Ūiǧyrlar Ilege qalai keldı nemese audan atauy qaşan özgeredı?

XVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysyna deiın Ilede (Jetısudyŋ Qytaiǧa qarasty şyǧys bölıgı) ūiǧyr joq edı, olar Şynjaŋnyŋ oŋtüstıgındegı baiyrǧy mekenı Qaşqar, Hotan, Tūrpan, Aqsu öŋırlerın negız etıp, Taklamakan şölınıŋ jiegın, Tarym özenınıŋ alabyndaǧy neşe myŋ jyldyq ata qonysynda egının egıp, saudasyn ıstep, alaŋsyz ömır sürıp jatty. Osydan 2 myŋ jyl būryn Qytai jazbalary olar turaly: «Ferǧanadan Parfiiaǧa deiıngı elderdıŋ tılderı türlışe bolǧanymen, ädet-ǧūryptary bır-bırıne öte juyq. Bırınıŋ sözın bırı tüsıne beredı. Adamdary şüŋırek köz, qaba saqaldy keledı. Saudaǧa şetınen jüirık, bır tiyndy da ary-berı jıbermeidı. Olar jalpy äiel zatyn qūrmetteudı ädetke ainaldyrǧan. Erkekter äielınıŋ sözınen şyqpaidy», - dep tüsınıkteme beredı. XVIII ǧasyrda Joŋǧarǧa soǧyzsyz baǧynyp, bır ǧasyrdai salyq tölegenımen, ata qonysynan alysqa aumady. Äp-ädemı än edı, pūşyq kelıp büldırdı demekşı, joŋǧardyŋ joiylyp, Qytaidyŋ keluı olardyŋ taǧdyryn özgerttı. XVIII ǧasyrdyŋ ortasynda joŋǧarǧa batystan qazaqtar joiqyn şabuyl jasap, şyǧysynan Chiŋ imperiiasy soqqy berıp, äbden älsırettı. 1758 jyly Chiŋ imperiiasy Şynjaŋ öŋırındegı joŋǧardy tolyq joiǧanda, Ilenıŋ şetıne aiaq basqan qazaqpen tūspa-tūs keledı. Arystandai atylatyn jasaqty, abadandai top bastaityn batyrlardy körgende, qazaqpen bırden şekara aiyruǧa kırısedı. Taǧy bır aita keterlıgı, Chiŋ patşalyǧy XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda şyǧystaǧy qazaqtardy Altai men Tarbaǧatai öŋırlerıne qonys teuıp, ornalasuyna jol bergenımen, Jetısulyq qazaqtardy Ilege jolatpady. Ilenı tūtas Şynjaŋnyŋ ortalyǧy etıp belgılep, äskeri mekeme qūrdy. Süidın, Küre, Baiandai qatarly 9 ırı äskeri bekınıs salyp, äkımşılık qūrylym qalyptastyrdy. Ile Şynjaŋdaǧy äsker sany eŋ köp oryn boldy. Dese de, Ilenı tek ǧana äsker küşımen qorǧau qiyn ekenın tüsındı. 1764 jyly qiyr şyǧystaǧy Hilūŋjiiaŋ men Liiauniŋnen 4 myŋ Sıbenı (manju-tūŋǧūs tıldes ūlt) Ilege köşırıp äkelıp, şekara küzetuge qoidy. Osy mezgılderde Işkı Moŋǧol men Chiŋhaidan bırneşe myŋ Chahar qalmaqtaryn da Ile men Būratalaǧa köşırıp, şekara qarauyldyǧyna qoidy. Iledegı segız jalauly äskerler men jasyl jalauly äskerlerdıŋ jalpy sany 14 myŋ adam boldy. Osynşama köp adamnyŋ tamaq mäselesın şeşu üşın Chiianlūŋnyŋ 33 jyly (1768 jyl) Oŋtüstık Şynjaŋnan egın egetın 6 myŋ 383 tütın ūiǧyrdy Ilege küşpen alyp kelıp, Jamanty, Qaraüsteŋ, Qonaqai, Qorǧas, Chūlūqai, Qas, Süptai, Ūlantai qatarly jerlerge ornalastyryp, egın ektıredı. Är tütınge jylyna 148 pūt