Arystar arasyndaǧy hattar (qūndy derek)

HATTAR

Qūndy hattar – Gülnar Mırjaqypqyzynyŋ jeke mūraǧatynan alynypty. Hatty bügıngı ärıpke tüsırude «qandai da bır jaŋsaqtyq ketpesın» dep, jasynyŋ egdelıgıne qaramastan, Gülnar apaidyŋ özı jıtı qadaǧalapty.

Arystar arasyndaǧy hattar:

Qadırlı Äli!

Ortalyqty Qyzylordaǧa köşıru jönındegı mäselenıŋ tüpkılıktı şeşılmeuıne bailanysty senıŋ köp hattaryŋa der kezınde jauap qaiyra almadym. Endı Qazaq-qyrǧyz instituty köşpeitın bolsa da, şäkırtterdıŋ oǧan qaramai astanaǧa baramyz dep şeşkenın körıp, men de Qyzylordaǧa qonys özgertudı jön sanadym. Sondyqtan ol jaqqa päter qarau men ızdestıruge äielımdı jıberdım. Biylǧy jyl ortalyqtyŋ köşuıne bailanysty elge bara da almadym. Endı köşı-qonym bıtken soŋ, tamyz ben qyrküiek ailarynda barudy oilap jürmın. Eger senıŋ professoryŋ Torǧai men Yrǧyzǧa qarai şyǧatyn bolsa, maǧan da onymen bırge şyǧu qajet şyǧar. Onyŋ öleŋ-än jinauy, suretke tüsıruı – menıŋ de ejelden oilastyryp jürgen dünielerım edı. Egerde professordan üirenu jazsa, maǧan ülken olja bolary haq. Qazaq memlekettık baspasymen kelısılgen şartqa säikes, men jaŋa emle boiynşa üş grammatika jäne qazaq älıppesın qaita jasauym kerek. Aiaqtalu merzımı: bırınşısı – 15-şı mausym, ekınşısı – 1-şı şılde, üşınşısı – 1-şı tamyz, törtınşısı – 20-şy tamyz. Mıne, sol uaqytqa şeiın basqa jūmystarǧa qarauǧa mūrşam joq, onyŋ üstıne Qazaq-qyrǧyz institutynda oqu bastalsa, taǧy da uaqyt bolmai qalady. Sol sebeptı de 20-şy tamyzǧa deiın İbrahimnıŋ (Abai) ǧūmyrbaianyn jaza almaitynymdy anyq aitamyn. 20-şy tamyzdan soŋ uaqyt bola ma, joq pa – ony bılmeimın. Senderge öz suretımdı jıbermekpın. Bıraq baiqa, menıŋ beinem engızılgen däpterıŋdı almai qoiyp jürmesın. Bızdıŋ kommunister Mäskeu kommunisterı sekıldı jartykeş emes, naǧyz 96-şy probaly.

Altynsary balasynyŋ suretın «Şolpan» jurnalynyŋ №6, 7, 8 kıtap jinaǧynan tabasyŋdar. Odan basqa mende suretı joq.

Mırjaqyp Qostanai üiezıne kettı. Keşe odan alǧan teleǧyramnyŋ mazmūny mynadai: «Gaia erledı: ūl tudy».

Men Pışpekte ötken qyrǧyz mūǧalımderınıŋ siezınde bolyp keldım. Kün tärtıbıne qoiylǧan mäseleler mynalar: tıl, ärıp, emle, ǧylymi pän sözderı, eskı sözderdı jinau, mektep türı.

Latyn älıpbiı jönınde olarda būǧan deiın bır jinalys bolyp, şeşım şyǧarǧan eken. Siez sony maqūldady. Ol şeşım tömendegıdei: «Latyn älıpbiın qyrǧyzdyŋ bolaşaǧy üşın paidaly dep tabu. Alaida oǧan arab älıpbiıne keibır özgerıster endıru». Olar Näzırdıŋ latyn älıpbiın arabşadan naşar deidı.

Bızde ülken jäne kışı ärıp bolmauy qajet, sonymen bırge tasqa tüsetın ärıp jäne jazbaşa ärıptıŋ aiyrmaşylyǧy baiqalmaǧany jön.

