Keıingi eki aı ishinde álem naryǵynda munaı baǵamy san qubyldy. Qazannyń ekinshi jartysynan beri Brent markaly munaıdyń quny birese barelline 86 dollarǵa deıin ósti, keıde 69 dollarǵa deıin tómendedi. Bul jaǵdaı AQSh-tyń menshikti strategııalyq qorynan shamamen 50 mln barrel munaı bosatý týraly sheshimine jáne “omıkron” shtammynyń taralýyna oraı naryqta kútilgen qaýipke baılanysty bolyp otyr. Qysqa merzimde osyndaı áserler bolǵanymen, munaı baǵasy barreli 85 dollar deńgeıinde qalpyna keledi degen boljam jasaldy. Bul bizdiń ekonomıka men otyn naryǵyna qalaı áser etedi? Árıne, bıýdjettiń kóp bóligine munaıdan kiris kiredi.
Eksporttyq kedendik bajdardy tóleýden túsetin túsimder, taý-ken salyǵy, jaldaý salyǵy dep kete beredi… Demek, bizdiń ekonomıkaǵa, shıkizat ekonomıkasyna munaı baǵasynyń joǵary bolýy tıimdi. Munaı baǵasynyń ózgerý dınamıkasy ulttyq valıýta baǵamyna aıtarlyqtaı áser etedi. Negizgi áser bul emes, degenmen munaı kotırovkalarynyń teńge baǵamyna áseri bar. Búginde ulttyq valıýta baǵamyna rýbl quny men bizdiń negizgi saýda seriktesterimizben aradaǵy saýda balansy kóbirek áser etedi. Reseı ekonomıkasy sankııalar astynda ekenin eskersek, bul teńge baǵamyna da janama áser etedi. Munaı jáne munaı ónimderi naryǵyna oralaıyq. Munaı arzandady, biraq Qazaqstanda benzın qymbattady.
“Munaı qymbattady – benzın qymbattady, munaı arzandady – benzın qymbattady. Benzın jarap tur! Turaqty”. Bul jaǵdaı kúlkili ekeni ras, biraq fakti – osy. Nege bulaı bolyp jatyr? Óıtkeni Qazaqstan naryǵyndaǵy otyn quny – álem boıynsha eń tómen baǵalardyń biri. 2000-shy jyldardyń basynan bastap tómen baǵa deńgeıi munaıdy qazaqstandyq munaı óńdeý zaýyttarynda (MÓZ) óńdeý úshin naryqtyq baǵa belgileýlerinen tonnasyn 50-55 dollar jeńildikpen jetkizý jolymen qamtamasyz etildi. Teńgeniń AQSh dollaryna shaqqandaǵy baǵamy da, ózderińiz biletindeı, aıtarlyqtaı turaqty deńgeıde boldy. Bıyl eldegi MÓZ-ge munaı jetkizý kezinde naryqtyq baǵa belgileýlerinen jeńildik tonnasyna 130 dollarǵa jetti jáne jer qoınaýyn paıdalanýshylar birqatar ken oryndary úshin munaıdyń ishki baǵasy ony óndirýdiń ózindik qunynan tómen deńgeıde ekenin aıta bastady. Al nege munaı qunyn dollarǵa baılanystyramyz? Munyń sebebi qarapaıym: eksporttyq bajdar, jer qoınaýyn paıdalanýshylar el bıýdjetine tóleıtin renta salyǵy dollarǵa qatań baılanystyrylyp qalyptastyrylady.
Munaı salasyn damytýǵa tartylatyn ınvestıııalar shetel valıýtasyna qatań baılanystyrylǵan. Eldiń ishki naryǵyna oralamyz. El naryǵyndaǵy benzın – álemdegi eń arzan benzın. Janarmaıdyń baǵasyn tómendtip ustap turý – munaıdan túsken kiristi halyqpen bólisýge arnalǵan “memleket saıasaty”. Qazaqstanda benzın qymbattady, qymbattaı beredi de. Keıingi jyldary janar-jaǵarmaı naryǵy naryqtyq qatynastarǵa kóshýge daıyn ekenin kórip otyrmyz:
1. 2015 jyly AI-92 benzıni, 2016 jyly dızel otyny baǵalaryn memlekettik retteý toqtatyldy;
2. 2021 jyly munaı ónimderimen bırjalyq saýda jasaý tetigi iske qosyldy;
3. Taıaý perspektıvada bizdi Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq qurý týraly shart sheńberinde munaı men munaı ónimderiniń ortaq naryǵynyń qurylýy kútip tur. Benzın baǵasy qansha bolýy kerek? Benzınniń qazirgi quny – memlekettiń naryqqa qatysýshylarǵa ákimshilik qysym kórsetýiniń nátıjesi. Eger baǵa belgileýge áser etetin barlyq faktorlardy eskeretin bolsaq (munaıdyń kotırovkalary, Ulttyq valıýta baǵamy, Qazaqstandaǵy munaı salasynyń aǵymdaǵy salyq salýy), onda Aı-92 benzıni 225-230 tg/lıtr bolýy kerek. Sonda da bul bizdiń kórshilerimizdiń naryqtaryna qaraǵanda aıtarlyqtaı tómen. Janarmaı baǵasynyń ósýi halyqtyń ál-aýqatyna áser etetini túsinikti, biraq úkimettiń munaı salasynyń kiristerin retteý tetikteri jetkilikti. Onyń ústine, EAEO-ǵa qatysýshy elderdiń ortaq naryqtaryn qurý sheńberinde salyq salý júıelerin, onyń ishinde akızderdi birizdendirý kózdeledi.
Al búginde Qazaqstanda akızder sol Reseıge qaraǵanda aıtarlyqtaı tómen. Jyldy qorytyndylaıyq… elde benzın qymbattady, biraq onyń baǵasy eldiń energetıkalyq jáne otyn qaýipsizdigin qamtamasyz etetin deńgeıge áli jetken joq. Elden otyn áketýdiń “sur” jáne zańsyz shemalary ekonomıkalyq turǵydan tıimdi bolyp qala beredi jáne jaqyn kórshilerimizdiń naryqtarymen baǵa teńespese, bul jaǵdaı sol kúıinde qalady.
Erlan JAÝKIN