bidai, bır qoi salyǧyn jürgızedı. Onyŋ syrtynda Qytai äskerlerın otynmen jäne körpe, kiım-keşekpen qamdau mındetteledı. Qaşqandaryna ölım jazasyn kesedı. Mıne būl tarihta üisınnen qalǧan qazaq jerıne ūiǧyrlardyŋ eŋ alǧaşqy aiaq basyp, tūrǧylyqty tūruy edı. Iledegı jerlık qalmaqtar olardy TARANŞY (egınşı) dep atasa, Qytailar ChANTU (oralǧan bas) dep atady. Osylaişa Ilede taranşy qauymy qalyptasty. Chiŋ patşalyǧy oŋtüstıkke asatyn asularǧa qarauyl qoiyp, taranşylardy Ileden şyǧarmady. 1771 jyldary Edıl boiynan 15 myŋ tütın torǧauyt-qalmaqtar auyp keldı. Chiŋ bilıgı olardyŋ da basym bölıgın şekara küzettıru üşın Ile men Būratala öŋırıne ornalastyrdy. Qazaqtar olardy qarauyl-qalmaq dep atady. Odan keiın 100 jyl öttı. Iledegı taranşy-ūiǧyrlar ösıp, 50 myŋ adamǧa deiın jettı. Qalmaqtar men Qytailardan köp qorlyq kördı. Bıraq, bas köteruge därmensız boldy. 1860-1871 jyldary Kerbūlaq pen Kegennıŋ, Almaty men Narynqoldyŋ arasyndaǧy qazaqtar patşalyq Reseige qarsy ūlt-azattyq köterılıs jasady. Köterılıs basşylary - Sauryq, Tazabek, Jeten, Älıke, Esper, Qasabolat, Östemır, Kezeŋqara. Qyrǧyzdyŋ būǧy ruy da köterılıske şyǧyp, Balbai batyr basşylyq jasady. Qazaqtardyŋ köterılısınıŋ nätijesınde Üigentastan Kerbūlaqqa deiın jailaǧan el Ile özenınıŋ oŋ jaǧyna yǧystyryldy. Köterılısşıler Qytaiǧa qarasty Ilege şabuyl jasap, ondaǧy torǧauyt-qalmaqtardy şyǧysqa quyp, Jūldyz jerıne asyrdy. 1864 jyly Qūljadaǧy taranşy men düŋgenderge kömektesıp, Chiŋ patşalyǧyna qarsy köterılıske aralasty. 1866 jyly Iledegı Chiŋ ükımetınıŋ bilıgı joiylyp, Ile sūltandyǧy qūryldy. Bilıkke taranşy-ūiǧyrdan şyqqan Älahan ie boldy. 1871 jyly 18 säuırde esaul Gerasimov Kegennıŋ Moinaq degen jerınde Tazabek batyrǧa şabuyl jasaidy. Tazabek batyr 300 atty jasaǧymen qarsy tūryp, jaudyŋ toz-tozyn şyǧarady. Osy jolǧy soǧystan keiın Tazabek batyr myŋ tütın eldı bastap Ilege ötedı. Ile sūltany Älahan Qaljatqa 200 adammen kelıp, kütıp alady. Onyŋ maqsaty: Tazabektıŋ atty jasaǧyn Chiŋ imperiiasyna qarsy qoiu bolatyn. Tazabek pen Älahannyŋ bırıkkenınen qauıptengen Kolpakovskii 1871 jyly mamyr aiynda Ilege şabuyl jasaidy. Ilede 52 kün soǧys bolady. Soǧystyŋ basynda-aq Älahan tıze bügedı. Kolpakovskii jaǧyna şyqqan Älahan Tazabektı aldap şaqyryp ūstap beredı. Patşalyq Resei Ilenı tūtas baqylauyna aldy. Sauryq batyrdy Tekeste atyp öltıredı. Tazabektı Almatyǧa äkeledı, 1872 jyly Vernyi türmesınde qaitys bolady. Tazabektıŋ serıgı Şaltabai 10 jylǧa Sıbırge aidalady. Älahan Vernyidaǧy Sūltanqorǧanda (Ainabūlaqta) alaŋsyz tırşılık etedı. Osy tūstan bastap patşalyq Resei Iledegı taranşy-ūiǧyrlardy