Barşa qalamgerlerdıŋ özderıne etene tanys, qyr-syryn jaqsy bıletın taqyryptaryn şyǧarmalaryna arqau etetını belgılı. Sondyqtan da olardyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ özegı bır arnada toǧysyp jatady. Täuelsızdık tūsyndaǧy qazaq prozasyna üles qosyp, özındık ünımen tanylyp jürgen jazuşynyŋ bırı – Quanyş Jienbai. Jazuşy şyǧarmalaryn qarap şyqqan adam, onyŋ Baiqoŋyr kosmodromy men Aral teŋızı töŋıregındegı balyqşylar ömırı men temır joldy jaǧalaǧan auyl qazaqtarynyŋ tırşılıgıne qanyq ekenın jazbai tanidy. Sondyqtan da jazuşy şyǧarmalarynyŋ denı Baiqoŋyr kosmodromy Aral, Kökaral, Barsakelmes oqiǧalaryna qūrylǧan. Osyndai şyǧarmalardyŋ qatarynda «Än saluǧa älı erte», «Daŋq türmesınıŋ tūtqyny» romandary men «Toqta, ölemısıŋ?» povesın jäne bırneşe («Mylqau», «Ögei», «Baiqoŋyr men Vatikannyŋ arasy», «Aralqūmnyŋ Abramovichı») äŋgımelerın atauǧa bolady.
«Än saluǧa älı erte» romanynyŋ oqiǧasy Baiqoŋyr kosmodromynyŋ janyndaǧy «törtkül düniege belgılı Töretam beketıne dariia tūsynan kelıp japsarlai qonystanǧan» qyryq şaqty tütını bar şaǧyn auyl Sūlutam äielderınıŋ ailaq (kosmodrom) basşylaryna narazylyǧymen bastalady. Ūzynnan-ūzaq sozylǧan rels boiyndaǧy tosyn jaitqa tap bolǧan teplovoz maşinisınıŋ signaldy oibailata basqanyna şımırıkpegen aq oramaldy jandardy ölımge ne itermelep tūrǧany oqyrman üşın qūpiia. Osy syrdy aşu üşın avtor lirikalyq şegınıs jasaidy.
Roman oqiǧasyna qatysatyndar sany sanauly ǧana. Bıraq olardyŋ barlyǧy da ülken mındetter atqaryp tūrǧan keiıpkerler. Oqiǧanyŋ basynda ǧana körınetın teplovoz maşinisımen oqyrman qaita kezdespeidı. Alaida bır epizodtan-aq onyŋ ǧūmyr boiǧy tırşılıgın aŋǧaru oŋai. Tırkemelı vagondardy ǧaryş ailaǧynyŋ temır qaqpasyna deiın jetkızıp otyratyn maşinistıŋ jauapkerşılıgı öte joǧary. Temırdei tärtıpke üirengen oǧan bır minut keşıguge, ne erte baruǧa tyiym salynǧan. Bärı de öz uaqytymen, qataŋ kestemen qadaǧalanady. Ony bylaiǧy jūrt qaidan bılsın? Temır joldy bögep, ereuılge şyqqan äielderdı basyp ketpei, teplovozdy toqtatqany üşın jūmystan bosatylǧan keiıpkerdıŋ jaǧdaiy aitpasa da tüsınıktı.
«Būqpantailap, beişaranyŋ küiın keşıp jüre bergenşe ölsek te östıp, alysyp-jūlysyp bır öleiık» degen auyl äielderınıŋ äreketı – şarasyzdyqtyŋ belgısı. Sol üşın ǧaryş ailaǧynyŋ jūrtşylyqpen bailanys departamentı ūzaq jyl jemıstı eŋbek etken qart maşinistı şūǧyl türde zeinetke şyǧaryp, Töretam beketınıŋ bastyǧy Qarajan Esbolaiūly men Äbdımälık Sarjanūlyna qataŋ sögıs jariialady. Avtorlyq ūstanym «Älemdık jaŋalyq, älemdık jaŋalyq!.. Ūryp qoiypty büitken älemdık jaŋalyǧyn!» degen keiıpker sözınen baiqalady.
Ortalyq keiıpker – būrynǧy «Töretam» sovhozynyŋ direktory, kosmodromnyŋ jergılıktı tūrǧyndar arasyndaǧy ökılı Äbdımälık bolǧandyqtan, negızgı oqiǧa sonyŋ töŋıregınde jürıp jatady. Bır qaraǧanda ūzaq nauqastan qaitys bolǧan äielınıŋ ornyna jas äiel alǧan, bala-şaǧasyn aiaqtandyrǧan, qaraköl keŋşaryndaǧy şaruaşylyǧy döŋgelep tūrǧan jannyŋ kosmosqa ūşu men jer asty qūbyr joly arqyly Qambaş kölıne şyǧudan basqa armany da qalmaǧan tärızdı. Äielı ekeuı ǧana üş qabat üide tūratyn, şıldenıŋ şılıŋgır ystyǧynda üş qabatty kottedjınıŋ aldyndaǧy qūdyqtan tartylǧan äuıttegı suǧa tüsıp jan saqtaityn Äbdımälıktıŋ mamyrajai ömırınıŋ astan-kesteŋın şyǧarǧan auyldyŋ bassyz äielderı.
Ailaqta (kosmodrom) qaza tapqan jıgıtterdıŋ äielderı ereuılge şyqpasa, olardyŋ joǧyn joqtaityn sabazyŋ Äbdımälık emes. Ol endı auyl äielderınıŋ bassyzdyǧy üşın jauap beru kerek. Sögıs alǧanymen tynbai, endı olardan tüsınık hat alu üşın ystyq künde sümeŋdep jürısı mynau.
Jergılıktı tūrǧyndar ökılınıŋ kosmodromǧa özı jetektep alyp barǧan Jarylqaǧannyŋ ölımıne köŋıl aitpauy – mūsylman halqy üşın keşırılmeitın künä. Balasyn joqtaimyn dep su qaraŋǧy bolyp qalǧan keiuananyŋ kelınıne: «Soǧan bola nesıne basyŋdy auyrtasyŋ, sūrap tūrǧany sol bolsa, ber de jıber! Jolynan qalmasyn, bılemız ǧoi būlardy... Künı üşın jürgen beişaralarmen eseptesıp qaitesıŋ!...» degen sözı ömırdı belşesınen basyp jürmın dep oilaityn Äbdılmälıktı qolhat sūrai kelgenı üşın tırıdei jerge tyǧyp tūrǧany anyq.
Jazuşy Töretam beketınıŋ bastyǧy Qarajan Esbolaiūly arqyly da bıraz syrdan qanyqtyrǧan. Jergılıktı tūrǧyndardyŋ ökılı bolyp sanalatyn ol da Äbdımälık sekıldı qūstyŋ sütınen basqanyŋ bärıne qoly jetıp jürgen jan. Jazuşy bır öŋırdıŋ pysyqai jıgıtterınıŋ tırşılıgı men būqara halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgın bır-bırıne qarama-qarsy surettegen. Qarajan men Äbdımälıktıŋ tırşılıgı Bazargül men auyl tūrǧyndarynyŋ tūrmysyna kontrasty beinelengen. Keŋester Odaǧy ydyrap, elımız täuelsızdık alǧan jyldary qoǧam menşıgı ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ auyzynda ketkenı belgılı. Osyndai sättı paidalanyp, sovhoz direktorlary özderıne tiımdı dünielerdı basyp qalǧany da el ömırınen alynǧan şyndyq. Kezınde auyldy aimaq üşın qazylǧan artezian suy men qaraköl eltırısın öndıretın ataqty qoi sovhozyn Äbdımälıktıŋ öz menşıgıne ainaldyryp aluy – osynyŋ körınısı.
