Elbasynyŋ iadrolyq qaruǧa qarsy bastamalary elımızdıŋ halyqaralyq saiasatynyŋ ūlyq ūstynyna, tūǧyrly tūtqasyna ainaldy. Qazırgı qūbylǧan zamanda da qūbylasynan jaŋylmaǧan Qazaqstan osy ūstanymynan taimai, antiiadrolyq qozǧalystyŋ köşın bastap, taǧdyry tūtas, tılegı ūqsas adamzat qauymyn «aqyrzaman qaruynan» azat älemge bastap keledı.
Bıregei jahandyq ūiym – BŪŪ-nyŋ 2007-2016 jyldar aralyǧynda Bas hatşysy bolǧan Pan Gi Mun Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentın «iadrolyq qarusyzdanu prosesıne jetekşı boluǧa laiyq jalǧyz lider» dep atady. Osy arqyly ol adamzat jylnamasynda bırınşı bolyp iadrolyq synaqty tolyq toqtatqan jäne iadrolyq äleuetten tübegeilı bas tartqan Elbasynyŋ tarihi ornyn atap öttı. – Nūrsūltan Nazarbaev adamzatqa ūly miras syilady. Ol beibıtşılık, tūraqtylyq jäne ornyqty damu mäselelerın tek öz elınde ǧana emes, halyqaralyq deŋgeide ılgerıletıp keledı. N.Nazarbaev sözsız, älem tarihyndaǧy eŋ ūly liderlerdıŋ bırı! BŪŪ Bas hatşysy bolyp tūrǧan tūsta maǧan jahandyq jäne öŋırlık deŋgeidegı beibıtşılık pen qauıpsızdık mäselelerı boiynşa aqyl qajet bolǧanda men keŋes sūrap, osy tūlǧaǧa jügınetınmın, – dep jazdy ötken jyly Pan Gi Mun. BŪŪ-nyŋ būrynǧy Bas hatşysy, marqūm Kofi Annan da Elbasynyŋ tarihi rölıne män berdı. – Qazaqstan özınde beibıtşılık pen tūraqtylyq ornauymen, ekonomikalyq ösım jolynda boluymen basqa elderden daralanady. Qazaqstan özgelerge önege bolatyn memleket. 1991 jyly iadrolyq qarudan erıktı türde bas tartu jäne synaq poligonyn jabu arqyly N.Nazarbaev iadrolyq qarudy taratpau jäne qarusyzdanu baǧytyndaǧy jahandyq küş-jıgerge salmaqty serpın berdı. 60 jyl būryn qūrylǧannan bastap BŪŪ däl osy maqsatqa qol jetkızuge ūmtylǧan bolatyn, – dedı K.Annan.
Halyqtyŋ atyn eşkım estımegen aurularǧa ūşyrap, azaptanyp öluı, ūlttyŋ gendık qorynyŋ būzyluy, qorşaǧan ortanyŋ alapat lastanuy – qazaq jerınde 1949-1991 jyldar aralyǧynda äreket etken Semei iadrolyq poligonynyŋ zardaby asa auyr edı. Semeide auada, jer üstınde jäne jer astynda 500-ge tarta atom bombasy jaryldy. Būl – iadrolyq qaru paida bolǧaly bükıl älemde jürgızılgen synaqtardyŋ jartysy. Jarylystar poligon ainalasynda tūrǧan 1,5 millionnan asa qazaqstandyqtyŋ taǧdyryn jarymjan ettı.
Jergılıktı halyqtyŋ pıkırımen sanaspaǧan Keŋes bilıgı köp jyl boiy Semeidegı iadrolyq jarylystar arqyly qarsylas derjavalardy tejeuge, olarǧa qyr körsetuge talaptanyp keldı. KSRO küiregende, odaqtyq generaldar Qazaqstannyŋ osy «qaharly infraqūrylymdy» saqtaǧanyn qalady. Abyroi bolǧanda, iadrolyq qarumen halyqaralyq qoǧamdastyqqa qoqan-loqqy jasaudyŋ mänsız ekenın, mūnyŋ soŋy oqşaulanuǧa soqtyratynyn Qazaqstan basşylyǧy äu bastan tüsındı.
