tūlǧasynyŋ bıtımı erekşe. Aş arystan keudelı. Keŋ jazyq maŋdaily. Qasqyr qabaǧynyŋ astyna şüŋırektene bıtken közderı kısıge tık, şüiıle qaraǧanda öŋmenıŋnen ötıp ketedı eken. Tık qyr mūryndy. Şalǧysy şiratylǧan mūrtyna aq kırıp, ūzynşa seldır saqaly buyryl tarta bastaǧan. Üstıne jeŋıl şapan, tık jaǧa, zerlı aq köilek kiıptı. Basynda pūşpaq taqiia. Belıne kümıs kıselı jalpaq qaiys belbeu tartqan. Aiaǧynda qisyq taban ämırqan etık. Qolynda segız tūtam serı qamşysy. Janyndaǧy boiy özıne jeteqabyl jıgıt balasy Däulethan bolyp şyqty. Jasy otyzdardyŋ şamasynda. Äkesıne qatty ūqsaǧanymen öŋı qara-qoŋyr. Eşteŋemen ısı joqtai, tomsaraiǧan küiı ekı közın bır nükteden aiyrmai, şette ün-tünsız tūr. Äu bastan sözge joq adam tärızdı.
– Balaŋyzdyŋ süiegı tym ūsaq eken. Türıne qarasaŋ toǧyzǧa da tolmaǧan siiaqty. Ūzaq şabysta taqymy talyp, qūlap qalyp jazym bolyp jürmei me, – dep qauıp bıldıre söilegen İmanjüsıp – Būryn bäigege şauyp pa eŋ? – dep maǧan jylyūşyrai qarady.
– İä, – dep basymdy izegenşe bolǧan joq, jamaǧaiyn tuysym jalma jan:
– O ne degenıŋız, İmeke!? Osy öŋırdegı ötıp jatqan talai bäigenıŋ aldyn bermei jürgen bala būl. Kelıstı at bolsa boldy, İmeke. Baby kelısken talai jüirıktıŋ baǧyn jandyrdy bū jıgıt. Qaraldysy kışkentai endı. Közın aşqaly körıp kele jatqany jetımdık bolǧan soŋ, qaitsın endı, kökke jarymaǧan köpei qozydai qortyq bop qaldy. Eşteŋe etpeidı. Qaita qysylyp öskenderden er jete kele myqty jıgıt şyǧady deuşı edı, ülkender. Äitpese, jasy biyl on törtke şyǧady. Menen basqa eşkımı joq beişara balanyŋ. Osylai ala jazdai as pen toiǧa alyp jürıp bäigege şaptyram. Söitıp nesıbesın aiyrtamyn elden. Basqa amalym joq. Qoi baqtyryp, köten jegızetın bailardyŋ jaiyn özıŋız bılesız... Ne bolǧanyn... Al endı, taqymy talady dep qoryqpaŋyz. Naǧyz jel taqym, sırı siraqtyŋ özı. Tek taralǧysyn şaqtap tartyp berseŋız boldy, İmeke.
Sambyrlap söilegen jamaǧaiynym äreŋ degende toqtap, ne der eken degendei İmanjüsıptıŋ auzyn baqty.
– Bopty, – dedı İmanjüsıp. Söittı de menı ılıp alyp tory arǧymaqtyŋ arqasyna tymaqşa atyp jıberdı. Qūrandy erge qaqqan qazyqşa baryp qadalǧan maǧan riza boldy-au deimın, toryny sulyǧynan jetektegen küiı at aidauşylardyŋ tūsyna kelgenşe tıl qatqan joq. Baiqaimyn, İmanjüsıp jinalǧan jüirıkterdı jüre synap keledı. Kenet közı şetteu tūrǧan şūnaq qūlaq qos bedeuge tüstı. Bırı – kök şūnaq, bırı – tory şūnaq – būrynnan bıletın jüirıkterım. Aralbai* Mūqajan degennıŋ külıkterı. Ekı üş jyldan berı alys-jaqynnan bäigı alyp kelıp jürgen aituly jylqylar. İmanjüsıp taqala baryp toqtap, qos bedeudıŋ tūla boiyn ötkır janarymen jıtı tıntıp şyqty. Sonan soŋ jüre söilep, sözın sabaqtady:
– Mıne, tory arǧymaqpen egeske tüsetın osy qu şūnaqtar. Qalǧan attan sonşa qauıp joq. At aidauşy attardy tızgende jel jaǧyn ala tūruǧa tyrys. .*Arǧynnyŋ Quandyq taipasynan taraityn ru aty
Alǧaşqy sätte barlyǧy jel jaǧyn ala şabuǧa ūmtylar. Sen de jel jaǧyn mol qamti şap. Eşteŋe etpeidı. Jer şaŋdaq, körıp tūrsyŋ. Tory şaŋ süimeitın januar. Tek şaŋǧa kömıp alma. Ä degende attyŋ suyrylyp alǧa şyǧuyna mümkındık ber. Basqalarynan oq boiy ūzap alǧan soŋ baryp tızgındı säl tejei tartyp otyrarsyŋ. Ekı şūnaq jol ortaǧa deiın tıstese şauyp, toryǧa bıraz qysym körseter. Sodan keiıngıge olardyŋ baby kelgenımen, qarymy jetpes. Sonau saǧymdana mūnartqan kezeŋ joldyŋ qaq jartysy. Sol kezeŋge kelgende atqa erık ber. Baiqa, köp qamşylap jıbermegıŋ. Tek tızgındı jıbergen sätte, bır-ekı ret sauyrlata kömıp-kömıp jıber. Sodan keiın sipai qamşylap otyrarsyŋ, –dep attyŋ baby men şabar joldy mūqiiat pysyqtap jatqan İmanjüsıptıŋ sözın:
– Assalaumaǧaleiküm, İman aǧa, at bäigelı bolsyn! – degen bır top attyly jıgıtterdıŋ ünı bölıp jıberdı. Attarynan aunai tüsken olar japyrlasa kelıp sälem berıp jatyr.
–Uaǧaleikümıssalam batyrlar, aitqandaryŋ kelsın!
– Ǧafu etıŋız aǧa, sūrauǧa rūqsat berıŋız.
– Rūqsat! Ne bılgılerıŋ keledı, jandarym?
– Eldıŋ auzynda sızdıŋ atyŋyzdyŋ äŋgımesı, aǧa, halyq san-saqqa jügırtedı. Sony öz auzyŋyzdan estiık dep edık. Tory arǧymaǧyŋyz qai jylqynyŋ tūqymynan?
İmanjüsıp säl oilanyp qaldy. Äŋgımege zauqy soqpai tūrǧany anyq. Bıraq jastardyŋ meselın qaitarǧandy jön körmegendei:
– Esenkeldı jylqysynyŋ tūqymy, – dep qysqa jauap berdı. Kelgenderdıŋ kösemı atqūmar, aŋköstıgımen aty şyǧyp qalǧan Kentai esımdı jıgıt edı:
– İmeke, qalai oilaisyz, tory arǧymaq bügın top jara ma, – dep tötesınen bır-aq kettı. Saualdyŋ batyrǧa ūnamaǧany jabyrqai tüsken jüzınen körınıp tūr:
– Qaidan bıleiın, Arqanyŋ qu tūiaǧynyŋ qandai öner şyǧararyn, – degen İmanjüsıp bar zeiının tas laqtyrym jerde tūrǧan qos bedeuge tıktı. At iesınıŋ ekı-ūşty jauaby men keiıstı ünınen özderınıŋ qiys ketkenderın sezgen jastar yŋǧaisyzdana qoştasyp, jönei berdı.
Köp küttırmei at aidauǧa belgı berıldı. Jüzınde salqyn sabyr bar İmanjüsıp taralǧymdy şaqtady. Tös aiyldy bosatyp baryp, qaita tarta bergenı sol edı, o, şırkın, sūm dünie, älı künge deiın köz aldymnan ketpeidı, baǧanadan berı ūly dübırdı ıştei sezıp, sūlyq tūrǧan tory arǧymaqtyŋ ışın tartqany. Būndaidy qoisaŋşy, endı. Tap bır adamşa kürsıngendei qos büiırın kere sūmdyq ün şyǧardy.
– Qoi, qoi, januar! Onyŋ ne jaman sūmdyq bastap, – dep äp-sätte
degbırınen aiyrylǧan İmanjüsıp tös aiyl men şap aiyldy jyldamdata tartyp kep, atynyŋ közın sürtıp, moinynan qūşaqtady. – Syn sätte söite me eken januarym-au.
Ünınde abyrju bar. Iştei kübırlep dūǧa oqydy. Bärımız bet sipadyq.
– Al, joldaryŋ bolsyn, – dep İmanjüsıp balasy ekeuı şoşaiyp qala
berdı.
2
Bırde sau aiaŋmen, bırese aqsai jelgen qalyŋ atty İmanaq tauynyŋ tüstık betkeiın orai ozyp baryp, kömbe belgılengen Qarauyltöbeden qyryq
şaqyrymdai qaşyqtyqtaǧy Şotan degen özennıŋ Sarysuǧa qūiar tūsyna besın aua jettık. Kele sala at aidauşylar barlyǧymyzdy tyrna qatar sapqa tızdı. Äbden bäigege şauyp syralǧy bolyp alǧan bala da, at ta aidauşynyŋ auzynan şyǧar jalǧyz auyz sözdı kütıp tūrmyz. Tyqyrşyǧan keibır attar auyzdyǧymen alysyp, qoldy-aiaqqa tūrar emes. Baǧana İmanjüsıp üstıne tymaqşa atyp jıbergennen berı torynyŋ syryn aluǧa tyrysudamyn. Ol basqa jüirıkterdei emes, typyrşymai jaibyraqat tūr. Bıraq ıştei şiryǧyp tūrǧany ainalasyna jıtı köz tastaǧanynan aŋǧarylady. Toryarǧymaq asa ırı jylqy eken. Tura örkeşsız tüiedei dese de bolady. Etsız basy kez jarymǧa juyq, qamys qūlaq, şor qabaq, teke tanau, būlan moiyn, qūlan jal, qaqpadai keŋ omyrauly, serbek qabyrǧa, taqtaidai jazyq jauyryny etsız bıtken. Qoltyrauyn qoltyq, tazy şyntaq, it jılınşık, dombai tūiaq, qaqpan bel, sadaq san, atan jılık, barys tırsek Toryarǧymaqtyŋ jaratylysy şynynda da erekşe. Suyndai sūlu jaralǧan januar osyndaǧy bar jüirıkten daralana, aidyndana körınedı.
–Al tartyŋdar!