Degenmen, qyzmette jürgen jergılıktı ekı jıgıttıŋ bır-bırıne süieu bolmaq tügılı, bır-bırıne or qazuǧa daiar tūratyny ökınıştı. Jazuşy bilık pen mansaptyŋ eşkımge opa äpermeitının, bilık üşın olardyŋ ne närsege de daiar ekenın Äbdımälıktıŋ üiıne Mäskeuden Baiqoŋyrǧa keletın äskeri şendı dökeiler üşın nauqas balasynan bas tartuy, Qarajannyŋ Äbdımälıkpen baqtalas boluy arqyly nanymdy beinelegen. Reseige barǧanda Äbdımälıktıŋ balasynyŋ üiınde qonaqta bolǧan, bar şaruasyn ınısı Änuarbek tyndyryp bergen Qarajannyŋ onyŋ äkesıne tısın qairauy – ekı aiaqty pendelerdıŋ tırı jürgende qara jerge symaityndyǧyna mysal.
Ǧaryş ailaǧynyŋ ışındegı jūmaq ömırge üirengen Äbdımälık bır qaraǧanda tört qūbylasy tügel tärızdı körıngenmen, onyŋ da jan-jarasy jeterlık. Oŋ jaq moinyna bıtken jūdyryqtai ısık dendegen ülken balasy Änuarbekten tırıdei bas tartqany, radiiasiialyq säuleden saqtanǧan kelını men balasy Äbdımälıktıŋ nemerelerın auylǧa jıbermeitını, qyzynyŋ ǧylym quyp küieuge şyqpai jüruı – bärı de Äbdımälıktıŋ jan jarasy bolsa, oǧan Patşagüldıŋ bala kötermei jürgenın qosyŋyz. Äbdımälıktıŋ erjetken ūl-qyzdary bolǧanmen, Patşagül de ana bolu baqytyna laiyq jan emes pe?
Astanalyqtardyŋ «Aptalap soǧatyn qūm suyrǧan dauyly basylar-au, dariianyŋ lai suyna da ış üirener-au. Älgı aty öşkır, soqyr jaŋbyrmen bırge töpelep jerdegılerdıŋ tügın qoimai quyryp tüsetın radiasiialyq külgın säulesıne qalai şydarsyŋ?! Ol üşın Töretam topyraǧynda tuyp, sol jerdıŋ tabaiǧi erekşelıgımen erte bastan et üiretuıŋ kerek şyǧar» deitın pıkırınen Töretamnyŋ jai-küiın aŋǧaru oŋai. Osyndai ıs saparǧa Biologiia ǧylymi zertteu institutynda jūmys ısteitın Äbdımälıktıŋ qyzy Meiramkül taptyrmaityn qyzmetker, özı jas, özı jalǧyzbasty. Onyŋ üstıne «Ekologiianyŋ auyrlyq nüktesındegı köbelekterdıŋ tynys-tırşılıgı» degen tyŋ taqyrypty zerttep jürgenı taǧy bar. Tuǧan jerge ıs saparmen kelıp jürgen Meiramküldıŋ Toǧyzynşydaǧy jylqyşy Jasaǧanbergennen aiaǧy auyr bolyp taǧdyr tälkegıne ūşyrap, romannyŋ soŋynda esı kıresılı-şyǧasyly küige tüsken qyzdyŋ küiın körgende äkesınıŋ kım üşın, ne üşın dünie jinap jürgenıne taŋdanasyŋ.
Romandaǧy keiıpkerlerdıŋ bırı – ailaqtaǧylardyŋ «Toǧyzynşy uchaskege qoiǧan qojaiyndary» jylqyşy Jasaǧanbergen. Ǧaryşqa ūşyrǧan zymyrandardyŋ memlekettık qūpiialaryn saqtauǧa jauapty bolǧan Jasaǧanbergennıŋ adam tanymastai bolyp özgeruı ailaqtaǧylardyŋ jergılıktı halyq ökılderın şeberlıkpen basqaruynyŋ mysaly. «Mūnan bylai metall synyqtaryn jinauşylardy osylai qarai attatsam atym öşsın!» dep ant-su ışken Jasaǧanbergennıŋ ol qūpiialardyŋ artynda eldıŋ, halyqtyŋ qasıretı jatqanyn bılmeitını ökınıştı.
Jazuşy tuǧan jerden artyq jer jannaty joq ekenın Reseide jürgen Änuarbektıŋ tuǧan jer turaly tebırenısterıne syiǧyza surettegen. Töretam esıne tüskende ekı közı botalap uaiymǧa salynyp ketetın Änuarbektı tuǧan jerge degen saǧynyş qanşama süirelegenmen, äkesınıŋ özınen bas tartqany onyŋ elge qaituyna bögesın bolady. «Menı qiian şettegı eldı mekenge ūmyt qaldyrdy. Sanalylyqpen ädeiı ıstedı dep, äkemnıŋ de jaǧasyna jarmaspaimyn. Ol – jürekke şor bolyp bıtken balqymaityn qorǧasyn» deitın Änuarbekke elden kelgen ärbır adam ystyq. Qarajan kökesın küllı Töretam köşıp kelgendei kütıp, onyŋ aldynda qūrdai jorǧalap jüruı sondyqtan. Qalamgerlerdıŋ barlyǧy da öz tuǧan jerın ekınşı Mekkege balaityny belgılı, al jazuşynyŋ erekşelıgı Aral öŋırın şynaiylyqpen beineleuınde. Jazdyŋ kezınde köleŋkedegı synap baǧany 40-tan joǧaryny körsetuı sol öŋırdıŋ jazyn bar bolmysymen köz aldyŋa alyp keledı. Jazuşy tuǧan jerdıŋ qūdıretın Änuarbektıŋ bet qaratpas aptap ystyq jerge degen qūştarlyǧymen beinelegen. Romannyŋ soŋynda Qambaş kölın jekeşelendıru jönınde auksion jürıp jatqanda ony Astrahannan kelgen Änuarbektıŋ ūtyp aluyn tuǧan jerge degen qūştarlyqtyŋ belgısı retınde qabyldauǧa negız bar.
Jazuşy Äbdımälık tırlıgı arqyly qolyŋmen ıstegendı moiynmen köteru kerektıgın pendelerdıŋ esıne salady. «Kemıs ūldyŋ kesırınen aulaq bolaiyn» degen nietpen «ömırı ızdemeimın» dep qol hat berıp, Astrahandaǧy pansionatqa tastap ketken balasy Änuarbektıŋ äkesınen asyp tüsıp, Qambaş kölın jekeşelendıruı, ata-baba qonysyn şet elde jürgen balasynyŋ satyp aluy ony tyǧyryqqa tıreidı. «Jaqsy it ölımtıgın körsetpeidı» degendei, maşinasyna mınıp ketken Äbdımälık qarasyn qaita körsetpedı. Būl – Äbdımälıktıŋ ar sotynyŋ aldyndaǧy ükımı bolsa, ükımnıŋ qylmysqa para-par ekenı dau tuǧyzbasa kerek. Ömır bolmysyn şynaiylyqpen beinelegen avtordyŋ negızgı jetıstıkterınıŋ bırı – psihologizm. Ärbır keiıpkerınıŋ jan düniesıne tereŋ üŋılgen jazuşy olardyŋ jan küizelısıne jan bıtırude jetıstıkke jetken.