Orysşa jaǧyrapiiany Akademialyq ortalyq basa almaidy. Ony Qazaq ölkesın zertteu qoǧamynyŋ talqysyna salyp, sonan soŋ habarlarmyn. Soŋǧylar bastyrtady dep oilaimyn, öitkenı olarǧa qazaq jaǧyrapiiasy öte qajet.

Qūşaqtap süidım. Aqymet.

1/VI. 25-şı jyl.

Bauyrym Aqymet!

11-mausymda jazǧan hatyŋdy aldym. Professor tamyz jäne qyrküiek ailarynda Yrǧyz ben Torǧaiǧa baryp, sol jaqtan Qyzylordaǧa soǧatyn bop uäde berıp, Berlin qalasyna qaityp kettı. Men oǧan Qostanaidan bastauyn ötındım. Ol būǧan kelıstı. «Eger osy öŋırlerge barsaŋyz, Aqymet Baitūrsynūlyn ūşyrastyruǧa tiıssız», – dedım men taǧy da.

Eger senıŋ kelısımıŋdı bılıp, oǧan hat jazyp, habarlasyp, aqparymdy Mäskeudegı nemıs ökıldıgıne tastap ketpekşımın. Ol özı bızdıŋ qazaq ökılettılıgıne soǧyp, anyqtap sūrap alatyn şyǧar.

Tamyz aiynda özıŋ qaida bolmaqsyŋ? Myrzaǧalievtı nemıspen ūşyrastyruǧa jıberersıŋ. Europa süzektıŋ mikrobyn äldeqaşan tapqan. Lizajannyŋ professory därıs üstınde aitatyn körınedı: «Maks pa (menıŋ nemısım), joq men be, būl mikrobty tapqan siiaqtymyz», – dep.

Maks būl jönınde eşteŋe demep edı. Bälkım, onyŋ zertteuınıŋ nysanasy da sol şyǧar. Eger sen oǧan qosylsaŋ, tıptı jaqsy bolar edı.

Bızdıŋ Ortalyq baspada körnektı qūraldar şeberhanasy bar. Olardyŋ qarjysy jetkılıktı. Jūmys jospary auqymdy. Bükıl KSRO boiynşa halyq aǧartu ısıne qajettı närseler ärbır ūlttyŋ jaǧdaiy men erekşelıgıne qarai jasalynbaqşy. Men olarǧa «Qazaq Akademiialyq ortalyǧymen bailanysyŋdar» dep keŋes aittym. Akademiialyq ortalyq endı qazaq mektebı men köşpelı oqu üilerıne keledı-au degen erejelerın körsetıp, arnaiy jūmysymen qosa osy mümkındıktı paidalanyp, öz baǧasyn bersın.

Akademiialyq ortalyq, osyny oryndauǧa tyrysyŋyzdar.

Ämıre Qaşaubaiūlyn Parijge jıbermekşı. Ol bırde bır än sözın bılmeidı ǧoi. Bolmaityn närsenı aitady. Men ony bıryŋǧai änşılerdıŋ üiıne aparyp än salǧyzdyrttym. Dauysyn maqtastyq, bıraq än salǧan kezde, men qatty ūialdym. Aitqan änınıŋ sözınde män bolsaişy.

Parijde mändı ändı talap etedı. Änşını Parijge jıbere otyryp, bır ännıŋ sözın bolsa da jattatqyzuǧa bolady ǧoi. Ämıremen bırge baratyn basqa halyqtardyŋ änşılerı ūlttyq kiımderın kigen, al bızdıŋ Ämıre orys meşandarynşa kiınıptı. Būl sonşalyqty qiyn ba?

Abai men Altynsary balasy jönındegı jazuyŋdy küzge deiın bıtırseŋ keş emes. Näzır de Abai turaly jazbaqşy. Meilı jazsyn. Altynsary balasy Ybyrai haqynda özıŋ jazsaŋ, jaqsy bolar edı. Ol senıŋ aǧaŋ emes pe. Eger ol qazır ömır sürse, sendei bolar edı, al sen erterek düniege kelgende, onyŋ ısın jasaryŋ haq.