At aidauşynyŋ qolyndaǧy qyzyl jalauşa sermelıp qaldy. Osy sättı saryla kütıp, äreŋ şydap tūrǧan kıl jüirık jeldı küngı örttei lap ete qaldy. Tarlandardyŋ tūiaǧy dalany dübırge toltyryp jüre berdı. Bırden jel jaǧyn ala bergen oiymdy tory da tüsıngendei alǧaşqy bette-aq qaryştai, qūşyrlana şauyp, basqalardan oq boiy ūzai tüstı. Ytyryla jönelgende qaulai şapqan qalyŋ qylqūiryq bırte-bırte şabystaryn tüzeuge köştı. Mūndaida bärı bäigeden dämelı. At ta, üstındegı bala da, anau töbe basynda iırılıp tūrǧan at ielerı de. At bäigesı adam men jylqy boiyndaǧy bar qabılettıŋ synǧa tüser şaǧy. Säl qatelıkke ūrynsaŋ boldy, bäigenıŋ auyly alystady dei ber. Aŋdysa, arbasa şabumen arada süt pısırım uaqyt öttı. Artymdaǧy qalyŋ nöpırdıŋ qysymyn jan-tänımmen sezıp kelemın. Būndaida jüikeŋ syr bermeuı kerek. Būl aituǧa ǧana oŋai. Degbırsızdenıp kele jatqan basym toryǧa qamşyny sipai basyŋqyrap jıberıp edım, estı januar qamys qūlaqtaryn jymqyra qaişylady. Būl qamşyŋnyŋ qajet emes degenı. Torynyŋ bergen belgısı dätke quat bolǧandai, jan-jaǧyma bajailai qarauǧa şamam jettı. Şynynda da qobaljityndai eşteŋe joqtai. Soŋyma bır qaraǧanda aŋǧarǧanym basqa attardan äudemjer şamasynda ūzai tüsıppız. Baǧanadai emes, jüirıkterdıŋ ara jıgı aiqyndalyp, bäigeden ümıttıler aldyŋǧy lekke tūtasa bastapty. Äsırese İmanjüsıp saqtandyrǧan qos şūnaqtyŋ tūiaq tastasy eresen. Özgelerden oq boiy oza şapqan qos saŋlaq bır-bırınen arqan boiy qaşyqtyqta kösıle şauyp keledı eken. Odan säl qalybek* Balabektıŋ Qaraqasqa aiǧyry töpep keledı. Boiymdy taǧy da jeŋıl ürei bilei bastaǧanyn sezdım. Artymdaǧy ekı säigülık öndırte şauyp quyp jetetındei körınıp kettı. Säl tebıne tüsıp, bar zeiınımdı toryǧa tıktım. Januar menı bilegen säl senımsızdıktıŋ özın sezıp qoiǧandai, kösıle tüsıp, bırazdan soŋ, tıptı sūrapyl şabysqa auysa bastady. Jüirıktıŋ qūlaǧyn bızdei qadaǧanyn şyn şabysqa köşkenı dep ūq. Söitsem qatelessem kerek. Naǧyz önerdı qos şūnaq bastapty. Ekeuı de tap bır jyn qaqqandai, joiqyn şabysqa şyǧypty. Äne-mıne, degenşe üzeŋgı qaǧystyruǧa kelıp qalardai.
Qos şūnaq jaratylysy bölek, erekşe tūqym edı. Qoian jon, qūdyr bel, böken būt, qoi moiyn, kerık bas, tülkı tös dene tūrqy alqam-salqam kelgen būl januarlardyŋ qūlaqtarynyŋ şūnaqtyǧy da şyn jüirıktıŋ el tanymyndaǧy sipatyna kereǧar-dy. Qazır de qos şūnaq tazydan qaşqan qoiandai bolat tūiaqtaryn bauyrynda lypyldatyp zyrqyrap-aq keledı.
Arada şai qainatym uaqyt ötpei jatyp, qos şūnaq toryarǧymaqpen qūiryq tıstestı. Qajasa şapqan üş jüirık ūzaq salǧylasty. Aqyry öktei şapqan qu şūnaqtar toryarǧymaqty qos büiırden qysuǧa köştı. Üstındegı balalar da naǧyz känıgı şabandozdar eken: menı mystarymen basqylary kele me, qyşqyra qiqulasa döŋ aibat jasasyp, ses körsete, qamşylaryn bezesıp qoiady. Solardan yqqanym ba, älde şynynda da qobaljiyn dedım be, älde soŋymyzdaǧy attardyŋ jaiyn bılgım kelgenı me, taqymymdy qysa tüsken küiı, attyŋ jalyn qūşa eŋkeie bere, būryla tüsıp artyma qaradym. Közım bırden sadaq tartym jerde kele jatqan Qaraqasqa aiǧyrǧa tüstı. Qalǧan attar odan köp keiındep qalypty. Qaraqasqa talai dudy körgen ören jüirıktıŋ bırı edı. Küşın keiınge saqtap tyŋ kele jatqandai. Üstındegı şabandozy osyny sezıp kele me, tızgındı jıberıp qamşyny basyŋqyrap jıberıp edı, Qaraqasqa tıptı tütep, zymyryqtap kettı. Qūiǧyta şauyp, änı-mıne degenşe aldyŋǧy üş atty äp-sätte quyp jettı. Osylaişa ūiysa, bır-bırıne bailana şapqan tört düldül baǧana İmanjüsıp attyŋ basyn qoia ber deitın kezeŋnen de öte şyqty. Ekı şūnaq entelese şauyp, qos büiırden qanşa qysqanymen, talai sürgındı körgen jaugerşılıktıŋ aty emes pe, Toryarǧymaq syr aldyrar bolmady. Baqtalastarynyŋ tört tūiaǧyn teŋ tastap, yrǧaqty şabysynan jaŋylmauy qos şūnaqqa oŋai soqpaǧany sezılıp keledı. Ol azdai araǧa Qaraqasqanyŋ kelıp kilıguı ekeuınıŋ jaǧdaiyn auyrlata bastaǧandai. Januar Qaraqasqa da Toryarǧymaq sekıldı esık pen tördei ırı jylqy edı. Quyp jetkenı azdai, ol endı ılgerlei bastady. Amaly qūryǧan qos şūnaqtyŋ bırı torydan ırgesın sögıp, Qaraqasqanyŋ soŋynan saldy. Naǧyz jan alysyp jan berısken alapat şabystyŋ şaǧy tuǧanyn jūlyn-jüiesımen sezgen toryarǧymaq tızgın süze, auyzdyǧyn qarş-qarş şainap jıberdı. Būǧan deiın atymnyŋ basyn auyzdyqqa süiei şapqan men de yrǧyn şabystyŋ şyrqau
.*Arǧynnyŋ Quandyq taipasynan taraityn ru aty
tūsyna kelıp qalǧanyn aŋǧaryp, torynyŋ basyn qoia bere, sauyrlata qamşy bastym. Basynda toryarǧymaqtan süiemdep qana äzerlep ūzaǧan üş jüirık te baiqaimyn, qara üzıp kete almady. Araqaşyqtyq oq jeter jerge deiın ūzara tüstı de, qaita qysqara bastady. Toryarǧymaq aş küzenşe bügıldı. Qos şūnaq kiıkşe qūldyraŋ qaqty. Qaraqasqa qūlanşa sauyldady. Osylaişa ırkes-tırkes, bırın-bırı bua, quzai şapqan attar taǧy da bes-alty şaqyrymdy artqa tastady. Aqyry ärqaisysy türlınşe şabys tögıp, taqtaidai jazyqtyŋ tösın bolat tūiaqtarymen duyldata quyryp, dombyra dalanyŋ şanaǧynan dübırlı küi seldetken tört tūlpardyŋ arasyndaǧy bäsekenıŋ tübı körınuge ainaldy. Är jüirıktıŋ öz änı bolady, şyraǧym. Ol baby men baǧy kelısken qas jüirıktıŋ bäigeden kele jatqan saltanatynda şyrqaityn şabys änı. Toryarǧymaq üşın sol ūly sät endı tuyp edı. Şyrqai şapqan Toryarǧymaq äuelı qos şūnaqty quyp jettı. Älgınde ǧana keŋ dünienı tūiaqtaryna üiırgen qos düldüldıŋ qarqyndap qalǧany bılınıp keledı. Terge şomyla lyqqan jüirıkter yşqynyp-aq baqqanymen Toryarǧymaqtyŋ üdei şapqan şabysyna şydas bere almady. Qos şūnaqty janai ötıp ūzai bergen Toryarǧymaq sol ekpınmen Qaraqasqaǧa tönıp kep qaldy. Aq köbıkke oranǧan Qaraqasqada da baǧanaǧydai dülei şabys joq. Januardyŋ etı oiazdau edı. Özı jüirık onyŋ üstıne äldı aiǧyrdy Balabek ūrpaqtary keide kökparǧa da salyp jıberetın. Endı, mıne, sol eserlıktıŋ taqsyretın Qaraqasqa tartyp-aq keledı. Buyndary bosap, aiaqtarynan äl kete bastaǧan Qaraqasqanyŋ qasynan Toryarǧymaq gulep öte bergende baiǧūs januar baryn salyp-aq baqty, bıraq qaumetı qaityp, küşı sarqylǧan at serpıle şaba almady; boldyra bastaǧan, älı qūryǧan ol tekırektei şauyp qala berdı.
Jeke dara qara üzıp şyqqan Toryarǧymaq tūiaqtarynan jeŋıs küiın tögıp kele jatty. Menıŋ de köŋılım şat edı. Arttaǧy attardyŋ endı quyp jete almasyn sezgen menıŋ baqyttan basym ainalǧandai edı. Bäigenıŋ qol sozym jerde ekenın jan-tänımmen ūqqan sättıŋ läzzaty qanymdy qozdyryp, boiymdy elırtten men märege qarai arşyndai şapqan attyŋ üstınen asqaqtai bır qaradym. Sol-aq eken, endı sälden soŋ qūjynaǧan qalyŋ eldıŋ aldynan Toryarǧymaqty jainaqtata şauyp ötetınıme degen bek senımdılık boiymdy bilep bara jatqanyn sezdım. Sanamda bır saltanat küiı jarq etıp oinaǧandai boldy. Tıptı köz aldyma jamaǧaiynymnyŋ aldymnan jügıre, jylap şyǧyp attan tüsırıp alyp jatqan sätı, jan-jaǧyna masairai qaraǧan quanyşty jüzı eles berıp öttı. Qūdai-au nege öittım sonda? Jeŋıske jetpei jatyp quanuǧa bolmaidy eken ǧoi? Bolar sūmdyqtan beihabar, bar zeiını uysyndaǧy jeŋısınde, esı ketıp, sanasy tūmandaǧan men beibaq Qarauyl töbe basynda kütıp tūrǧan bar qyzyqtyŋ belınen oişa köktei ötıp, köŋılımnıŋ kök dönenıne qamşy basyp, Ümbet törenıŋ auylyna şauyp kırdım. Köz aldymda keregesıne kılem tūtqan, şaŋyraǧynan jıbek üzıgı tögılgen aqboz üidıŋ törınde, aldarynda sapyruly sary qymyz, jamaǧaiynymnyŋ äŋgımesıne bar yqylasymmen ūiyp otyrǧan Ümbet töre kele berdı. Jamaǧaiynym atymyz bäigeden kelse boldy, bırden menı ertıp, Ümbet törege sälem beruge baratyn. Ümbet töre kökıregı oiau, köşelı adam edı. Eskı aŋyz, şeşen söz, el ışınıŋ jüirık aty, qyran qūsy, ūşqyr tazysy jaily äŋgıme dese boldy, bar dünienı ūmytyp, ışken asyn jerge qoiatyn. Bügın sondai sättı keşer kün edı. Jamaǧaiynym şoqşa saqalyn bır sipap qoiyp, qolyn bırese sermei, bırese erbeŋdete äŋgımenıŋ maiyn tamyzuda. Jaŋa ǧana üime tabaq et jep, tört-bes aiaq sary qymyzdan töŋkerıp alǧan jamaǧaiynymnyŋ jaǧasy jailauda; äŋgımenı jainatyp otyr. Äserlı äŋgıme yrqyn bilegen Ümbet töre oǧan yrzaşylyq peiılmen jadyrai, meiırlene qarap alyp, syrly aiaqpen şüpıldei kelıp qalǧan bapty qymyzdy öz qolymen ūsynar edı. Jamaǧaiynym būl qūrmettke riza bolǧan pışın bıldırıp, töre bergen aiaqty aialai ūstap, közın syǧyraita jūmǧan bolyp, bal qymyzdy asyqpai ūzaq jūtqan küiı, kelesı bır äŋgımenıŋ sorabyn ıştei qualap, eske tüsırgen oqiǧasyn jüielep otyrǧandai rai tanytar edı. Äŋgımeşı osylaişa tynys alǧan sätte baǧanadan berı qai-qaidaǧysy oiyna tüsıp, qiialy şaryqtap otyrǧan Ümbet töre de qolyna qu moiyn dombyrasyn alyp, qūlaq küiın keltıre bastar edı. Jasynda ataqty küişı Saidaly Sary Toqaǧa serık bolyp, serılık qūrǧan ol, şyn mänınde däulesker küişı bolatyn. Dombyrasyn ūzaq būrap keltırgen soŋ, Ümbet töre bappen äŋgıme bastar edı. Eldıŋ bärı endı törenıŋ auzyn baǧuǧa köşedı.