Jazuşy kosmodromnyŋ adamzat balasyna tigızgen ziianyn bır otbasy töŋıregınde körsetuge tyrysqan. Odaq tūsyndy dürkıregen qaraköl sovhozynyŋ direktory bolǧan Äbdımälıktıŋ ülken balasynyŋ iod tapşylyǧynan moinyna ısık bıtuı, äielı Qalampyrdyŋ ūzaq nauqastan qaitys boluy, jas äielı Patşagüldıŋ bala kötermeuı, qyzy Meiramküldıŋ jylqyşy jıgıttıŋ mazaǧyna ainaluy – bır adamǧa az tauqymet emes. Osyndai qasıretterdı bır otbasyna jinaǧan avtor Baiqoŋyrda tūryp jatqan halyqtyŋ qai-qaisysy da osyndai qasırettıŋ qūrbany bolyp jatqanyn ūqtyrǧandai.
Bügıngı taŋda radiasiianyŋ saldarynan adam aitsa nanǧysyz jaǧdailar bolyp jatyr. Şaranalardyŋ ana jatyrynda jatyp öluı, äiel-analardyŋ näreste süiu baqytyna jete almauy, balyq qabyrşaqty balanyŋ tuyluy, kemtar balalar sanynyŋ köbeiuı, jas närestelerdıŋ san myŋdaǧan aurularǧa ūşyrauy, jergılıktı halyqtyŋ mezgılınen erte qartaiyp, densaulyqtarynan aiyryluy – bärı de qazırgı özımız ömır sürıp otyrǧan täuelsız qazaq elınıŋ adam aitsa nanǧysyz qasıretı. Osyndai qasırettı basynan keşıp otyrǧan el qalai än salmaq?! Ol – qazaq jerınıŋ törınde tolassyz korabl ūşyryp jatqan kosmodrom tūrǧanda qazaqqa än saluǧa älı erte ekendıgı. Sebebı, kosmodromnyŋ zardabyn tartyp jatqan jergılıktı halyqtyŋ jan-jarasy bügınde adamzattyŋ problemasyna ainalyp otyr. Romandy oqyp şyqqan adam kez-kelgen jannyŋ ändı qandai uaqytta salatynyn tüsıne alady. Avtordyŋ aityp otyrǧany bır Äbdımälıkke qatysty emes, roman jalpy qazaq halqyna än saluǧa älı erte ekendıgın sanaŋa sıŋıredı.
Jalpyadamdyq qūndylyqtardy arqau etken şyǧarmalar qatarynda Q.Jienbaidyŋ «Daŋq türmesınıŋ tūtqyny» romany men «Toqta, ölemısıŋ?!», «Appolon köbelegı» povesterın atauǧa bolady.
«Daŋq türmesınıŋ tūtqyny» romanynyŋ negızgı keiıpkerı – Baimyrza Nūrtaiūly. Oqiǧa qaterlı ısıkter auruhanasynyŋ aulasynda otyrǧan nauqastarǧa gazet satyp jürgen jurnalist jıgıt pen nauqas jandardyŋ äŋgımesınen bastalady. Nauqastaryna qaramai äzıl-qaljyŋmen otyrǧan jandarǧa qaraǧanda, auruhanada jatqan kelınşegıne mysyqtabandap ūrlana basyp kelıp jürgen Baimyrza Nūrtaiūlynyŋ ısı oqyrmannyŋ köŋılın özıne audarady. Jazuşy eŋbegın tiyn-tebenge baǧalaǧan jurnalist jıgıttıŋ tırlıgı arqyly elımız täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldardaǧy el ekonomikasynyŋ tūralaǧan küiınen habar berse, bıreu körıp qoimasa bolǧany dep mysyqşa basyp keletın Baimyrzanyŋ tırlıgı arqyly oqyrmanǧa oi salǧan.
Būrynǧy ministr, zeinetke şyqqanşa Mäjılıs deputaty bolǧan Baimyrza qaterlı ısıkterdı emdeitın auruhanaǧa kıruge arlanǧanmen, onda özınıŋ jary emdelıp jatyr. Osy auruhanada jatqan nauqastardyŋ dertterıne şipa ızdep jatqandary belgılı. Alaida sol aurudyŋ bärı qalai paida boldy degen saualǧa jauap ızdegen jazuşy qazaq jerınıŋ bärı de ekologiialyq apatqa ūşyrap, jer eroziiasynan adamzat balasynyŋ zardap şegıp jatqanyn ūqtyruǧa tyrysqan. Saltanattyŋ Qyzylordaǧa qatysy bolǧanmen, basqa nauqastardyŋ Qazaqstannyŋ är tükpırınen ekenın eskeretın bolsaq, ǧasyr dertıne ainalǧan osyndai qasıretterdıŋ aldyn alu – bügıngı qoǧamnyŋ kezek küttırmeitın özektı mäselelerınıŋ bırı.
Būrynǧy şeneunık Baimyrzanyŋ ömır boiy jalǧan daŋqtyŋ jetegıne erıp jüruı aşy bolsa da şyndyq. Keŋes Odaǧy tūsynda olar kommunistık partiiadan qoryqty. Degenmen partiiadan qorqyp qarap jürmei, qyz-kelınşekterge közın sala bıldı. Bıraq qolmen ıstegenderın moiynmen köteruge şydamady. Ömır boiy Saltanatqa halyqaralyq simpozium, Mäskeuge şūǧyl şaqyruda dep Qara teŋızdıŋ qūm jaǧalauynda demalyp üirengen sabazyŋ «adamdy aldau bolǧanmen, Allany aldauǧa bolmaitynyn» bılgen joq. Jas Ūmythandy ermek etken ministrdıŋ öz balasy äkesız öskenıne jany qinalmaityny aianyşty. Jazuşy tuǧan jerdıŋ tosyn tabiǧaty onyŋ ataq-daŋqyna qarap qūrmet jasamaitynyn eske salǧan. Kışı teŋızdıŋ aq bas tolqyndaryna küzdıŋ qara suyǧy qosylǧan soŋ ne oŋsyn. Bögettegı apatty jaǧdaiǧa tap bolǧan qalanyŋ aqsausaǧy üstı malmandai su bolyp, süiegınen ötken suyqtan bır apta tılden qalyp oblystyq auruhanaǧa tüsedı. Kökaral bögetınıŋ aşylu saltanatyna qatyspaq bolǧan, Baiqoŋyr ailaǧy jerasty sularynyŋ jobasyn şeteldıkterge satpaq bolǧan Baimyrzanyŋ tırlıgı «adam-qasqyrlardan basqasynyŋ bärımen küresuge bolatynyn» eske salady.
Barsakelmestıŋ tūrǧyny Ūmythannyŋ ömırı de talai tarihtan syr şertedı. Jas medbike kelınşektıŋ astanalyq ministr myrzany kütemın dep jürıp aiaǧy auyr bolyp qaluy, toqal tamda tūratyn jalǧyzılıktı äieldıŋ balasyn ösırıp azamat etuı, kısınıŋ ala jıbın attamaǧan balasy Qabylannyŋ jazyqsyz sottaluy, aty bar da, zaty joq äkeden balasyna qaiyr bolmauy – bärı de şynaiylyǧymen bauraityn oqiǧalar.