Senıŋ eresek sauatsyzdarǧa arnalǧan kıtabyŋda «bızge» kereksız qazaq handary men bilerınıŋ sözderı bar eken. «Eŋbekşı qazaqtyŋ» 30-sanyndaǧy №19 qosymşasynda Ǧabbas: «Kıtapta bır kommunist joq» dep jazypty. Oǧan joldas Mardan «Aq jol» betınde jauap qaitardy. Mardan jaqsy aitypty. Men Mardannyŋ mūny nege jazǧanyn bıldım: bızdıŋ «jazuşy» qazaq kommunister saǧan riza emes ärı araz körınedı. Sen kıtabyŋda Maǧrifanyŋ ınısınıŋ maqalasyna deiın oryn berıp, myna «jazuşylardyŋ» eŋbekterın kırgızbepsıŋ. Orystyŋ mūndai kıtaptarynda Lenin maqalalary toly bolady eken. Qazaq kıtaptarynda ondai süreŋ baiǧūs Säkennen özgede joq. Mūny jaqynda maǧan soqqan kommunistıŋ bırı aitty. Men onyŋ esıne mynadai mysaldy tüsırdım: Köktem şyǧyp, kün aspanǧa joǧary köterılıp, tırşılık atauly oiana bastaǧanda, Iýpiter būqa keipınde jerge tömen tüsıp, siyrlardyŋ arasynda ūrpaq öndıru qamymen jüredı eken. Bırde jai ǧana kädımgı būqa – Iýpiter Qūdai boludy oilapty. Sonda bıreuler aitypty: «Būqanyŋ Iýpiter bolamyn dep armandauy – bos qiial» dep.

Qazaq kommunisterı Lenin boludy qalasa, jol aşyq. Älgı būqanyŋ kebın qūşyp jürgen qazaq kommunisterı Lenin bola ala ma degenımde, myna «törem» köŋılsızdenıp ärı ökpelep qaldy.

Kelınıne bardy dep, Kürden äkesı Edıgege qol jūmsaǧanda, Edıge aitqan eken: «Eger arǧymaqty qorlasaŋ, jaqsy at qaidan kelmek? Qara sūŋqardy qorlasaŋ, ondai qūsqa qolyŋ qaita jete me? Eger jerdı örteseŋ, azyqty qaidan almaqsyŋ? Şaşymdy aq şalyp, közımdı şel basyp, qartaiǧan şaǧymda öz ataŋ – menı synasaŋ, qaidan jaqsy bolasyŋ» dep («Köksılder»). «Köksılder» men «Şaiyrda» osyndai öleŋder bar. Osyny jazuǧa bolady ǧoi.

Ortalyq baspanyŋ tapsyrmasy boiynşa Maǧjan Jūmabaiūly älıppe men öz betımen oqityndarǧa arnap kırıspelık jazǧan-dy. Keşe Näzır aitady: «Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ jazǧan kıtaby Baitūrsynūlynyŋ kıtabynan jaqsy» dep. Ol kıtaptar älı basyla qoiǧan joq. Maǧan körsetpedı de. Bıraq Näzır synşy emes.

Meŋdeşūly joldas «Bökeihanūly Eŋbekşı Qazaqqa maqala jazady» dep şaǧymdanypty. Būl şaǧymy 15-mausymda Ortalyq komitet janyndaǧy Baspa bölımıne tüsıptı. Men älgı şaǧym boiynşa onda otyrǧan tatarlar tiısınşe tezden ötkızdı. Mäskeu kommunisterı: «Qazaqtar – ūltşyldar» dep jalpyǧa jar salyp aiqailap jür. Men olardan: «Aityp jürgenderıŋ ne?» dep sūrasam, olar: «Özderıŋ özderıŋe şaǧym jasap jürsıŋder, iaǧni ony jazǧan – öz qazaqtaryŋ» dep aitady.

Jazǧandarymyzdy aiaqtadyq. 30-mausymda elge qarai şyǧamyn.

Madiiardyŋ balaly boluymen qūttyqtaiyn dep edım, bıraq mekenjaiyn bılmeimın. Osy jönınde Madiiarǧa jazyp jıberşı. «Eŋbekşı Qazaq» maǧan tiesılı aqşamdy böler me eken, sony Joldybaiūlynan bılşı…

Hat jaz. Älihan.

Mäskeu,

23/VI-25 jyl.

Zamandas ınısı Mırjaqypqa jazǧan hattary:

32-şı jyldyŋ dekabrdıŋ 31-ı

Mırjaqyp, Myrzaǧazy, Ǧazymbek qaraqtarym!