– Saidaly Sary Toqaǧa Täŋır önerdı üiıp-tögıp bergenımen, däulet jaǧynan Qūdai qysqan jan edı. Jalqy üiır jylqysynyŋ qūty jaly omyrauyna tögılgen Bozaiǧyr-dy. Bır jyly Arqada qys qatty bolyp, eldı jūt jailady. Qalyŋ tüsken qardyŋ üstınen qys ortasy aumai jatyp jaŋbyr jauyp, onyŋ soŋynan ıle aiaz ūryp, jer betı kök aina mūzdyŋ qūrsauynda qaldy. Qar tebe almai qalǧan qalyŋ jylqy ainaldyrǧan az kün ışınde qynadai qyryldy. Myŋdy aidaǧan bailar noqtasyn ūstap qaldy. Totaŋnyŋ jalǧyz üiır jylqysy sol jūtta ızım-qaiym joǧaldy. Kördım, bıldım degen jan bolsaişy. Aq qar, kök mūzda zym-ziia joǧalǧan jylqyny Totaŋ boranda yǧyp ketıp qyryldyǧa joryǧan da qoiǧan. Jūt jailaǧan qystyŋ soŋynan kögı qalyŋ jaz kelmei me? Totaŋ da jailauǧa köşıp, auyr jūttan endı esın jiǧandai bolyp jatqan şaǧy eken. Bır künı tüs äletınde üiınde nasybai ügıp otyrsa, däl qūlaǧynyŋ tübınen Bozaiǧyr kısınep qoia berıptı. Öz qūlaǧyna özı senbei Totaŋ tyŋ tyŋdaidy. Taǧy da küldır-küldır kısınes. Būl joly Bozaiǧyrynyŋ dauysyn jazbai tanyǧan küişı sürıne, qabyna dalaǧa jügırıp şyǧady. Qarasa, o, ǧajap! Bozaiǧyr üiırın aman-esen ertıp kelıp tūr deidı. Mama bielerdıŋ janynda qaraqūlaqtanyp qalǧan qūlyndar şıŋgır-şıŋgır kısınep, qūldyraŋ qaǧyp jür deidı. Bozaiǧyr bolsa, Totaŋa qarai aiaŋdai basyp kelıp, jaqyndai bere qolqasy aqtarylardai bolyp, şyrqyrai bır kısıneptı. Tıl joq qoi jaryqtyq jylqyda! Äitpese sūmdyq qoi. Körgen beinetı men azabyn bır kısınep baian etken Bozaiǧyr iesınıŋ iyǧyna iegın asyp, tūryp qalypty. Közınen jasy parlaǧan Totaŋ Bozaiǧyrdyŋ moinynan qūşaqtap adamşa körısıptı. Sondaǧy şyǧarǧan küiı ǧoi Totaŋnyŋ. Ümbet töre äŋgımesın aiaqtai bere, qūlaq küiı kelıp, babyna kelgen bauyry jūmsaq dombyrany bır jeldırtıp alady da «Bozaiǧyrdy» bastap ketedı. Ä degende jer köktı köşırıp jıbererdei bezektei bastalǧan saryndy küi äŋgıme tyŋdap salbyrap otyrǧan jūrtty bırden sūrapyl borany azynai soqqan aqtütek älemge kırgızıp jıberer edı. Mıneki, Bozaiǧyr at qūlaǧy körınbes boranda üiırın ainala şauyp jür. Şaşalaryn mūz qiyp, qar tebe almai, aştyqtan qos büiırlerı qabysyp, äbden älsıregen kültejaldylardy myna mūz japqan qu medien daladan aman esen alyp şyǧu mındetı tüisıgıne tynym bermegen januar üiırın tüstıkke qarai tyqsyryp keledı. Äneki toptyŋ aldynda qasat qardy keudesımen būzyp, kemedei jaryp kele jatqan küreŋ bie älı qūryp tūryp qaldy. Üiır soŋynda qalǧan tai-jabaǧyǧa qarailap jürgen Bozaiǧyr qaitadan küreŋ bie toqtaǧan tūsty özı baryp talqan qylyp üiırdı keŋ jazyqqa bastap şyqty. Endı bır kündık jer şydasa şırkın, tüstık ölkenıŋ jūmsaq raily qysyna ılıgıp keter edı. Söitkenşe bolǧan joq qūlaǧyna köp börınıŋ ūlyǧan ünı kelıp jettı. Köp ūzamai kökjaldar da körınıs berdı. Arlany bastap, qanşyǧy qostaǧan aş qasqyrlar tūs-tūstan andyzdai tidı. Bozaiǧyr üiırın şoqtai iırıp alyp, tyqsyra qua jönelmekşı edı. Bıraq qaljyraǧan üiırmen qalyŋ qasqyrdan qaşyp qūtyla almaitynyn tüisıngen Bozaiǧyr köp börınıŋ aldynan oiqastai şyǧyp, kökşulandardy aşyq aiqasqa şaqyrǧandai arqyrai kısınedı. Osy sät aiǧyrdyŋ kısınegenınen şoşynǧandai bır sät esımdı jiyp jan-jaǧyma qaraimyn. Közım bırden jamaǧaiynyma tüsedı. Quqyl tartqan betı älemtapyryq bolyp ketken ol küişı aldynda däp bır tülkı tap bergen köjektei bır uys bolyp qalypty. Nazarymdy qorqaqtai qydyrtyp, qabaq astymen Ümbet törege qaraimyn. Üstel üstınde tolqi janǧan ondyq şamnyŋ säulesınen Ümbet törenıŋ jüzı aluan reŋkpen qūbylady. Buyrqanyp alǧan ol qu moiyn dombyrasymen tūtasyp ketkendei, küidı josyta tögıp otyr. Qydyryp kele jatqan közımnıŋ qūiryǧy bosaǧa jaqta jatqan saryqasqa tazyǧa kıdıredı. Estı it iesınıŋ keşıp otyrǧan küiıne aianyş bıldırgendei, mūŋly közımen oǧan jautaŋdai qarap jatyr. Tazynyŋ onsyz da qyzǧylt közderı şam jaryǧymen jalqyndana şaǧylysady. Ümbet töre küidıŋ orta tūsyna kelgende astyŋǧy ışektı qymtai şertıp bıruaq otyrady; sonan soŋ kılt serpılıp, ärı qarai jöneledı. Bebeulegen küi bırden tūŋǧiyq iırımıne tartyp äketıp, äp-sätte tıstıler men tūiaqtylar aiqasy qyzǧan maidan dalasynan bıraq şyǧarady. Mıne, Bozaiǧyr qaumalaǧan aş qasqyrlardyŋ ortasynda qaldy. Taiynşadai arlan qapysyn tapsa, Bozaiǧyrdyŋ şabyn jaryp jıbermek. Üiır basşysy tırı tūrǧanda üiırden qotyr tai ala almaitynyn bıletın qanşyq qasqyr da janūşyra qimyldap, ala jazdai baulyǧan böltırıkterın Bozaiǧyrǧa jauyp jür. Qalyŋ qarǧa qamai şabuyldaǧan aş börıler qapysyn tauyp, januarǧa azularyn salyp ta ülgerude. Qas pen közdıŋ arasynda Bozaiǧyrdyŋ qoŋ etterı bırneşe jerden oiylyp, jauyryn, sauyr, san terılerı jyrym-jyrymy şyǧyp, jalbyrap qaldy. Qasqyr tısterı ılıp ketken, osyp tüsken tūstardan sau-sau tögılgen qyp-qyzyl qan appaq qardyŋ betın bürkıp-bürkıp ötedı. Äitse de, būǧan deiın qandyauyzdarmen talai aiqasqa tüsıp şyŋdalǧan Bozaiǧyr asa saq. Şyr ainala qorǧana şabuyldap, qas jauy arlan qasqyrdyŋ mült keter tūsyn közdep, top basşysyn közınen tasa qylmauda. Bırde tarpyp jıberıp, bırde artqy aiaǧymen sıltei teuıp, jalaqtaǧan jauyzdardyŋ qanjardai azularyn denesıne darytpauǧa tyrysqan Bozaiǧyr özın alqymnan almaq bop atylǧan arlandy auada tarpyp ülgerdı. Jauyryn tūsynan tigen bolat tūiaqtyŋ alapat soqqysy kökjaldyŋ toqpan jılıgın üzıp kettı. Kösemderınen aiyrylǧan börıler şabuylynyŋ berekesı kete bastady. Aşuly aiǧyrdyŋ temırdei tepkısı tigen taǧy bır itqūs qatardan şyqty. Ūialy börınıŋ betın qaitarǧan jeŋımpaz aiǧyr üiırın orai şauyp, azynai kısınep, jer tarpidy. Üiır şūrqyrai kısınesedı. Dünie azan-qazan, astan-kesten. Dombyra taǧy bulyǧady. Küimen bırge jūrt bulyǧady. Alqa-qotan otyrǧan eldıŋ arasynan solq-solq etken, qors-qors tartqan, uhılep kürsıngen ünder şyǧady. El jylaǧan soŋ ba, bılmeimın, bır jaqtan beimälım şer qysyp, boi-boiym şyǧyp men de jylaimyn. Köz jasym betımdı aiǧyzdaidy. Jo-joq, qarsy soqqan jeldıŋ ekpınınen eken deimın, jylap kele jatqanym. Esımdı tez jiyp, özımdı qiial älemınen süirep şyǧardym. Ümbet töre auyly, «Bozaiǧyr» küiı körgen tüstei sanamnan tez öştı. Sonda da közımnen aqqan taram-taram jasqa ie bolar emespın. Bälkım quanyş jasy... Jeŋıs jaqyn qaldy ǧoi. Tıu anau Qarauyltöbe basyndaǧy halyqty-ai! Tura seŋdei soǧylysady. İmanjüsıp balasy Däulethan ekeuı şattanyp tūrǧan şyǧar. Toryarǧymaq bäigeden qara üzıp keledı. Endı şamaly sätte kömbeden ūrandap ötem. Apyrmai baǧana sūrap alsamşy. Märeden öterde kım dep ūrandaimyn? Soǧan da bas auyrtyp... «İmanjüsıp, İmanjüsıp batyr!» dep qiqulap öte şyqpaimyn ba? Sansyz oilar jan-jaqtan qaumalap, aluan-aluan sezımder sanamdy şabaqtaǧan sorly basym artyma būrylyp, soŋymdaǧy attarǧa aqyry ret qaraǧym kelıp kettı. Toryarǧymaq samǧai şauyp kele jatty. Qaraqşyǧa deiın bır-ekı şaqyrymdai ǧana jer qalyp edı. Oŋ aiaǧymdy taralǧyǧa şırei, bır qolymmen erdıŋ aldyŋǧy qasynan ūstap, erdıŋ oŋ qaptalyna qarai säl jantaia, sol qolymdy erdıŋ artqy qasyna tırei taianyş etıp, artyma būrylyp qarai bergenım sol edı. Jūlyn üzerdei jūlqyp jıbergen sūmdyq soqqy aldymen erdıŋ aldyŋǧy qasyna aparyp ūrdy da, at üstınen tymaqşa ūşyrdy. Sol ūşqannan esık pen tördei jerge baryp būrq ete qalǧan basym äldeneşe ret domalap kettım. Jalma-jan atyp tūryp, atqa qarai jügırdım. Bıraq aiaǧy qūrǧyr erkıme baǧynbai bır aiaǧym ekınşı aiaǧyma şalynyp qūlap tüstım. Bır tūryp, bır qūlap qaita ūmtyldym. Zeŋıp qalǧan basymdy myŋ san ineler şabaqtap, qos qūlaǧym zyŋyldap, tük esti alar emespın. Köz aldymdy japqan qyzyl mūnar eşteŋe körseter emes. Qūlaǧymda Toryarǧymaqtyŋ şyŋǧyrǧan dauysy qalyp qoiǧandai. Esım auyp qalǧandyqtan ba, eşnärse anyq aŋǧara alar emespın. Tältırektei jügırıp kelıp, Toryarǧymaqtyŋ moinynan qūşaqtai alǧanymdy bılem. Januar basyn soǧyp jatyr eken. Aldyŋǧy oŋ aiaǧy jılınşık tūstan üzılıp ketıptı. Säl keiınde attyŋ aiaǧy kırıp ketken saryşūnaqtyŋ eskı ını opyraiyp jatyr. Bolǧan sūmdyqqa közım jetkendıkten be, baqyryp jylap jıberdım.