Romandaǧy ärbır keiıpkerdıŋ ömır taǧdyry täuelsızdık tūsyndaǧy qazaq ömırınen habar berer oqiǧalarǧa toldy. Sondai keiıpkerdıŋ bırı – ataqty kinorejisser Ǧafiz Tünǧatarovich. Mäskeuden bılım alǧan talantty jıgıttıŋ eŋbek jolyn bastamai jatyp saǧy synuy – 1986 jylǧy Jeltoqsan qozǧalysynyŋ ömırdı jaŋa bastaǧan talai jastardyŋ bolaşaǧyna balta şapqandyǧynyŋ körınısı. Jazuşy osyndai tarihi şyndyqtardy körkem şyndyqqa ainaldyra otyryp, qoǧam ömırındegı adam taǧdyryn kötergen. Jeltoqsan turaly tüsırgen alǧaşqy tyrnaqaldysynan tauy şaǧylyp, üş ärıptıŋ qadaǧalauynda bolǧan öner iesınıŋ ışımdıkke salynyp jüruı – tyǧyryqqa tırelgen şyǧarmaşylyq ielerınıŋ daǧdarysqa ūşyraǧan sättegı jan küizelısınıŋ körkem beinesı.
Ǧafizdıŋ endıgı oiy – jetı ataǧa deiın qyz alyspaityn qazaq halqynyŋ qanynyŋ tazalyǧy, tektılıgı jönınde material daiyndap, qazaq degen ūly halyqty älemge tanytu. «Qazaq halqy jerasty mūnaiynyŋ köptıgımen emes, tübı qan tazalyǧymen de älemdık arenaǧa köterıledı erteŋ-aq!» deitın rejisserdıŋ endıgı keiıpkerı – tas qapasta jatqan «qazaqtyŋ tarzany» atanǧan Qabylan. Äkım qaralardyŋ ışımdıkke toiyp alǧan balalaryna Barsakelmestıŋ aŋdaryn atqyzbaǧany üşın özı kınälı bolyp türmede jatqan qoryqşynyŋ taǧdyry – bızdıŋ qoǧamdaǧy «kışkentai adamdardyŋ» titımdei de qūny bolmauynyŋ mysaly.
Jazuşy Qabylan beinesı arqyly qazırgı taŋdaǧy donor bolyp jürgen, iaǧni ış qūrylystaryn aqşaǧa saudalap küneltıp jürgen zamandastarymyzdyŋ ömır tırşılıgınen habar bergen. Qazaqtar üşın baǧasy tükke tūrmaityn Qabylandy şeteldık millionerdıŋ asa joǧary baǧalap, oǧan bar qūrmetın jasauy qazaq degen halyqtyŋ tektılıgın tanytuǧa saiady. «Älem moiyndaǧan qany taza halyqtyŋ qūldyq psihologiiadan aiyryla almai, älı künge deiın el soŋynda salpaqtap jüruı – ūiat jäne ölım! Arba süiretken aurularymyzdyŋ küs-küs alaqandaryn ystyq suǧa salyp otyratyn künderı taiap qaldy. Osylardyŋ jiyntyq beinesın ekranǧa şyǧaru oŋai şaru ma?!» deitın Ǧafizdıŋ bar armany qazaqtyŋ taza qanyn älemge paş etu. Sol arqyly qazaqtyŋ köşpelı, oqymaǧan nadan, būratana halyq emes, san ǧasyrlyq tarihi bar asa ziialy, mädeniettı halyq ekenın tanytu.
Tört saǧatqa sozylǧan operasiiada tös süiek tūsynan būrǧylau ädısımen alǧan Qabylannyŋ kemık maiyn beikünä perıştenıŋ janyna jıberıp jatty. Bruneilık millioner tūŋǧyş ūlynyŋ densaulyǧynan baryn aiamai, Ūmythan men Qabylandy Barsakelmesten Almatyǧa ūşaqpen aldyryp qoşametın jasap jatsa, «Ükımet adamy degen atymyz bar. Ataǧymyz bar...» dep balasynan bas tartqan Baimyrza «İä, Qabylan menıŋ ūlym edı» degen sözdı aita almai jalǧan daŋqtyŋ jetegıne ere bardy. Jyl saiyn aqşaly alpauyttardyŋ esımın anyqtaityn amerikandyq «Forbs» jurnalynan Qabylannyŋ taza qanyn azamattyq äm adamgerşılık tūrǧysynan oryndy paidaǧa asyrǧan bruneilık myrzanyŋ esımın körgende Baimyrzanyŋ talyp qaluy da sondyqtan. Osy oqiǧalarǧa qarap otyryp, asty qara altynǧa toly jerde otyrǧan qazaq halqynyŋ müşkıl halıne erıksız nalisyŋ. El erge qaraǧan zamanda Baimyrza syndy erlerdıŋ jerge qarauy, ärine, ökınıştı. Jazuşy bruneilık millionerdıŋ balasy üşın jasaǧan myrzalyǧy men Baimyrzanyŋ öz balasynan bas tartuy arqyly bügıngı taŋdaǧy azǧyndaǧan zamandastarymyzdyŋ jarqyn beinesın keiıptedı.
Qany taza, tektı halyqtyŋ bügıngı ūrpaǧy osylaişa daŋq türmesınıŋ tūtqynyna ainaluy – täuelsız qazaq elınıŋ qazırgı qasıretı. Oqyrmandy «Täuelsızdıgımızdıŋ qūny adam qūqyn aiaq asty etu bolǧany ma?!» degen oi mazalaidy. Qoǧam men adam arasyndaǧy asqynǧan qasıretke şipa ızdegen qalamger onyŋ därumenın tabudy oqyrmanǧa qaldyrǧan.
Povesterı. «Toqta, ölemısıŋ?!» povesınde bır otbasynyŋ ömırı arqyly ülken qalanyŋ tynys-tırşılıgınen habardar bolamyz. Qaladaǧy marşruttardyŋ bırınıŋ jürgızuşısı bolǧan Börıbaidyŋ tırşılıgı domalana jönelgenıne qarap onyŋ şaruaqor ekenınen habardar bolsaq, tapqanyna ielık etetın Güljämilanyŋ Börıbaidy tyrp etkızbeitınıne qarap, jūmyrtqadan jün qyrqatyn pysyqaidyŋ üiınde otyrǧanyn sezınemız. Qala syrtynan zäulım üi salyp, qonys toiyn toilauǧa asyǧyp jürgen erlı-zaiyptylardyŋ ömırı bır qaraǧanda äp-ädemı üilesıp tūrǧandai körıngenmen, mūnyŋ bärı jäi ǧana syrt közge jaǧylǧan syrly boiau ekenıne lirikalyq şegınısten qanyǧamyz.