Iаdrolyq qarusyz älemnıŋ berık jaqtauşysy retınde Nūrsūltan Nazarbaev Qazaq KSR-ınıŋ Prezidentı bolyp tūrǧan tūsta-aq, iaǧni 1991 jylǧy 25 tamyzda öz Jarlyǧymen Semei iadrolyq synaq poligonyn japty. Osylaişa, ol barşaǧa teŋdessız taǧylym bergen tarihi tūlǧaǧa, jappai qyryp-joiu qaruyn taratpau jäne qarusyzdanu qozǧalysynyŋ batyl liderıne ainaldy. Qazaqstan üşın būl naǧyz Täuelsızdıkke qarai jasalǧan şeşımdı qadam boldy. Semei poligony jabylǧasyn AQŞ-tyŋ Nevadasyndaǧy, Qytaidyŋ Lobnoryndaǧy jäne Fransiianyŋ Mururoa atolyndaǧy asa ırı poligondardyŋ ünı öştı.
Elbasy mūnymen şektelmei, quaty jönınen älemde törtınşı sanalǧan iadrolyq arsenaldan şeşımdı türde bas tartty. Äitpese, Keŋes Odaǧy ydyraǧan kezde Qazaqstan aumaǧynda 100-den asa kontinentaralyq ballistikalyq zymyran jäne 1400 iadrolyq oqtūmsyq ornalasqan edı. Täuelsız Qazaqstan osy quatty «aqyrzaman qaruyn» şoqpar retınde paidalanbady, özgenı qorqytyp-ürkıtu saiasatynan boiyn aulaq saldy. Bükıl elmen beibıt ärı özara tiımdı qarym-qatynas qūruǧa küş saldy. Halyqaralyq qauymdastyq Qazaqstandy senımdı serıktes, beibıt el retınde tanydy.
Qazaq elı 1996 jylǧy 10 qyrküiekte BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ 50-sessiiasynda qabyldanǧan «Iаdrolyq synaqtarǧa jappai tyiym salu turaly kelısımge» (IаSJTK) alǧaşqylar qatarynda qol qoidy. Respublikamyz atalǧan kelısımdı älı künge maqūldamaǧan jäne ratifikasiialamaǧan memleketterdı soǧan qol qoiuǧa jäne bekıtuge belsendı ügıttep keledı. Mysaly, 2015 jyly Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaev pen Japoniia premer-ministrı Sindzo Abe bırlesken mälımdeme jasap, düniejüzındegı barlyq eldıŋ osy kelısımdı tanuy qajet ekenın nyqtady.
Iаdrolyq qarusyzdanudyŋ köşbasşysy retınde Qazaqstan «Ortalyq Aziiadaǧy iadrolyq qarudan ada aimaqty» qūrdy. Uaǧdalastyqqa säikes, osy aimaqta jappai qyryp-joiu qarularyn ornalastyruǧa, öndırısın jolǧa qoiuǧa tyiym salynǧan. Būǧan jauap retınde özge iadrolyq memleketter atalǧan iadrolyq qarusyz aimaqqa engen elderge qarsy ondai qarudy qoldanbauǧa mındetteme aldy.
Jahan jūrtşylyǧy «iadrolyq tajaldy» jeŋgen qazaq halqynyŋ eŋbegın moiyndaidy. Iаdrolyq qarusyzdanuǧa arnalǧan halyqaralyq jiyn-sammitterde būl salada N.Nazarbaevpen aibyn salystyrar, aidyn jarystyrar, täjıribe teŋestırer tūlǧanyŋ joq ekenı de aitylyp jür.
Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı «Iаdrolyq synaqtarǧa tiym saludan – iadrolyq qarudan azat älemge» dep atalǧan halyqaralyq konferensiiada «ATOM» jobasyn ūsyndy. Jobanyŋ arqasynda älemdegı kez kelgen adam IаSJTK-ǧa qosylu turaly jahan elderınıŋ ükımetterıne arnalǧan petisiiaǧa qol qoia alady. Bügınde jobany törtkül dünienıŋ är atyrabynan 313 605 adam qoldaǧan.
Elbasy 2016 jyly Vaşingtondaǧy iadrolyq qauıpsızdık sammitınde jahan jūrtşylyǧyna «Älem. HHI ǧasyr» manifestın ūsyndy. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ iadrolyq qarudan ada älem qūru turaly közqarasy, sondai-aq soǧys pen şielenısterdı tiiudyŋ jaŋa strategiiasy baiandalǧan būl strategiialyq qūjat qazırgı kezde de asa özektı bolyp otyr.
Aihan ŞÄRIP