Qoldan keler basqa därmen joq attyŋ basyn qūşaqtap alyp, eŋırep jylai berdım. Sälden keiın qalǧan attar qasymyzdan öte bastady. Tap menı tabalaǧandai tura būǧalyq tastar jerden qiqulap öte şyǧuda. Aldymen Qaraqasqany basyp ozǧan qos şūnaq öttı. Säl qalyŋqy Qaraqasqa, odan köp keiındeu ataqty Batyraştyŋ Jünısınıŋ Buyryly, oǧan qūiryq tıstese Kerneidıŋ Kökşaǧyry men Qiiaştyŋ Nūrlanynyŋ Qūlasy ketıp barady. Pyraqtar beine eles siiaqty batar künnıŋ şūǧylasyna malynyp, alaulai, örtene şapqan küiı, kün ışıne qarǧyp tüsıp, ǧaiyp bolyp jatqandai edı. Bırazdan soŋ, üzdık-sozdyq ötıp jatqan attardyŋ legı tausylyp, Toryarǧymaqtyŋ basynda japadan jalǧyz qaldym. Osylaişa qazaqtyŋ eŋ soŋǧy ūly bäigesı köz aldymda köşken eldıŋ keruenındei kün astyna jūtylyp, joq boldy. Üstı basym jyrtylǧan, bet-auzym qan-qan, közım būlaudai bolyp ısıp ketken küiımdı kım körse de şoşityndai, aiaityndai edı.
3
Qanşa jylaǧanym esımde joq, bır kezde basymdy köterıp, Qarauyl töbe jaqqa kün saldym. Berı qarai bırneşe attyly bettep kele jatyr eken. Taqala bere aldyŋǧysynyŋ İmanjüsıp ekenın tanydym. Säl qalyŋqy balasyn, odan ary at arba jekken beitanys bıreudı aŋǧardym. Baǧanaǧy jamaǧaiynym ekeumız arqamyzdy süiep damyldaǧan arba baiaǧynyŋ änıne salyp, bozdap keledı. İesınıŋ kelıp jetkenın körgen tory arǧymaq basyn jerden jūla, şyŋǧyra kısınep jıberdı. Atynan jalma-jan sypyryla tüsken Däulethan jügıre basyp baryp torynyŋ moinynan qūşaqtai bere, ökıre jyǧyldy. Menı öksık qaita budy. İmanjüsıp ünsız jylady. Baǧanaǧy batyr tūlǧaly, alpamsadai adam köz aldymda qartaiyp, şögıp ketkendei boldy. Qalyŋ oidyŋ qūşaǧynda qalǧan ol atynyŋ janynda ūzaq otyrdy. Tory arǧymaq iesınen medet kütkendei tūmsyǧymen İmanjüsıptı keudesınen iıskelep, aianyşty ünmen oqyrandy.
– İmeke, jüreiık, kün batpai tūrǧanda, atty arbaǧa salaiyq, – dep arba iesı ünsızdıktı būzyp jıberdı.
– Aityp baqtym, äke, Arqa bızge pana bolmaidy dep, Betpaqtyŋ şölınen şyqpaiyq dep. Ömır boiy körgenımız quǧyn, şekkenımız qasıret. Aq patşanyŋ ūlyqtarymen, onyŋ pasyq bolystarymen ömır boiy alystyŋ, qane müiız şyqsa?! Jaŋa ükımetten jaqsylyq kütıp eŋ, jarylqaimyz degen olar sary ızıŋe şöp alyp tüsude. El, el deisıŋ. Eljırep tūrǧany känı, elıŋnıŋ? Jerıŋnıŋ şūqanaǧyna deiın kedergı. Qusa jetıp, qaşsaŋ qūtylatyn tory arǧymaqtyŋ tübıne jettı. Endı bızge ondai at qaida! Tūlparyŋ tuǧan jerıŋe kelıp jyǧyldy. Taǧy da dūşpanyŋa taba tabyldy. Baiqadyŋ ba, baǧana: būl eldıŋ belsendılerınıŋ türı jaman. Taǧy bır sūmdyqqa arandatpai tūrǧanda keteiık, betke alyp Betpaqty. Qu medien şölge sıŋıp joǧalaiyq!
Däulethan tausyla söiledı. Işten tynǧan adamnyŋ janaiqaiy. Ündemeitın adamnan üidei-üidei söz şyqty. Balasyn del-sal tyŋdaǧan İmanjüsıp ornynan tūryp, şapanynyŋ etegın qaqty. Ün-tünsız jürıp attyŋ qūlaǧan ornyn körıp şyqty. Arǧymaǧy aiaǧyn syndyrǧan ındıkeşke oilana qarap, bıraz tūrdy da:
–Baq taiǧan soŋ, osy da, – dedı.
Sosyn kökjiekke qarai eŋkeie tüsken künge tünere, tüsın suyta qarap qalǧan ol, kenet dür sılkındı. Osy sätte ol maǧan barşyn tartqan bürkıttei körınıp kettı. Şamyrqanǧan jüzı kün säulesımen küreŋıtıp, sūstana tüsken didaryna aibatty reŋ ornap, aibarly, sestı qalpyn tapty. Äldenege täuekel etkendei:
–Arbany bermen taqa, – dep būiyrdy kölık iesıne.
Jaidaqtalǧan arba mertıkken januardyŋ janyna jaqyndatyldy. Ymmen ūǧysqan äkelı-balaly tory arǧymaqty qoldasa köterıp, arba üstıne lyp etkızdı. Atyna mınıp, jüre bergen İmanjüsıp menı de ıle kettı.
Qarauyltöbenıŋ basyna jinalǧan yǧy-jyǧy halyq aranyŋ ūiasyndai gu-gu. Qyp-qyzyl daudyŋ üstınen tüstık. Kök şūnaǧy men tory şūnaǧy ırkes-tırkes kelgen aralbai Mūqajan jer baspai söilep tūr. Tapaldau boily, taramys denelı, aqsary öŋdı, şegır közdı būl kısını el jyryq Mūqajan deuşı edı. Şegır közınde ünemı janjal oty oinap tūratyn ol, rasynda qiiaŋqy adam edı. Baiaǧyda Aqmolada ataqty Baluan Şolaqtyŋ Ǧaliiasynyŋ qymyzhanasynda qala būzyqtarymen bolǧan qalyŋ töbelestıŋ üstınde bır qanypezer qanjarymen Mūqajannyŋ ışın jaryp jıberse kerek. Qanjar soiyp ketken büiırınen şyǧyp ketken ışegın bır qolymen büre ūstap jürıp töbelesken Mūqajannyŋ bar būzyqty jalǧyz qolymen-aq jaipap jıbergenı jalpaq jūrtqa aŋyz bop tarap ketken-dı Mūqajannyŋ jyryq atanuy da qyzyq äŋgıme edı. Basbūzar, şadyr mınezdı bola tūra säbet ükımetı alǧaş ornaǧan jyldary onyŋ bır bolys elge mılitsä bolǧan jaiy bar-dy. Jaŋa ökımet ısınde jürgende äldebır sodyrlarmen atysyp qalyp, üstıŋgı ernın oqqa jyrǧyzyp alǧan atyşuly tentektı sodan berı jūrt bırjola «jyryq Mūqajan» atap ketken bolatyn. Onyŋ üstıne ol atqan oǧy qūr ketpeitın ǧajap mergen, aŋşy adam edı. Taǧy bır osal jerı jüirık at dese esı şyǧyp ketetın, ärı qazanatty bır körgennen tanityn ol atbegılık önerden de qūr alaqan emestın. Qara basy osynşama qaişylyqqa toly jyryq Mūqajan sol kezde otyz bester şamasyndaǧy jıgıt bolatyn. Bügın de ol naǧyz zar küilı bürkıttei şaŋq-şaŋq etedı:
– Sondyqtan bırınşı, ekınşı bäige menıkı. Qosqan jüirıkterımnıŋ qara üzıp kelgenıne bärıŋ kuäsıŋ. Al, endı İmanjüsıptıŋ atynyŋ qūlap qalǧanyn Allanyŋ ısı dep bılıŋder.
– Äi, Mūqajan jönge köş – dedı qalybek Qairaqbai, – Būl jolǧy dauyŋ tıpten orynsyz, audansyzdyǧyŋdy körsetpei, qi osy jolǧy bäigenı İmekeŋe, ekı men üşınşı bäige taqiiaŋa tar kelmes, al sony!
– Bır men ekı senıkı dep söile, Qairaqbai. Qalǧan bäigenı kımge berseŋ oǧan ber!
Mūqajan eşkımge ese bermeimın degendei ekılene söiledı.