«Baiqoŋyr ırgesındegı qazaqy auylda ömır sürdı, täp-täuır ömır sürdı. Sodan keşegı Keŋes Odaǧy qūlaǧan soŋ būlardyŋ tırşılıgı de taqyrǧa şaşylǧan şıldıŋ boǧyndai jan-jaqqa pyşyraǧan. Qaraköl eltırısın öndıretın ataqty qoi sovhozynyŋ zäulım şaŋyraǧy bır-aq künde ortasyna top ete tüstı. Bıldei mehanizator Börıbai jäne ondaǧan Börıbai sekıldıler qu tızelerın qūşaqtap, oşaq būtyn küzetıp qaldy da bardy», – degen joldardan keşegı Keŋes Odaǧy ydyraǧan tūstaǧy şaruaşylyqtardyŋ tas-talqan bolǧanynan habardar bolsaq, Börıbaidyŋ qalaǧa qonys audaruynyŋ basty sebebı aryda jatyr. Jūmyssyz qalǧan jıgıtterdıŋ kosmodromnan şai-pūl tauyp jürgenı ädırem qalsyn, bärınen de Börıbaidyŋ qasyndaǧy serıgınıŋ sol aliuminii böşkesınen ulanyp öluı emes pe mūny tuǧan jerden ketuge mäjbür etken. Bolmasa būl da basqalar sekıldı ölmestıŋ künın körıp sol tuǧan auyldyŋ tösınde jürer edı. Qalada jürgen qaşqynnyŋ endıgı jürısı mynau. Bıreu-mıreu tanyp qoimasyn dep, kepkasyn basa kiıp, adam balasyna juymaidy. Jaqyndap äŋgıme aitqandardyŋ özıne aşylyp söilegenın tırı jan körgen emes. İä, osyndai būiyǧy ömır keşıp jüretın Börıbaidyŋ ömırı bır sydyrǧy öte berer edı, eger salyp jatqan üiın tezdete bıtıru üşın jalǧa kelgen jıgıtterdıŋ özı üş-tört jyldan berı körmegen anasyn körgenı bolmasa. Bırsydyrǧy ömırdıŋ bır künde kürt özgeruı de sodan. Sol elden kelgen jıgıtterdıŋ äŋgımesınen.
Auylǧa degen saǧynyşyn auyldan kelgen jıgıttermen äŋgımelesıp baspaq bolǧan Börıbai oiynyŋ kül-talqanyn şyǧarǧan da Güljämila. Auyldan alyp ketken de, el turaly aita qalsa, zäresın zär tübıne tüsırıp, elmen habarlasudyŋ qauıptı ekenın miyna qūiyp otyratyn da sol – öz bäibışesı. Eldegı anasynyŋ ötınışı boiynşa qorasyn jaŋalap bergen jıgıtter endı öz üiınıŋ qūrylysyn jasap jatyr. Būdan artyq qandai tuysqandyq kerek. Qonys toiynda osy jıgıtterdı elden kelgen ınılerım dep törge otyrǧyzyp bır syilamaq bolyp jürgen Börıbaidyŋ bar armanynyŋ külın kökke ūşyrǧan da Güljämila. Endı onymen bırge tūrǧanşa, jol apatyna ūşyrap ölgendı artyq sanaǧan Börıbaidy äielınıŋ «Toqta, ölemısıŋ?» dep aiqailaǧany da toqtata almady. Sebebı ol sol ölımge bas tıgıp bara jatyr edı.
Börıbai – dünieqoŋyz äielınıŋ sözıne erıp, elden, eldegı anasy men qaryndasynan bırjola qol üzıp qalǧan jan. Auyldyŋ äŋgımesın estu, tuǧan-tuystyŋ habaryn bılu – ol üşın ülken baqyt. Sol baqytynan aiyrylu ony ölımge itermelep tūr. Güljämila üşın ömırdıŋ qyzyǧy da, baqyty da – dünie. Eldegı ene, tuǧan-tuystyŋ qūny ol üşın tükke tūrmaidy. Tıptı enesı estıp qalsa, qonystoiǧa kelıp qala ma degen qorqynyşy da bar.
«Appolon köbelegı» povesı on-on bır jasar Qyrmyzynyŋ äŋgımesı arqyly örbidı. «Adam balasy künmen bırge külıp oianuǧa tiıs qoi» dep oilaityn Qyrmyzynyŋ «Künmen külıp oianu» qaǧidasyn qasyndaǧylardyŋ tüsınbeitını ökınıştı. «Terezenıŋ perdesı aşyq. Aq betıŋnen aimalap jatqan ala mysyqtyŋ qūiryǧy emestıgıne endı közıŋ jetedı. Şaŋ-tozaŋǧa älı aralasyp ülgermegen kün säulesı betıŋnen, kırpıgıŋnen, maŋdaiyŋnan şöp-şöp süiedı-ai kelıp, süiedı-ai deisıŋ! Al körşıler bolsa osyny da tüsınbeidı. Kün közıne suarylǧan kırpıktıŋ ūzyn ärı ädemı bolmasyna şarasy qaisy» – deitın avtorlyq oitolǧaq kün közın süietın keiıpkerdıŋ oiyn tolyqtyryp tūr. Künmen bırge oianyp, künmen bırge kületın keiıpkerımızdıŋ ömırlık ūstanymdaryn töŋıregındegılerdıŋ bärı tüsıne bermeitını ökınıştı.
Bır üidıŋ közge körınbeitın ūsaq-tüiegınıŋ bärıne Qyrmyzy jauapty. Tıptı äke-şeşesınıŋ asyǧys-üsıgıs ışıp, jinamai ketetın şaiy deisıŋ be, eden juu, syrtqa qoqys şyǧaru, gülderge su qūiu, būlardyŋ üstıne biologiia pänınen sabaq beretın Jasaral aǧaidyŋ tapsyrmasyn qosqanda, onyŋ qoly qalt etıp bosamaityny özınen-özı tüsınıktı.
Qazır bır üidıŋ tırlıgıne jarap qalǧan qyzdyŋ osydan üş-tört jyl būryn tük tüsınbei Apollon köbelegın körgendegı küiıne nazar audaryŋyz: «Ou, Kärıbozdyŋ bügıngısıne jol bolsyn, kısı bola qalypty ǧoi, jüdä. Şynymen Apollon köbelegın körmei tūrǧany ma? İ...i, kepkesımen basa salsaşy» dep oilaityn kışkene qyzdyŋ qyzyl pülıştıŋ astyndaǧy tabytpen de, onyŋ ışındegı mürdemen de ısı joq. Sodan ǧoi onyŋ: – Apollon, bızdıŋ auylǧa Apollon keldı, – dep tūnşyǧa dauystap jürgenı.
Apollon köbelegınıŋ aulaǧa kelgenı üşın quanǧan qyzdyŋ sol quanyşyna eşkım de ortaqtaspady. Ortaqtaspaq tügılı äkesı büiır tūsynan solq etkızıp jūdyryǧymen qoiyp qaldy.
Üstı-basyn büldırıp keletın oiyn balasyna bolysatyn äjesı edı bır kezde: «Mūndaida şyr-pyr bop araǧa tüsetın äjesı edı. «Aiaqtaryŋ salbyrap, osy küilerıŋşe aspannan tüse-tüse qalyp pa edıŋder! Öi, öŋşeŋ naisap, täit ärı! Şäripa, ie bola almaityndai qyryq qyzyŋ örıp jür me nemene?! Önesı-ai, jalǧyz balanyŋ janyn quyryp?!», – dep bolysa ketetın. Äjesı ketkelı mūnyŋ janyn tüsınetın kım bar, äke-şeşesınıŋ jürısı anau künı boiy dalada. Äjesın oilap mūŋaiatyn qyzdyŋ üş bölmelı päterde künı-boiy jalǧyz qalatyny jaman. Bırınşıden, onyŋ ne aǧa-äpkesı, ne ını-sıŋlısı joq. Jazuşy ony Qyrmyzynyŋ jalǧyz qalǧanda elegızuı arqyly nanymdy beinelegen. Jalǧyzsyraǧan qyz üşın körşınıŋ balasyn balabaqşa aparyp-äkeludıŋ özı ülken baqyt. Bıraq būl quanyşyn da äkesı köp körıp, qala syrtyna köşkelı jür. Mūnyŋ bırı de oǧan ūnamaidy. Ūnamaityny mūnda jaqsy körşılerı bar, üide jalǧyz qalǧanda Tamara Leontevnamen äŋgımelesıp uaqytyn ötkızedı. Jas şyqsa aiaǧy auyratyn jalǧyzbasty kempırge taudan tüiejapyraq terıp kelıp, aiaǧyn emdemek.