özderıne tartyp, qyzmet ettıre bastaidy. Resei Ilenı Chiŋ patşalyǧyna (Qytai) qaitaryp beru üşın 1881 jyly 12 aqpanda Peterburgte ekı jaqty kelısım jasap, 9 million rubl metal aqşaǧa aiyrbastaidy. Resei Iledegı özıne jaqtasqan taranşy-ūiǧyrlardy Qazaqstanǧa köşırıp, 1860-1871 jyldary ūlt-azattyq köterılıs jasaǧan Jarkent, Şonjy, Şelek öŋırlerındegı qazaqtardyŋ şūraily jerıne äkelıp ornalastyrady. Bıraq, būl ölkede 1916 jyly taǧy da ūlt-azattyq köterılıs bolady. Tarihta ol - Qarqara-Alban köterılısı degen atpen mälım. Aq patşa bilıgı auysyp, Keŋes ükımetınıŋ bilıgı tolyq ornyqqan soŋ elde ūjymdastyru nauqandary, äkımşılık bölınıster paida bolady. 1930 jyly Kegen audany qūrylady. Audan ortalyǧy qazırgı Ūiǧyr audanyna qarasty Qyrǧyzsai auyly bolady. 1936 jyly Kegen audanynyŋ soltüstık bölıgı men Jarkent (ol kezde solai atanǧan) audanynyŋ oŋtüstık jerlerın qosyp, Ūiǧyr audanyn qūrady. İä, būl ölkede joŋǧar şapqynşylǧy tūsyn aitpaǧanda, patşalyq Reseige qarsy ekı ret ūlt-azattyq köterılıs bolǧan. Şyǧys oŋtüstık Jetısudyŋ eŋ maŋyzdy strategiialyq aimaǧy sanalady. Aitpaqşy, Keŋes odaǧy tūsynda Ūiǧyr audanynyŋ atyn ūlǧaityp, Mäskeuge şapqylap, Stalinge hat jazyp, avtonomiia sūraǧandardy bız aitpaǧanymyzben, arhiv aityp tūr. Bır qyzyǧy, XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Qytailar Ilege küşpen äkelgen taranşy men sıbeler (tūŋǧūs-manjur tektes halyq) ekı imperiiadan da jamandyq körmedı. Patşalyq Resei özın qoldaǧan taranşylardy Qazaqstanǧa alyp kelse, Keŋes odaǧy Ūiǧyr audanyn qūryp berdı. Al, Qytai bilıgı 1954 jyly sıbelerge Ilenıŋ qūiqaly jerınen Şapşal Sıbe avtonomiialy audanyn qūryp berdı. 1991 jyly Qazaqstan täuelsızdıgın aldy. Köp ūzamai eldı-mekenderdıŋ äkımşılık bölınısterıne özgerıster engızıldı. Ūiǧyr audanynyŋ oŋtüstıgındegı Kegen men Narynqol audandary, şyǧysyndaǧy Şelek pen Eŋbekşıqazaq audandary bır-bırıne qosyldy. Ūiǧyr audany öz qalpyn saqtady. Bız ärqaşan osy ölkedegı bauyrlas ekı ūlttyŋ arasynda tatulyq bolsa eken dep tıledık. Bıraq, jyl saiyn jürektı auyrtatyn jügensızdıkten türlı oqiǧalar şyǧyp jatyr. Nesın jasyraiyq, audan atyn avtonomiia retınde köretınder bar. Tıptı keibıreuı jalǧan tarih jasap, Qarahan memleketın alǧa tartatyn körınedı. Qarahan memleketın Şyǧyl (Şybyl) men Iаǧma (Tama) qatarly qazaqtyŋ ekı taipasynan şyqqan tūlǧalar basqardy. Balasaǧūndy astana ettı, Qaşqarǧa deiın bilık jürgızdı. Jaman at, jaman yrym mazamdy aldy, - dep Öteiboidaq aitqandai, Ūiǧyr audanynyŋ atyn özgertudıŋ jyry otyz jyldan berı basylar emes. Elemegen dau jaman... Äleumettık jelıden "Adyrna" ūlttyq portaly