– Mūqajan, sen «qūlan qūdyqqa qūlasa, qūlaǧynda qūrbaqa oinaidynyŋ» kerın keltırıp tūrsyŋ. İmanjüsıp Arqanyŋ arystany emes pe edı? Aiauly aǧamyz tuǧan elın saǧynyp, alystan jadap, jüdep kelgende eldıgımızdı tanytyp, bäigesın şappai beretın jönımız bar emes pe? Bas bäigege endı talaspa, Mūqajan, bäige saǧan berılmeidı – dep Qairaqbai tötesınen kettı.
– Dūrys.
–Qairaqbai jön aitady.
– Bas bäige İmekeŋe, – degen dauystar şyǧyp, el gulep kettı.
Osy kezde sözge audandyq mılitsänıŋ näşendıgı Nūrǧali Tasymov aralasty.
– Mūqajan dedı,– ol sabyrmen söilep, – bäigenı ūiymdastyruşylar da, toidy qyzyqtauşy halyq ta bäigenı İmekeŋe beruge ūiǧaryp otyr. Qalǧan qos jülde senıkı. Qanaǧat et. Eldıŋ tılegıne qūlaq as. Endıgı söz artyq.
– Öidöit – dedı Mūqajan mysqyldai külıp, – Ükımet qolymyzda dep Qairaqbai ekeuıŋ qyryp barasyŋ ǧoi, tüge. Jaraidy İmanjüsıpke qanyŋ tartyp bolystyq qylyp tūrǧanyŋdy tüsınıp baǧaiyn, al anau özımnıŋ atalasym Qairaqbaiǧa ne joryq. «Jaŋaarqanyŋ näşendık mılitsäsı qanym bır qypşaqtyŋ balasy, menı qolynan jauǧa bermeidı» dep İmanjüsıp Betpaqtan berı ötken körınedı dep eldıŋ ışı gulep otyr. Baiqa, näşändıgım. El qūlaǧy elu. Ūşynyp ketıp jürmeŋder, – degenşe bolǧan joq:
– Äi jyryq, sen ne tantyp tūrsyŋ, – dep gür ete qalǧan İmanjüsıpke eldıŋ bärı jalt qarady. Ol baǧanadan berı sözge aralaspai sabyr saqtaǧandai bolyp tūr edı.
– Ätteŋ, saǧym synyp, sūm dünie syrtyn bergen şaǧymda şyqtyŋ-au sen şäuıldek. Äitpese, sendeilerdı täubäge keltırgendı täuır köretın İmanjüsıp men emes pe em! Amal neşık, – dedı ol yzaly ökınışpen.
Säl ünsızdıkten soŋ sözın qaita jalǧady.
– Men senı tanyp tūrmyn. Aldyŋǧy jyly Qyzylordada Seifollanyŋ Säkenınıŋ janynan körıp edım. Syrdyŋ boiyn jaǧalap, Telıkölge deiın ūzap şyǧyp, Säken ekeumız üş kün boiy saiat qūrǧanda aqynǧa atqosşy bolyp jürgen sen emes pe edıŋ? Endı, mıne, közıŋdı şel basypty. Menı jorta tanymaǧansyisyŋ, ä. Äi, qairan Säken-ai, bauyrym-ai, kımderdı ertkensıŋ qasyŋa!?
Baǧanadan berı qūtyrǧan buradai jan-jaǧyn jaipap kele jatqan Mūqajan jynynan aiyrylǧan baqsydai bop qaldy. Äp-sätte ūnjyrǧasy tüsıp, saly suǧa ketıp, aiaq astynan müsäpırge ainaldy. Sälden soŋ: – Özderıŋ bılıŋder, – dedı juasyǧan ünmen toidy ūiymdastyruşylarǧa qyryn qarap tūrǧan küiı. Söittı de atyna yrǧyp mınıp, toptan şyǧyp jüre berdı.
Mūqajan ymyraǧa keldı. Dau toqtap, bäigeler ielerın tapty. Töbe basynan tömen qarai qūlap, ūbaq-şūbaq qaita bastaǧan elge aqyrǧy şapaǧyn aiamai tögıp, qyzara jalqyndana kün de batyp bara jatty.
İmanjüsıp te attanaiyn dep jatyr.
– Berı kel, – dedı maǧan İmanjüsıp.
Söittı de qasyna barǧan menı basymnan sipady. Küs-küs bolyp, jarylyp ketken aiaqtaryma qarap tūrdy da, qoinynan etıktıŋ bas ūltanyn alyp şyqty.
– Etık tıktırıp ki, ainalaiyn, – dedı qamqor ünmen. Sosyn kısesınen bır uys aqşa alyp şyqty da:
– Mynaǧan üstıŋe kiım al.
Aqşany körgen jamaǧaiynymnyŋ közı jainap kettı.
–Būl qarjyǧa qiianat qylma şyraǧym, – dedı İmanjüsıp onyŋ piǧylyn sezgendei bolyp.
– Balanyŋ özıne jūmsa – dedı de aqşany jamaǧaiynymnyŋ alaqanyna saldy.
– Rahmet, Alladan qaitsyn, İmeke, – dep tuysqanym qalbalaqtap jatyr.
– Jolyŋyz bolsyn jortqanda!
İmanjüsıpter atanyp kettı. Iŋır qaraŋǧylyǧy kıre bastaǧan şaq edı. Ūzai tüsken olardy qausyrmalap qorşai tüsken tün tünegı lezde jūtyp jıberdı. Tek tory arǧymaqty artyp alǧan arbanyŋ mailanbaǧan döŋgelekterınıŋ şiqyly qaitqan qazdai qaŋqyldap, köpke deiın estılıp bara jatty. Sol ketkennen İmanjüsıptı köre almadym.
4
Köp ūzamai İmanjüsıp ūstalypty degen suyq habar düŋk ete qaldy. Näşendık mılitsä tuysy Nūrǧali Tasymov qorǧan bola almapty. Kepeudıŋ (GPU) jendetterı İmanjüsıptı kısendep, Äulieataǧa qarai alyp jürıptı. Atasu özenınen ötken soŋ, el «Şköl» dep atap ketken eskı mektep bar edı. Qol aiaǧy kısendeulı İmanjüsıptı sol mektepke bır tün tünetıptı. Torǧa tüsken jaraly jolbarystai alasūrǧan İmanjüsıp tünımen küŋırenıp än aitypty. Jym-jyrt tündı jaryp şyqqan onyŋ küştı zor dausy özı änge qosqan Aqtau, Ortau taularyn jaŋǧyrtypty. Batyr perzentınıŋ qoştasu änın ünsız, mülgi tyŋdaǧan täkäppar taular köz jastaryna ie bola almapty: eŋıregen būlaqtary eŋıske qarai eŋkıldei qūlapty. Onyŋ qasırettı ünıne tebırengen Arqanyŋ asyl anasy Sarysu jylap aǧyp jatypty. Sol tünı onyŋ mūŋ men zarǧa, qaiǧy men ökınışke, erlık pen batyrlyqqa toly änderı Aqtau men Atasudyŋ boiyn jailap jatqan jalpaq elge tügel estılıp, tegıs tarapty. Därmensız el ışten tynypty, jıgıtter şarasyzdyqtan barmaǧyn tıstep, arular ünsız egılıp, jäudır közderınen jas tögıptı. Analar jaulyqtarymen köz jasyn sürte otyryp, «auyzy tüktı käpırlerge» qarǧys aitypty. Saqalynan taram-taram jas aqqan qariialar Abylaidyŋ jaugerşılık zamanyn aŋsapty, Abylaidyŋ aq tuyn Aqtauǧa äkep tıkken Kenesary hannyŋ däuırın eske alyp, küŋırene kürsınısıptı.
Jalamenen sorladym, men ne dermın,
Tarqamastan barady qaiǧy şerım.
Altau ala bolǧanda er qūrbandyq,
Osymen azǧanyŋ ba, qairan elım, –
dep öksıptı İmanjüsıp.
Tünımen än şyrqaǧan esıl erge eşkım ara tüse almapty. Qoldaryn kısen qiǧan İmanjüsıp batyr aidalyp kete barypty. Keiın el ışınde İmanjüsıptıŋ elmen qoştasqan änı tarady. Köp jyl jadymda saqtap jürdım ol ändı. Qūdai änşılık bermese de, özıme qiyn-qystau şaqta şapaǧaty tigen aiauly adamnyŋ änın eşkım joqta ıştei yŋyldap aituşy edım. Kärılık degen adamnyŋ jadyna kelgen jūt eken. Esımde ekı-üş auyzy ǧana qalypty.
–Aityp jıberıŋızşı, – dedım baǧanadan berı sözın bölmei tyŋdaǧan men şydai almai.
– Qazır – dedı ol, – Qazır esıme tüsıreiın.
Ol esıne tüsıre almai bıraz jatty.
– Äielınıŋ aty Küljämilä edı. Küljämilä küieuı ölgen kelınşek eken. Özı sūlu, özı jas jesırge qaiynaǧa, qaiyndary ämeŋerlıkke talasyp jatqanda İmanjüsıp kelıp alyp ketken ǧoi. Älgılerdıŋ eşqaisysy bızdıŋ jesırımız dep aita almapty İmanjüsıpke. Betıne tırı jandy qaratpaityn aibatty edı ǧoi jaryqtyq. Sol äielı jaily aitatyn bır auyzy bar edı. E, mıne, endı tüstı esıme.
Qaljau, qaljyraǧan, älsız dauyspen ändı jailap aita bastady:
Köktaldan şyǧyp qondyq bız «Şkolge»
Köz taldy qarai-qarai tuǧan elge.
Oralmasym däm jazyp, endı anyq,
Küljämilä bolar eken qandai küide?
Ärı qarai aita almady.
– Eske tüser emes, şyraǧym. Auru men kärılık qosa kelıp, ūmyttyrdy bärın. Qap! Esımde saqtap kep edım. Qara basyp jatqanymdy qaraşy.
–Toryarǧymaqtyŋ taǧdyry nemen tyndy – dedım, qarttyŋ öleŋdı esıne tüsıre almasyna közım jetıp, ärı qynjylyp.