Jazuşy Qyrmyzynyŋ tırşılıgı arqyly qala tūrǧyndarynyŋ küibıŋ tırlıgı men olardyŋ ömırlık ūstanymdary, közqarastarynan tolyqqandy habar bergen. Sonyŋ bırı – özınıŋ otbasy. Äke-şeşesınıŋ künı boiy dalada jüretını, qyzdarymen ısı bolmaityny ülken şahar adamdarynyŋ qym-quyt tırşılıgın baiqatsa, kışkentai qyzdyŋ özı ömır sürıp otyrǧan qoǧamnan oryn tappaityny, ärine, ökınıştı. Qoǧam tügıl özı üiı özıne jat. Sebebı, Qyrmyzyǧa äkesı, ne şeşesı uaqyt bölgen emes. Sondyqtan da ol kışkene qoşaqandardy özıne serık etedı.
Küntuǧannyŋ Almatyda 5-6 baldyq jer sılkınısı bolatynyn gazetten oqyp, ondaǧy qauıptı aimaqtardy körsetkenı sol edı, onyŋ zäresı zär tübıne kettı. Sol, sol-aq eken Qojamseiıt qaladaǧy üş bölmelı päterın tau bökterındegı jeke üige aiyrbastady da jıberdı. Ondaǧy oiy jer üige barǧan soŋ, onda qūndyz asyrap, äielıne qūndyzdan ton kigızbek. Bıraq ol mektep jasyndaǧy qyzynyŋ jaǧdaiyn oilap bas qatyrmaidy. Eŋ bastysy jeke üidıŋ aty jeke üi. Onda köp päterlı üidegıdei esıkpe-esık otyryp, kırıp-şyqqandaryn qadaǧalaityndar bolmaidy. Ne ısteimın dese de öz erkı.
Qojamseiıt serıgı Küntuǧandy qala syrtyna şyqqan saparlarynda tastap ketudı közdeitın. Onyŋ basty sebebı – jolda kezdesken oljasyna ortaq etpeu. Degenmen bır saparǧa bırge şyqqan Küntuǧan onyŋ aidyŋ-künnıŋ amanynda jasaǧan ūrlyǧyna erıksız kuä bolady.
Avtorlyq ūstanym: «Dap-dardai basymen jäne aidyŋ-künnıŋ amanynda ūrlyq jasamaqşy, ä! Ne jetpei jatyr? Eŋ qūrysa, jalǧyz qyzyma bıreu-mıreudıŋ qarǧysy tiıp jürmesın dep te täubesıne keler. Jolda jatqan dünie bolsa, atamnan ärmen! Alsyn, ala bersın! Ou, otardan jyrylyp qalǧan qozyly qoidyŋ iesı bar ǧoi. Jo-joq, aldynan jetı basty jylan şyǧa kelgendei, qos qolymen aua qarmap, keiın şegındı...» degen keiıpker oiymen qosa örılgen. Saulyǧynan ajyratyp alǧan qos qozyǧa araşa tüsken Küntuǧannyŋ özı tün qaraŋǧysynda dalada qalǧan joq pa? Tüz taǧysyna jem bola ma dep qos qozyny aiaǧan Küntuǧandy Qojamseiıttıŋ aiamaityny belgılı. Osy epizodtyŋ özı-aq – «dänıkkennen qūnyqqan jaman» degendei, Qojamseiıttıŋ közıne tüskendı jymqyryp ketetın aşközdıgıne mysal. Ony tılegenı üidegı jalǧyz qyzynyŋ densaulyǧy emes, HHI ǧasyrdyŋ bailarynyŋ qataryna qosylu. Sol bailyqtyŋ mūragerı bar ma, joq pa, ol dünie kım üşın degen saualdarǧa basyn qatyratyn sabazyŋ ol emes. Mūnyŋ syryn «Sanany tiynnyŋ syldyry bilegen jerde qiial baiǧūs qaitıp opa tabuşy edı? Ketedı laǧyp...» degen avtorlyq ūstanymnan baiqau oŋai.
Damyǧan elderdıŋ qataryna qosylǧaly jatqan eldıŋ ülken qalalarynyŋ tırşılıgı adam aitqysyz ekenın myna joldardan köruge negız bar: «Avtobusqa itınıp-sūǧynyp ılıguın ılıger ǧoi. Odan arǧysyna jany tözbeidı. Qalalyq baiǧūstardyŋ jūmysqa barar, qaitar tırlıkterın qūdai adam balasynyŋ basyna bermesın. Tozaq änşeiın, ädeiılep ısteitındei ūzynda öşı, qysqada kegı bar ma. İnabat, ızet saqtap-aq öte şyqqyŋ keledı. Söitkenşe, äldekımderdıŋ bökselerınıŋ arasynda qysylyp qalmas üşın jan ekpınmen alǧa ūmtylasyŋ. Äne, aldyŋǧy qatarda äzer tūrǧan bikeştıŋ baj ete qalǧandyǧyn bır-aq aŋǧarasyŋ. Aiaǧyn myjyp kettıŋ. Janyŋ aşidy. E, senıŋ tūzy tatymsyz keşırımıŋ kerek-aq edı olarǧa».
Alǧaşynda Apollon köbelegın körgenıne alaqailap quanyp jürgen Qyrmyzynyŋ kele-kele erteŋgılık nan dükenıne de, süt dükenıne de tompaŋdap jügırıp, kele-kele anasyna qolǧanat bolyp qonaq kütuge jarap qalǧany onyŋ kün sanap boi tüzep kele jatqanyn baiqatsa, mektepten kele salyp qozylaryna su tasyp, solardyŋ jem-şöbımen äure bolyp jüruı – olarǧa bauyr basyp qalǧandyǧynyŋ aiǧaǧy. Bıraq Qojamseiıt qyzynyŋ būl baqytyn da köpke soza almady. Jem-suy mol, kütımı jaqsy kışkentai qozylardyŋ qūiryq bailap közge tüskenı sol edı. Ony da käuäp pısıretınderge satty da jıberdı. Bauyryna basqan süikımdı qozylaryna jasaǧan äkesınıŋ būl opasyzdyǧyn keşıre almaǧan Qyrmyzy mūndai soqqyny kötere almai mezgılsız ömırden ozady.
Şyǧarmanyŋ prology: «Bır tıkūşaq, ekı «jedel järdem» mäşinesı jäne bılıktı därıgerlerden jasaqtalǧan operativtı top Qyrmyzynyŋ ölı denesın keler künnıŋ tüs äletınde bastauǧa taqau jerdegı bır şoq arşa būtaǧynyŋ tübınen tauyp aldy. Beikünä qyz sol künge qarap külgen qalpynda köz jūmypty. Qaidan tap bolǧany belgısız, şaşyna sarǧyş Apollon köbelegı kelıp qonaqtapty...» dep aiaqtalady.
Europanyŋ tauly aimaqtarynda Kavkaz, Batys Sıbırde taralǧan jelkendıler tūqymynyŋ köbelegı qyzyl kıtapqa engendıkten jazyq dalalyq aimaqtarda sirek kezdesetının eskeretın bolsaq, avtorlyq ūstanym mūny köbelek keipıne engen Qyrmyzynyŋ jany retınde tüsındıretın tärızdı. Şyǧarma basynda tabyt üstındegı qyzyl pülışke qonatyn köbelek pen Qyrmyzynyŋ şaşyna qonyp otyrǧan köbelektıŋ negızı osyǧan saiady.
El aǧasy jasyna kelgen Qojamseiıttı bügıngı özımız körıp jürgen bızdıŋ zamandastardyŋ jiyntyq beinesı retınde qabyldauǧa negız bar. Avtor onyŋ piǧylyn bylai sipattaidy: «İmandy ūmytqaly qaşan, qūdaidy ūmytqaly qaşan. Meşıtke baryp qaiyr-sadaqa beruden qaşqaqtaidy. Künähar da bolǧysy kelmeidı. Tas şauyp jatqandai, bärın jiyp-terıp, «qol timeidı ǧoi» degenge itere salǧysy-aq keledı». Ol dünienıŋ soŋyna tüsıp, tiynnan aqşa jasaudan basqany közdemeitın Qūdaidan bezgen jan bolsa, onyŋ serıgı Küntuǧan – jas ta bolsa adamdy aldauǧa bolǧanmen, Allany aldauǧa bolmaitynyn bıletın imandy jan. Būdan şyǧatyn tüiın Küntuǧan täuelsızdık tūsynda düniege kelgen islam dının tüsınıp ösıp kele jatqan ūrpaq ökılı bolsa, Qojamseiıt – keşegı keŋestıŋ däuır tūsynda ateistık tärbie alǧan buynnyŋ ökılı. Sondyqtan da ol Alla, Qūdai degen sözderge sene bermeidı. Al, Qyrmyzy – bız ömır sürıp otyrǧan qoǧamnyŋ bylyǧymen de, şylyǧymen de ısı joq beikünä perışte. Sondyqtan da onyŋ «Künmen bırge külıp oianu kerek!» degen ūstanymyn basqa tügıl özınıŋ äke-şeşesı de tüsınbeidı.
Qojamseiıttıŋ tırlıgınen turalap kelgen ajaldan qaşyp qūtyla almaitynymyzdy ūǧynuǧa bolady. Ol – zılzaladan qaşyp üi auystyrǧanmen, jalǧyz qyzyna ajaldyŋ qaidan keletının tüsınbegen körsoqyr jan. Jüregı auyratyn sezımtal qyzyn aşulandyruǧa bolmaitynyn bıle tūryp, olarsyz bır kün ömır süre almaityn qozylaryn qolma-qol satyp jıberuı arqyly qyzynyŋ janyn jaralap tūrǧanynan beihabar. Sodan keiın bır aptadan soŋ bolǧan zılzaladan qala tūrǧyndary aman qalǧanmen, sūm ajaldan Qyrmyzyny eşkım aman alyp qala almady.
Q.Jienbaidyŋ şyǧarmalary bügıngı özımızdıŋ qasymyzda jürgen zamandastarymyz turaly oi tüiuge jeteleidı. Ol dünienıŋ soŋyna tüsken dünieqoŋyz jandardyŋ tırşılıgı arqyly «dünie – boq» ekenın ūǧyndyrady. Joǧarydaǧy şyǧarmalarynda jazuşy mal-mülıktıŋ ata-ana, bala-şaǧa, tuǧan-tuystan jaqyn bola almaitynyn ūǧyndyrady. Mūnyŋ özı – qazırgı bız ömır sürıp otyrǧan qoǧamnyŋ özektı mäselelerınıŋ bırı ekenı belgılı.
Jazuşynyŋ «Mylqau», «Ögei», «Baiqoŋyr men Vatikannyŋ arasy», «Aralqūmnyŋ Abramovichı», «Qaşqyn», «Ürei» äŋgımelerıne Baiqoŋyr, Aral, Kökaral, Qorqyt kesenesı turaly oqiǧalar negız bolsa, «BBB», «Etektegı eskı zirat», «Kün tüspeitın tereze», «Üŋgır» äŋgımelerıne adam balasynyŋ pendeşılıgı, qanaǧatsyzdyǧy, dünieqoŋyzdyǧy arqau bolǧan. «Mylqaudaǧy» mektep oquşysy Şymbergen, «Ögeidegı» Möŋkebai, «Baiqoŋyr men Vatikannyŋ arasyndaǧy» zeinetker Esbergen, «Aralqūmnyŋ Abramovichındegı» käsıpker Kerımqūl, «BBB-daǧy» «baqa baqqan Bazarbek», «Etektegı eskı zirattaǧy» jūrtty taŋǧaldyru üşın jaralǧan Ötaǧaŋ, «Kün tüspeitın terezedegı» zeinetker matematik Äbdıräsıl, «Beimälım diagnozdaǧy» jüregın dombyramen emdeitın Jarylqapberdı, «Üŋgırdegı» ūrydan qoryqqan Raqymbek, «Tas qūdyqtyŋ tūnyǧyndaǧy» Şuaq, «Qaşqyndaǧy» erlı-zaiypty Töremūrat pen Jūmagül, «Üreidegı» şyraqşy Qaiypjan, «Satqyndaǧy» suretşı Ömırzaq – bärı de ömırden alynǧan, özındık bolmysymen erekşelenetın keiıpkerler. Atalǧan äŋgımelerge arqau bolǧan oqiǧalar men onyŋ keiıpkerlerınıŋ tırşılıkterıne qarap otyryp, adam balasynyŋ tırıde közı toimaityndyǧyna ilanasyŋ. Sebebı, būl şyǧarmalardyŋ negızgı keiıpkerlerı bügıngı taŋda aramyzda jürgen zamandastarymyz. Avtordyŋ Qūdaidan bezgen, ata-baba ruhyna qūran baǧyştamaityn, qaiyr-sadaqa bermeitın zamandastaryn, imandylyqqa, qanaǧatşyldyqqa, sabyrǧa şaqyru arqyly qazırgı qazaq ädebietındegı mäŋgılık mūrattardy köteruı quantady.
Äŋgımelerı. «Etektegı eskı zirat» äŋgımesınde almaǧaiyp zamanda Joǧarǧy Keŋeske deputat bolyp sailanǧan Ötaǧaŋnyŋ ülken üide ūzaq qyzmet ısteuıne kezıgemız. «Ösetın bala jaǧyna tuady» degendei, Ötekeŋ ösu üşın bastyq bıtkenge jaǧyna jürıp, özı de qyzmetten aiyrylmai tabandap jürıp zeinetke ılıgedı.