– Kelesı jyly el ışıne aşarşylyq kıre bastady. İmanjüsıpten tırıdei aiyrylǧan, Küljämilä toryarǧymaqty soǧymǧa soiypty. Qasapşy jıgıtter noqtalap jatqanda özı aqsaq, äbden aryp, tulaqqa ainalǧan toryarǧymaq jylap tūrypty; Küljämilä äldekımderdı qarǧap, dauys qoiyp aŋyrapty desedı. Atty soiǧandar toryarǧymaqtyŋ jüregı samauyryndai ülken, ökpelerı şainektei ǧana eken, qabyrǧasyn sanadyq tūp-tura on segız, bır jūp qabyrǧasy artyq bıtken eken desıp jürdı. Ūzamai Äulieatada İmanjüsıptı atyp tastapty degen suyq habar sumaŋ etıp, eldıŋ üreiın alyp öttı. Odan keiın otyz ekınıŋ aştyǧy bastalyp, toz-tozy şyqqan el basymen qaiǧy bolyp kettı. Qyrylǧany qyrylyp, aiaǧy jetkenı özbek, qyrǧyz asty. Elge ere almai, älımız qūryp, Jaŋaarqanyŋ köşesınde aştan būralyp ölgelı jatqan ınım ekeumızge «Myrzajannyŋ» adamdary ūşyrasyp, arbaǧa tiegen aş balalarmen bırge Qaraǧandynyŋ detdomyna äkep ötkızdı. Jetımder üiınıŋ qatyqsyz qara köjesı men qainaǧan suyna ılıkken bızder qatarǧa qosylyp kettık. Tek İmanjüsıp qatarǧa qosylmady. Qaita ol turaly äŋgımeler bırte-bırte bäseŋ tartyp, kele-kele sap tiyldy. Änı de aitylmaityn boldy. Ǧazız jannyŋ änı tügılı esımı de atalmaityn zärlı zaman ornady jer betınde. Keŋ dünie oǧan kelgende tarylyp, tastabandai berdı. İmanjüsıpke tek menıŋ keudemde oryn keŋ edı. Jüregımnıŋ sonau tereŋ tükpırınde özım de tüsınıp bolmaityn bır ot mazdap jatatyn. Söitsem jüregıme ūialap, janyma jalyn bergen onyŋ ruhy eken ǧoi. Maǧan jetımdık taqsıretın jeŋgızgen de sol küş der edım. Bertınde toŋ jıbıp, seŋ qozǧalǧan tūsta İmanjüsıptıŋ änın radiodan beretın boldy. Qily zamannyŋ qūrbany bolǧan esıl erdıŋ özım kuä bolǧan ömırınıŋ bır sätın osy tūsta aityp körıp edım elge. Keş qalǧan ekenmın. Orystanǧan elde ondai äŋgımenı ūǧatyn qūlaq qalmapty. Sosyn ışten tynyp, ündemeitın boldym. Bır jyly osynda Almatydan ekı-üş aqyn-jazuşy keldı. Eldıŋ eskı sözın jinaityn, kökıregı säulelı jandar ǧoi dep jolyǧyp, tıldesıp qalmaqqa arnaiy ızdep bardym. Bıraq syrtta «baryp kel, alyp kelmen» şapqylap, tanaulap jürgen sovhoz derektırlerı menı aryzqoi bıreu dep oilady ma, jazuşylar demalyp jatqan üidı qyzǧyştai qoryp, kırgızbei qoiǧany. Aupartkomnyŋ hatşysymen araq ışıp, karta oinaudan qoly bosamaǧan älgıler bır-ekı künnen soŋ qaityp kettı. Söitsem olar Temırtau zauyttarynyŋ jetken jetıstıkterı men jasampaz ısterı jaiynda kıtap jazyp jürgender bolyp şyqty. Zauyt bastyqtary olardy özen boiynyŋ taza auasyn jūtsyn, köŋılderın sergıtıp, demalsyn dep, osy öŋırge ädeiı jıbergen eken. Qala, audan basşylarynyŋ qolynan jaqsy kütım körıp, jem jep, qyzara börtıp, köŋıldenıp, küilenıp alǧan aqyn-jazuşylardyŋ men tügılı İmanjüsıptıŋ özı tırılıp kelse de, eleŋ qylmasyna közım jetken kezde eŋ soŋǧy ümıtım üzılgendei bolyp edı. Sol uaqyttarda:
Halyqtyŋ qasietın janmen ūqqan,
Būl jyrdy men jyrlamai kım jyrlaidy.
Mezgılsız, merekesız ötkenderdıŋ,
Jandary bızdı de ait dep sybyrlaidy, –
degen ataqty İsa aqynnyŋ öleŋı esıme tüsıp, qaita qairattanuşy edım. Sodan bır künı audandyq gazettıŋ redaksiiasyna bardym. Quyqtai bölmede syra ışıp, dauryǧyp otyrǧan ekı jornalşyǧa İmanjüsıp turaly äŋgımenı bastap kele jatyr edım, älgı ekeudıŋ bıreuı: – aqsaqal mūndai äŋgımenı gazetımızdıŋ kölemı kötermeidı, bızdıŋ gazet audandyq partiia komitetınıŋ organy, sondyqtan būnda tek partiianyŋ qauly, qararlary basylady. Qazır audanda egın jinau nauqany jürıp jatyr. Sızdıŋ äldeqaşan süiegı qurap qalǧan aqynyŋyzdy baspaq tügılı sovhozdardan tüsken mälımetterdıŋ özın siǧyza almai jatqan jaiymyz bar, – dep aqtaldy. Ekınşı tılşı tıptı qyldy: Aldyndaǧy bäŋkıdegı küreŋ syradan qylqyldata jūtyp jıbergen ol: – Aqsaqal, – dep bır qoidy. Söi dedı de kepken balyqpen äurelenıp kettı. Aqyry kepken tūqynyŋ büiır qalaşyn jūlyp alyp, auzyna saldy. Asyqpai tamsap bırsypyra otyrǧan soŋ, – Audandyq gazet negızınen orys tılınde şyǧady. Körıp otyrǧan ekı tılşıŋız qazaq tılındegı qosymşasyna ǧana iemız. Onyŋ özı audarma. Al endı, sız aityp otyrǧan jaŋaǧy aqyn ba, änşı me, kım edı özı – «halyq jauy» bolǧan ǧoi. Bız de myna jerde Ai qarap otyrǧan otyrǧan joqpyz. Bılemız ǧoi bärın... bılıp otyrmyz. Sondyqtan sız bızge aldymen älgı aqynyŋyzdyŋ aqtalǧany jaiynda prokuroturadan spräpke äkeluıŋız kerek. Erteŋ aupartkom jaqtan aiǧai şyqsa, ne dep aqtalamyz, – demesı bar ma, kepken balyq süiekterın auzynan alyp şyǧyp jatyp. Osylaişa jazuşy, tılşı ataulydan äbden tüŋılıp, köŋılı qalǧan men beibaq İmanjüsıptıŋ äŋgımesı ışımde kete me dep uaiym qyluşy edım. Qūdai senı aidap äkeldı. Saǧan amanat būl äŋgıme. Endı öle beruıme de bolady.
Ol ünsız qaldy. Söitsem jylap jatyr eken. Jūmuly közderınen aqqan jas samaiyn qualai, qūs jastyqqa sıŋıp jatyr. Bölmede ölı tynyştyq ornady. Baǧanaǧy ūli soqqan boran da basylǧan tärızdı. Tereze syrtyna äldeqaşan tüsken qoiu qaraŋǧylyq endı ışke enteleitındei. Bıreu kelıp bölmenıŋ jaryǧyn jaǧyp ketıptı. Qarttyŋ aldynda jylan arbaǧan torǧaidai bolyp otyrǧan basym osynyŋ bırın de aŋǧarmappyn.
– Nemene bıtpeitın äŋgıme senderdıkı, – dabyrlap Ǧinaiat kırıp keldı. – Boran basylypty. Ne ısteimız?
– Qaitaiyq, – dedım men. – Elge erterek jetıp alaiyq.
– Şäi ışıp alyp şyǧyp keteiık, onda.
– Ata sau bolyŋyz, – dedım men, ony endı qaitıp körmeitınımdı oilap.
– Qoş bol qaraǧym. Qaida jürseŋ de jolyŋ bolsyn, şyraǧym.
Ol etı qaşqan sausaqtarymen qolymdy älsız qysty.
Qar basqan köşelerden oppaǧa batyp, odan äzer ötken sary «Jiguli» tas jolǧa yŋyrana bebeu qaǧyp, zorǧa şyqty. Küre joldyŋ da jaiy mäz emes eken. Eskı kölık jal-jal bolyp qalǧan küset qardy qinala būzyp, auyr jürıp keledı. Köŋıl tükpırımdı zıl batpan oilar torlap alǧan. Qarttyŋ aitqan äŋgımesınen aiyǧa alar emespın. Közımdı maşina jaryǧyna ılestırıp, qaraŋǧylyqqa tesıle qaraimyn. Kökjiekten şabandau köterılgen Ai säulesı qarly dalanyŋ tünegın serpıp, ainalany kögıs mūnarǧa böktırıp, töŋırekke bozǧylt reŋk bere bastady.
– Änşı degen köŋıldı boluşy edı. Senıkı ne osy, tūnjyrai beresıŋ? Jol qysqarsyn äŋgıme aityp otyrsaişy, – dedı jol serıgım. Ünı kädıgımgıdei renıştı. – Joq, älde älgı qyrsyq şal özıŋdı ündemeitın etıp, dualap tastaǧan ba?
Ünınde kekesın bar ol keŋkıldep külgen boldy.
– Men körgen ärtıster jüz gramdy tartyp jıberıp, balpyldap anekdot aityp otyruşy edı, bolmasa qyzyq körgen, qyz aulaǧan serılık, perılıkterın aituşy edı. Sen ondaiǧa da joq ekensıŋ. Şal özı saǧan ne äŋgıme aitty künı boiy? Taǧy da jalǧyz ınısın aitqan şyǧar? Sol ınısınıŋ küiıgı ǧoi, būl şaldy jegıdei jep bıtken.
Taǧy bır äŋgımenıŋ ūşyǧy şyǧyp kele jatqanyn seze qoidym. Baǧana qariiadan ınısı jaily sūraudyŋ retı kelmegen edı.
– Inısınıŋ detdomnan keiıngı taǧdyry nemen tyndy, – dedım közımdı joldan almaǧan küiı.
– Ä, keiıngısın aitpaǧan eken ǧoi. Bıraq ne dep aitady? Orys bop ketkendegısın aita ma, endı?
– Orys bolyp ketkendegısı nesı?