Zeinetke şyqqan soŋ, özınen keiıngılerdıŋ qoşemetıne üirengen ol «Sız jūrtty taŋǧaldyru üşın jaralǧansyz» degen eldıŋ köpırtpe sözıne imandai sendı. Alaida onyŋ elden özgeşelıgı joq ekenı ömırden ötken soŋ belgılı boldy. «Eldı taŋǧaldyru üşın jaralǧan jan» degen sözdı janyndai jaqsy köretın Ötekeŋnıŋ janazasy özı oilaǧandai bolǧan joq. Jürek talmasynan kenetten qaitys bolǧan ony qys aiynda Keŋsaidyŋ ūşar basyna alyp şyǧa almaǧandyqtan aǧaiyndary men balalary etektegı eleusız ziratqa jerledı. Būl joly «Töbenıŋ ūşar basynan laiyqty oryn daiynda» degen Ötekeŋnıŋ amanaty jüzege aspai qaldy. «Adamnyŋ basy Allanyŋ doby» degendei, kımge qai jerden oryn būiyratynyn bır Qūdai bıledı.
«Kün tüspeitın tereze» äŋgımesındegı qyryq jyldai matematikalyq teŋdeuler teoriiasynan därıs oqyǧan Äbdıräsıl – tuabıttı ǧylym adamy. Qyzy Bibıajardyŋ kesırınen aiaq astynan zeinetke şyqty. Endıgı jürısı mynau, biznesmen balasynyŋ üş qabatty kottedjınıŋ küzetşısıne ainalǧany mynau. «Kün tüspeitın tereze sekıldı ışkı älemı barǧan saiyn küŋgırt tartty» dep aiaqtalatyn äŋgımeden rektordan äkesıne kün tüsetın tereze daulap jürgen qyzynyŋ qylyǧy «müiız sūraimyn dep, qūlaqtan aiyrylǧan» jannyŋ keipın tanytady.
«BBB» äŋgımesınde toǧannan täjıribe jasau üşın bankıge tırı baqa salyp äkeletın biolog Bazarbektıŋ alǧaşynda «Baqa baqqan Bazarbek», keiın «BBB» atanuyna kezıgemız. Baqalaryna ǧalamtor arqyly Pensilvaniia ştatyndaǧy bır ǧūlamanyŋ nazary tüskenı Bazarbektıŋ ömırıne özgerıs alyp keldı. Bıraq «Arqarlyny» «Baqalyǧa» auystyrǧanmen onyŋ joly da oŋbady, ısı de önbedı, ǧūlamalarmen kezdesuı de bolmady.
«Baiqoŋyr men Vatikannyŋ arasy» äŋgımesınde de kosmodromnyŋ senımdı ökılı men Esbergen arasyndaǧy oqiǧalardan bıraz syrǧa qanamyz. Esbergen jergılıktı tūrǧyn retınde ailaqtyŋ ziiandy jaqtaryn jasyra almaityn keiıpker bolsa, Qūlmūrat – «körmes tüienı de körmestıŋ» keipın tanytatyn jan. Vatikannan kelegen dınbasylardyŋ delegasiiasyna qyzmet jasaǧan olar «Baiqoŋyr men Vatikan – bauyrlas qalalar» degen qūjatqa qol qoiyluyna kuä bolady.
«Beimälım diagnoz» äŋgımesınde jüregıne ota jasatyp jan saqtau bölımınde jatqan Jarylqapberdıge kezıgemız. Mäskeuden bılım alyp, şeteldık klinikadan täjıribeden ötken Mahabbat Äbdısälımovna – jürek qan tamyrlaryna ota jasaudyŋ şeberı. Onyŋ Jarylqapberdınıŋ üş jerden bıtelgen qan tamyrlaryna jasaǧan otasy sättı şyqty. Alaida därıgerler Jarylqapberdınıŋ jüregıne dombyramen salǧan änı şipa bolyp jatqanyn bılgen joq.
«Küiık» äŋgımesınde jalǧyzbasty qala tūrǧyny Nūrjamalǧa kezıgemız. Öz äkesın bılmei ösken qyzdyŋ änşı äkesıne bıreulerdıŋ qastandyǧymen öltırılgenı ökınıştı. Alaida äkesınıŋ änderın tyŋdaudyŋ ornyna şet eldıkterdıŋ muzykasyna üiır jastardyŋ qylyǧy qazırgı jastardyŋ ömırınen habar beredı. Mäşine apatynan qaitys boldy dep jaba salǧan ıstı jalǧyzbasty äieldıŋ ötınışı boiynşa kım qaita qarasyn? Būl da bızdıŋ qoǧamnyŋ eldıŋ közı üirengen bylyǧy men şylyǧy.
«Üŋgır» äŋgımesındegı «Raqymbektıŋ ranchosy» atanǧan atşaptyrym aulada tūratyn Raqymbektıŋ mazasyn alǧan ūrylar edı. Jūmaǧalidyŋ saraiyna tüsken ūrylar endıgı bas köterer Raqymbektıŋ üiıne tüsetının ışı sezedı. Auladan üŋgır qazyp, bar baǧaly düniesın sonda tyqqyştaǧan Raqymberdınıŋ el ışındegı daǧdarys ötkenşe mazasy bolmaityny belgılı.
«Aralqūmnyŋ Abramovichı» äŋgımesındegı ekı supermarket ūstaityn Kerımqūl, beket bastyǧy Qaiypbergen – Baiqoŋyrdan alpys şaqyrym jerde jatqan Aralqūmnyŋ tūrǧyndary. Temırjolşy kezınde tapqan jalaqysyna büiırı tompaimaǧan Kerımqūl – osy supermarketterın aşqaly jaǧdaiy tüzelıp, jahandanuǧa qarsy qadam basqan jan. «Ata-baba aruaǧyna qūran baǧyştaudy ekıbastan jyly jauyp qoiǧan. Saraŋ, Şyǧaibaiǧa ainalyp barady Kerımqūl. Elden bölektenedı de jüredı, äldeneden üreilenedı de jüredı» degen joldar onyŋ dünie soŋyna tüse bastaǧan dünieqoŋyzdyǧyn tanytady. Baiqoŋyrǧa barǧan Rim papasyn kütpek bolǧan äkımnıŋ qadırlı qonaqty Kerımqūldyŋ üiıne tüsırmek boluy, Rim papasynyŋ onda barmai Vatikanǧa ūşyp ketuı, jaiǧan dastarhanyna özı bölektenıp jürgen auyl jıgıtterınıŋ qonaq boluy şyǧarmanyŋ şyraiyn keltıre tüsken. Jahandanu zamanynyŋ biznesmenderın jazuşy osylaişa Abramovichke teŋeu arqyly onyŋ jarqyn beinesın jasaǧan.
«Satqyn» äŋgımesındegı suretşı Ömırzaq, «Ürei» äŋgımesındegı Qorqyt kesenesınıŋ şyraqşysy Qaiypjan da bar bolmysymen şynaiy beinelengen keiıpkerler. Traktorist Qaiypjannyŋ onşaqty adamnyŋ ışınen Qorqyt kesenesıne şyraqşy boluy, onyŋ jan düniesındegı bır-bırıne kereǧarlyq, sanasynyŋ ekıge, ne üşke bölınuı, ekı tonna bidaidy Äzbergennıŋ üiıne äkep tögıp tastauy kümän tuǧyzbaidy. Sebebı, Qaiypjan – köldeneŋ oljaǧa üirenbegen, Qūdai degen jan...
Güljahan ORDA,
M.O.Äuezov atyndaǧy
Ädebiet jäne öner institutynyŋ
bas ǧylymi qyzmetkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
«Qazaq ädebietı», 17 säuır 2015 jyl
Ūqsas jaŋalyqtar