– Jaǧdai bylai bolǧan ǧoi. Būlar detdomǧa alynǧan soŋ, köp ūzamai ekeuın ekı jaqqa aiyryp jıberedı. Inısınen tırıdei aiyrylǧan bızdıŋ şal keiın esın jiysymen bauyryn ızdei bastamai ma? Ol ekı ortada soǧys būrq ete qalady. Alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, äskerge alynǧan atamyz qan maidannan bır-ekı auyr jaraqat alǧany bolmasa, qūdai saqtap aman esen oralady. Jaraqaty jazylyp, özıne-özı kelgen soŋ, ınısın ızdeudı qaita jalǧastyrypty. Ol ekı ortada tyŋ köteru, taǧy da basqa nauqandar kilıgıp, atamyzdyŋ qolyn bailai beredı. Tek bertın kele ǧana ınısınıŋ deregı Germaniia ma, älde Vengriia ma, äiteuır, Keŋes Odaǧymen sybailas Europanyŋ bır elınen şyǧady. Söitse ınısı äskeri adam, sol elde tūrǧan keŋes äskerınıŋ bırınde diviziia komandirı eken. Şal mūny anyqtaǧasyn, ınısıne telegramma berıp, telefonmen söilesuge şaqyrady. Kelısımdı uaqytynda ekı memlekettıŋ bailanysşylary aǧaly-ınılı ekeuın telefon tūtqasynda tabystyrady. Bızdıŋ şal kemseŋdep, bırese eŋkıldep jylap ınısımen dūrystap söilese almaidy. Jalǧyz-aq: «jalǧyzym-au, jaryǧym-au, būl künge jetkızgen, senıŋ dausyŋdy estırtken Alla Taǧalama rizamyn, endı senı bır körıp ölsem armanym joq», – dei berıptı. Är jaqtan ün-tünsız tyŋdap tūrǧan ınısı: «Govorite po russkii» dep qalypty. Abyrjyp qalǧan aǧasy: «Qazaqşany ūmytyŋqyrap qalǧan şyǧarsyŋ, orysşa söile deseŋ, orysşa söileseiık, tek özıŋ bırdeme deşı» dese, «ia uje sorok let na chujbine, poetomu rodnoi iazyk ne pomniu, aga» dep tılge kelıptı. «Aǧalaǧan» dausyŋnan ainaldym, ua aruaq, qu jalǧyzdy özıŋ jebe» dep aǧasy zar eŋıreptı. Qoişy, söitıp öşkenı janyp, ölgenı tırılgen atamyz auyl aimaq, dos-jarandaryn şaqyryp, dürkıretıp toi jasady. Sol toiǧa şeteldegı bauyryn da otbasymen şaqyrǧan edı, bıraq äskeri qyzmettıŋ qataŋ tärtıbıne boiūsynǧan ınısı elge kele almady. Oǧan renış qylǧan aǧasy joq, odan keiın taǧy da telefonmen habarlasyp, ınısınıŋ ekı ūly baryn bılgende tıptı masairap kettı. Söitıp jürgende bauyrynyŋ qyzmetı Mäskeuge auysqany jaiynda habar alǧan ol köp oilanyp jatpastan ūşaqpen alyp-ūşyp Mäskeuge jetedı. Ūşaqtan tüssımen bırden taksi ūstap, tura ınısınıŋ üiıne barypty. Taŋerteŋgı uaqyt eken. Inısı jūmysqa ketıp qalǧan. Orys kelını ernın jybyrlatyp amandasqany bolmasa, kelgen qonaqqa asa yŋǧai bere qoimapty. Tomsyraiyp otyrysyp şai ışıptı. Inısıne eldıŋ dämın saǧynǧan şyǧar dep, üitken qoi, sürlengen qazy, qozy qaryn mai, basqa da bazarlyqtar alyp barsa kerek. Onysyn da kelını mūrnyn tyrjityŋqyrap, jaqtyra qoimapty. Söitıp otyrǧanda aǧasynynyŋ kelgenın estıgen ınısı kelıp jetıptı. Ekeuı ūzaq körısıp, qūşaqtary ajyraǧan soŋ, jön sūrasyp, äŋgımege köşıptı. Inısı iyǧynda general şenı jarqyraǧan, zor tūlǧaly, körıktı, tolysqan jıgıt aǧasy bolypty. Ülkenı osynyŋ bärıne süisınıp, täube qylyp otyrypty. Kelınınıŋ qabaǧy aşylmai qoiǧanyn, äkelgen sybaǧasyn bosaǧada qaldyrǧanyn da köŋılıne ala qoimapty. Bır uaqta äldenege quanuly ekı ūly kelıptı. Söitse soqtaldai-soqtaldai bolyp, erjetken ekı ūldyŋ kışısı on alty jasqa tolyp, sol künı üiıne tölqūjatyn äkep tūrǧan betı eken. Äke-şeşesı tölqūjatty qoldaryna alyp, ainaldyra körıp, quanyp jatyr deidı. Bızdıŋ şal da ekı ūldy emırene qūşaqtap, betterınen süiıp, körımdıkke tūtas jiyrma bes teŋgesın yŋǧailap, tölqūjatty qolyna alyp betın aşypty. Qarasa! O, toba! Körgen sūmdyqtan aǧasynyŋ közı atyzdai bolypty. «Astapyrla, mümkın, emes, Qūdai saqtasyn» dei berıptı, jalǧyz-aq. Tölqūjatty özderıne berıp, körımdıkke degen jiyrma bes somdy qaitadan tös qaltasyna süŋgıtıptı.
– Sonşalyqty ne bolypty – dedım men. – Tölqūjattan ne körgen sonda?
– Aitaryŋ bar ma? Ūlty körsetıletın tūsta tura «ebırei» dep jazylyp tūr deidı.
– Şynynda da sūmdyq eken. Nege öitken?
– Atam da osy sūraqty ınısıne qoiypty. Inısı bolsa: «maǧan ne qyl deisıŋ, ebırei ūltynda ūrpaqty şeşeden taratady, tuǧan bala şeşesınıŋ ūltyna jazylady. Būǧan men därmensızbın» dep aqtalypty. «Sonda qalai? Men de üş qyz, jalǧyz ūldy tyŋ igeruge kelgen pereselender pyşaqtap öltırdı. Senen tuǧan ekı ūl «ebırei» bolypty. Osymen tap-taqyr, typ-tipyl bolǧanymyz ba? Bektas äuletınıŋ şyraǧy söndı, şaŋyraǧy ortasyna tüstı, aqyr-taqyrymyz osy deseişı», – dep şyr-pyry şyqqan aǧasy janyn qoiarǧa jer taba almapty. Aǧasynyŋ kelmei jatyp, aralaspai jatyp, berekelerın alǧanyna, otbasynyŋ tynyştyǧyn būzǧanyna ınısı ünsız tözıp, tūnjyrai berıptı. Qatyn balasy ürpiıp, sostiyp-sostiyp tūryp qalǧany bolmasa, aǧaly-ınılınıŋ ısıne aralasa qoimapty. Älden uaqytta aǧasy jan qaltasynan müiız şaqşasyn alyp şyǧyp, kök būira nasybaidan ernıne bır atym tastap jıbergen soŋ, bıruaq özıne-özı kelgendei bolypty. Janynda jatqan gazetten jyrtyp alyp tükırgış orap, oǧan şyrt-şyrt tükırırgenı sol-aq eken, osynyŋ bärın baǧyp tūrǧan bır ūly äkesıne dürse qoia berıptı:
– Papa, smotri, tvoi rodstvennik kakoi-to narkotik kurit. Fu, papa, on eşe pleetsia. Chto on tak sebia vedet v naşem dome.
– Eto moi edinstvennyi rodnoi brat, ia vam raskazyval o naşei tiajeloi sudbe. My ne videlis pochti sorok let, Iа proşu vas poimite ego – deptı ınısı sabyrmen.
– Kelın, – deptı azdaǧan ünsızdıkten keiın aǧasy,– aqylǧa keleiık, Bır balany atasynyŋ atyna jazuǧa kelıs, ainalaiyn, Ekı ūldyŋ bırı – Bektasov bolsyn, būdan basqa joldy körıp otyrǧan joqpyn, menı dūrys tüsın şyraǧym, ötınemın – deptı jalynyşty ünmen.
– Joq! Joq! – deptı jan dauysy şyqqan kelınınıŋ. Baǧanadan berı äzer şydap tūrǧan äieldıŋ auzynan aq it kırıp, kök it şyǧypty: – Eşqaşanda! Būndai sūmdyqty aituǧa qalai dätıŋız barady! Balalar menıkı. Bıreudıŋ otbasynda şaruaŋyz bolmasyn! Älde bızdı aiyrylystyru üşın keldıŋız be? Ol oiyŋyz bola qoimas. Solai deptı de küieuıne dürse qoia berıptı: – Bız üilengelı jiyrma bes jyl boldy. Sodan berı qaida jürgen būl aǧaŋ? Endı kelıp, sen general bolǧanda ızdep kelıp otyr. Taǧy qandai tuystaryŋ bar edı, senıŋ ol jaqta. Ūzamai üiımızge jarty Qazaqstan aǧylatyn şyǧar, – dep tūldanypty ınısınıŋ äielı.
Būdan arǧy äŋgımenıŋ jaraspasyn sezıp, bögelıstı jön körmegen aǧasy, tez jinalyp üiden şyǧyp ketıptı. Soŋynan ınısı qua şyǧyp, bırdeme aityp, toqtatqysy kelgen eken, qaiyrylmapty. Sol sapardan atamyz üige jetıp bır-aq qūlady. Kelgennen soŋ, bölmesıne eşkımdı bas sūqtyrtpai, tırı janmen tıl qatyspai, qatty qūsalandy. Bıraz kün ötken soŋ ǧana, özıne özı kelıp bolǧan uaqiǧany özıne jaqyn degen jandarǧa ǧana qinala, jany azap şege otyryp aityp berdı. Osy oqiǧadan keiın bylai da tūiyq adam, mülde oqşaulanyp aldy. Keide atyna mınıp, dala kezıp ketıp jürdı. Keiın mülde üiden şyqpaityn boldy. Aqyry osydan bır jyl būryn osy dertke şaldyqty. Auruy bırte-bırte asqynyp baryp jyǧylǧaly ekı aidan asty. Halı künnen-künge tömendep barady. Qaita senımen äŋgımelesuge küş tapqanyna qairan qalyp kelemın, – dei bergen ol röldı kılt būra bere tejegıştı basty. Yryqqa könbegen kölık taiǧanaqtap qiystai berdı de, jol būrylysyndaǧy itjondana üiılıp qalǧan qarǧa baryp tūmsyǧymen kırıp kettı. Kölıkten tüspeske bolmady. Ekeulep iterıp, äzer degende maşinany joldyŋ ortasyna şyǧardyq.
– İtaiaqty jaqsy aluşy şyqsa satyp jıberıp, şeteldık kölık almaqpyn – dedı ekı iınnen dem alyp, entıgın basyp tūrǧan ol. Söittı de qaltasynan temekı alyp tūtatty. Men kölıgımız auyp qala jazdaǧan tūsty barlauǧa kırıstım. Qalyŋ qarǧa keptelıp qalǧanymyz qandai jaqsy bolǧan. Endı säl bolǧanda etekke qarai auyp tüskendei ekenbız. Kütpegen beinetten aman qalǧanymyzǧa ıştei şükırşılık etıp, tüngı aspanǧa qaradym. Äldeqaşan maŋdai tūsqa şyǧyp alǧan tolǧan aidyŋ mol tüsken säulesı qardyŋ betın aq kümıstei jarqyratady. Aqpan tuǧan soŋ, tas töbege köterıle almasyn bıletın Ürker jambasqa aua bastapty. Basqa jūldyzdardai jymyŋdaudy bılmeitın Esekqyrǧan bır qalyppen suyq şaqyraiady. Tüngı dala künımen soqqan sūrapyl borannan soŋ, tynystap jatqandai. Şyŋyltyr, tūp-tūnyq saf auany keudemdı kere jūtqannan ba, sanam şaidai aşylyp sala berdı. Nege ekenın bılmeimın, däl osy sät köŋıl tükpırımdı Dairabaidyŋ «Dairabai» küiınıŋ saryny kezıp, keudem kümbırlep ketkendei boldy. «Şırkın! Qanşa jerden qasıret şekse de, erkındık süigen erlerdıŋ ömırı bärıbır sūlu; ömır sūlu bolǧan soŋ, öner de sūlu» dedım ıştei. Erlık jasattyryp alyp, öltıretın qoǧamyŋ bolǧany qandai baqyt degen küpır oi sanamdy osqylap öttı. Adamzat basynan qandai zaman ötpesın, qandai jüie ornamasyn – olardyŋ barlyǧy tūlǧany qorlaumen, mazaq qylumen keledı. Äsırese, tobyrlyq sana jailaǧan qoǧam tūlǧanyŋ, önerpazdyŋ şekken azabynan, tartqan qasıretınen läzzat alady. Būl kez kelgen qoǧamnyŋ peşenesıne jazylǧan mäŋgılık dert. Qūdaidyŋ adamzatqa bergen terıs batasynyŋ taqsyretın tūlǧalar tartatyny sondyqtan, – degen zapyrandy oi keudemdı qaryp öttı. Köz aldymda Baluan Şolaq, Mädi beinelerı tūryp alǧandai. Keudemde alai-tülei «Dairabai» küiı buyrqanady. Orman oilarmen arpalysyp tūryp, künı boiy janymdy jegen köŋılsızdıkten bırjola arylǧanymdy, borandy küngı saparyma, endı rizaşylyq bıldırıp tūrǧanymdy sezdım. «İmanjüsıptıŋ äŋgımesıne jolyqqanym qandai jaqsy boldy, kejegem keiın tartqanyna könıp, üide qalǧanymda masqara bolady eken» dedım kübırlep.
– Kettık, – degen jol serıgımnıŋ de dausy köŋıldı şyqty. Kölıktı otaldyryp jüre bergende razy bolǧan köŋılmen qolyn qystym. Tükke tüsınbegen ol betıme ajyraia qarady.
– Alla razy bolsyn, – dedım men taǧy da rizalyǧymdy bıldırıp. Tükke tüsınbei aŋyrǧan ol jyldamdyqty üdete tüstı de – Şeteldık kölık alsam, jürgennıŋ kökesın sonda körsetemın, – dedı menıŋ rizaşylyǧymnyŋ törkının özınşe joryp.
Sary «Jiguli» qarly bögesınderden qinala ötıp, bar küşımen dyzyldai bezek qaǧyp keledı. Tüngı jol ūzaryp ketkendei jetkızer emes. Maşina oryndyǧyna şalqaia otyryp. közımdı jūmdym. Keudemde «İmanjüsıptıŋ änı» atoi salyp keledı:
Künım qaida baiaǧy taŋdai atqan,
Köşesın Qaraötkeldıŋ dabyrlatqan.
Bidaiyqtai ıluşı em aqqu, qazdy,
Jarqanat bolǧanym ba būǧyp jatqan?
Dūşpanym köp syrtymnan tabalaǧan,
Soŋymnan ittei şulap abalaǧan.
Qaraötkeldıŋ kırgende köşesıne,
Marjalary körem dep qamalaǧan.
Şıderımdı şyŋǧyrtyp atqa saldym,
İmanjüsıp atymdy hatqa jazdym,
Ata-baba däuletı arqasynda,
Basymdy suǧa saldym, otqa saldym.
Jıgıt edım elımde gül jainaǧan,
Eregısken dūşpandy jai qoimaǧan.
Baǧyŋ taiar basyŋnan kün tuǧanda,
Töbeŋe dūşpan şyǧyp at oinatqan...
5
Arada üş aptadai uaqyt öttı. Yzǧarly qystyŋ bet qarityn aiazdy künderınıŋ bırınde jūmysqa baratyn kölık tosyp aialdamada tūr edım. Kenet aialdamadan öte bergen şeteldık jeŋıl kölık kılt toqtai qalyp, jalma-jan signalyn bezıldetıp qoia berdı. Bıraq qanşa bepıldetse de älgı kölıkke eşkım taqala qoimady. Qaita būl özı kımdı şaqyryp tūr degendei aialdamada toŋyp tūrǧan jūrtşylyq jaqtyrmaǧandai bır-bırıne aŋtaryla qarasty. Mūndai kölıgı bar tanysym joq bolǧan soŋ, men de onşa nazar audarma qoimadym. Maşinanyŋ ışınen tanys bıreu domalap tüsıp jatyr. Tani kettım, Ǧinaiat!
– Änşım-au şaqyryp tūrmyn, şaqyryp tūrmyn. Nege kelmeisıŋ?
– Tanymai qaldym. Kölık alǧansyz ba?
– İä, tüneukünı özıŋe alam dep jürgen kölıgım osy.
– Qūtty bolsyn! İgılıgıŋızge mınıŋız.
– Rahmet bauyrym, otyr. Baratyn jerıŋe jetkızıp salaiyn.
– Şeteldık kölıktıŋ qorlyǧy ötıp jür edı. Aldym aqyry,– dedı ol maşinaǧa otyrǧan soŋ, – Sary «Jigulidı» satyp jıberdım. Jaqsy baǧaǧa kettı. Ol endı jaŋa kölıgın maqtai bastady. – Mynau rahat boldy. Äneuküngı «Jigulimen» jarty kün jürgen auylǧa būl et pısırım uaqytta jetıp barady. Işı jyp-jyly, syrt kiımsız otyrasyŋ. Jaily kölık mınseŋ jaqsy ömır süredı ekensıŋ. Jolyŋ bolady. Şaruaŋ da jüredı. Isıŋ de oŋǧa basady. Körmeisıŋ be? Qytaiǧa temır ötkızuge tesık tappai jür edım. Qūdai bärınıŋ sätın saldy. Tau-tau temırlerım temır jolmen toqtausyz aǧyla bastady. Tıfa, tıfa. Tıl közden saqtai kör. Ol kölıgınıŋ rölıne tükırdı. – Bärınen qaiyn jūrtqa barǧanda qysylmaisyŋ. Jaman mäşinemmen barǧanda qoryna beruşı edım. Endı jaqsy boldy.
– Aqsaqal aman ba? Densaulyǧy qalai? – dedım onyŋ sözın bölıp.
– Ä, sen estıgen joqsyŋ ǧoi. Ölıp qaldy şalyŋ.
– Qaşan? – dausym qattyraq şyǧyp kettı.
– Toi ötken soŋ, bır apta öter-ötpeste qaitys boldy. Jerleitın künı alai-tülei boran soǧyp, zorǧa qoidyq.
– İmandy bolsyn. Körmegen köşesınen jarylqasyn.
Köŋılım su sepkendei basylyp qaldy. Tüsetın jerıme kelıp qalǧan ekenmın.
– Keldık. Osy jerge toqtaŋyz, – dedım kölıkten tezırek tüsıp ketkım kelıp.
– Aitpaqşy qyzyq jaǧdai boldy – şal ölerde.
Esıgın jauyp ülgermedım. Ǧinaiatym taǧy bır äŋgımenıŋ şetın şyǧardy. Äŋgıme qarttyŋ ölımı jaily bolǧandyqtan, tyŋdauǧa tura keldı.
– Öletın künı qatty qinalypty. Balalary, tuǧan-tuys jaqyndary tünımen janynda küzetıp otyrypty. Endı, atymyzdy atar, ösietın aitar dep kütken ǧoi ūrpaqtary. Ol bolsa, eregıskendei ün-tünsız jatyp alyp, mülde söilemei qoiypty. Qara jer habar bermesın, özı de qyrsyq şal edı ǧoi. Tek baqiǧa keter aldynda közı jūmuly jatqan küiı, adam tüsınbeitın bır ännıŋ sarynyn qaita-qaita qaitalai berıptı. Jinalǧandardyŋ bärı şaldy sandyraqtai bastady dep oilasa kerek. Bıraq, ol kenet közın aşyp, jan-jaǧyna qarapty. Jinalǧandardy öleusıregen, nūrsyz janarymen qydyrta bır şolyp ötıp, közın qaita jūmypty. Söitıp jatqan aurudyŋ «İmeke, İmanjüsıp aǧa...» dep beitanys bıreudıŋ atyn ataǧanyn, bırdeme dep kübırlegenın janynda taiau otyrǧandar tügel estıptı. Estıgender ūǧa almai qalyp: «İmanjüsıbı kım» – dep bır-bırınen sūrasyp jatyr deidı. «Şaldyŋ mūndai tuysy joq siiaqty edı, onysy kım boldy eken», dep ülkender de dal bolypty. Söitıp öler aldynda da bırdemenı jūmbaqtaǧan qyrsyq şal sol künı keş bata, kün ūiasyna qona bergende üzılıptı.
Qarttyŋ ölımı menı tebırentıp jıberdı. Ornymnan qozǧala almai tūryp, qalyppyn.
– Endı bar ǧoi, ärı qarai tyŋda!
Qyzynyp alǧan Ǧinaiatym toqtar emes.
– Menıŋ orys bop ketken baldyzdarym ne deidı de: «Gena, ty nam naidi papin rodstvennik. On nam pri jizni pro nego nichego ne rasskazyval. Tolko my ego imia znaem. Ego zovut İmanjusup», – dep maǧan jalynady.
– Äi köketailarym-au, eŋ qūrymasa tuystaryŋnyŋ familiiasyn bılmeisıŋder, men qalai tabam desem, – Naverno Bektasov? Nu, ty u nas nastoiaşii kazah, ty smojeş – dep qaita jabysady. Ne derımdı bılmei pūşaiman bolamyn.
Ärı qaraiǧy äŋgımenı tyŋdaǧym kelmei, ketuge yŋǧailandym. Köp söilep ketkenın ol da sezıp, kölıgın asyǧys otaldyra salyp jylji bergenı sol edı, sanama sart ete tüsken oi ony jalma-jan toqtatqyzdy. Esıgın aşa berıp, aiǧai salyp:
– Şaldyŋ tuysqanynyŋ familiiasy – Qūtpanov. İä, İmanjüsıp Qūtpanov, – dedım.
– Ony qaidan bılesıŋ, kım aitty saǧan? - degen onyŋ közı şarasynan şyǧyp barady.
– Toi küngı äŋgımede ataŋyzdyŋ özı aitqan maǧan.
– Tırı me eken özı? Qaida tūrady eken? Meken-jaiyn aitqan joq pa?
– Joǧa! Äldeqaşan süiegı qurap qalǧan.
Qityǧyp tūrǧanymdy sezbesten, ol maǧan saualdar qoiumen älek.
– Qalai, qaşan ölgen sonda, qai jerde jerlenıptı?
– Bır myŋ toǧyz jüz otyz bırınşı jyly 2-ınşı nauryzda GPU-dyŋ jendetterı atyp öltırıptı. Süiegı Taraz qalasynyŋ astynda qalypty, – dedım tap bır esep bergendei taqyldap.
– Apyrai, ä, qyzyq jaǧdai eken. Şalyŋ mūny bızge nege aitpaǧan ä, – jüre bergen ol taǧy da toqtai qaldy. – Endı onyŋ süiegın Tarazdyŋ qai köşesınen ızdeimız, – dedı abyrjyǧan dauyspen.
– Bılmeimın, – dedım qyrsyǧa. Ol kete bardy.
Sülderımdı süiretken küiı jūmys bölmeme keldım. «Qazaq radiosy» halyq kompozitorlarynyŋ änderınınen konsert berıp jatyr. Diktor: «İmanjüsıptıŋ änı». Oryndaityn Qairat Baibosynov» – dep habarlady.
...Qyran edım, qor boldym torǧa tüsıp,
Aspanyma şyǧarmyn bır kün ūşyp.
Qyryq myŋ qatyn Qypşaqtan ūl tusa da,
Bırı de bola almaidy İmanjüsıp!
Kısendeulı aiaq-qol kettı tynym,
Tar qapasta öksumen öttı künım.
Torǧa tüsken torǧaidai typyrşidy,
Jaŋǧyrtqan Saryarqany qairan ünım.
Aqtau, Ortau, Sarysu, Köktıŋkölı,
Jaz bolsa, jailauşy edı köşıp elı.
Saǧynǧannan közıme jas keledı,
Aq tuyn Kenesary tıkken jerı...
Közıme kelıp qalǧan ystyq jas betımdı juyp bara jatty...
Erlan Töleutai,
Abai.kz