Men Arqangelǧa 30-noiabrde keldım. Kelgen künı demalys künı bolǧandyqtan, eşkımdı tauyp aluǧa bolmai, dalaǧa tünegendei bolyp, tünımen jatpai, köşede qydyryp jürumen boldym. Taŋerteŋ barǧan adamdy kelesı taŋǧa deiın taba almadym. Janymda bırge barǧan 4-5 adam, olar da solai boldy. Tündı solai ötkızıp, erteŋıne Abdollany tauyp alyp, 17-dekabrge deiın sonyŋ üiınde boldym. Onan keiın päter tauyp alyp, bölek şyqtym. Mūnda päter tabu degen öte qiyn jūmys eken. Tanys arqyly bolmasa, öz betıŋe päter tabu degen bolmaidy. Abdolla özınıŋ tanystary arqyly äreŋ tauyp berdı. Kelgennen berı oryn ızdeudemın. Älı tabylǧan joq, tūiaq ılıkpei qaldy. Bos oryndarǧa – bırıne äuelı profsoiuz müşesın alamyz deidı; bıreulerıne – üşekeŋnıŋ ūlyqsatyn sūraimyz dep, sūraǧannan keiın bolmaidy deidı. Orynsyz adamǧa nan karteşkesın, ystalobyi karteşkesın bermeidı. Ol karteşkeler bolmasa, nandy, tamaqty bazar baǧasymen alyp ışesıŋ. Bazar qymbat, nannyŋ kilesı – 5-6 som. Bölkenı 25-30 som, süttıŋ litrı – 4-5 som. Maidyŋ kilesı – 45-50 som. Oǧan qalai aqşaŋ şydasyn. Alyp kelgen az auqatym äldeqaşan bıtıp qaldy. Abdolla men Qyr balasy ekeuınıŋ atsalysuymen jan saqtap tūrǧan jai bar. Qyr balasy orynda bolyp, būrynǧy adresımen tez habarlastym. Senderge oryn tauyp jaiǧasyp, jazaiyn dep edım, oryn bolmaǧasyn köŋıldı habar jaza almai tūrǧan jai bar.

Qūşaqtap süiem. Aqymet.

Kelesı hat:

33-şı jyldyŋ 26/II.

Denderıŋ sau, aman jürsıŋder me? 31-dekabrde bır hat jazǧan edım, ony alǧan-almaǧandaryŋnan derek joq. Men älı orynǧa kıre almai jürmın. Mekemelerdı yqşamdau men jer audarǧandardy almau degen aǧyn tūsyna kez kelıp, eş jerge ornalasa almai tūrǧanym. Oryn bolmaǧan soŋ qai jaǧynan da bolsa hal naşar bolatyny belgılı. Bır jaǧynan auru, ekınşı jaǧynan suyq, üşınşı jaǧynan aştyq – üş jaqtan qysyp, ärkımnıŋ at salysqan kömegı arqasynda küneltıp kele jatqan jai bar. Būl qalyppen köpke barmai, bır şegıne baryp tynatyn şyǧarmyn. Qyr balasy qoldan kelgen kömegın ıstep-aq jatyr. Bıraq kömekpen küneltu mūnda öte qiyn. Qara nan kilosy 12 somǧa jettı, ol ne şydatar, jūmysta bolmaǧan soŋ, nan karteşkesı, ystalobai karteşkesız nandy bazardan alyp jemeske şaraŋ joq. Bazar baǧasy anau, onymen qanşa nan satyp aluǧa, toiynyp tūruǧa bolar. Käzır äbden aryqtap, jüdep boldym. Jyly kiım joq. Kün mūnda Araldaǧydai emes, öte suyq. Suyq taǧy bır jaǧynan ainaldyrǧan soŋ qalai küneltpek. Eldıŋ qabaty özderıŋe mälım küide, mänısı ketken. Qyr balasynyŋ el jaiynan jazǧan haty qoldy bolyp, qolyma tigen joq. Qu jaq ekı joldasymen ornynan tüsken. Joldastary kım ekenın jazbaidy. Qazaq – soqyrǧa körıngen, saŋyrauǧa estılgen bolsa kerek. Älımhan, Äuezūly ekeuı täuba qylyp şyqqan. Basqalary: Seidäzım, Mūqamedjan T., ekı dos, Aqbai aqsaq ınısımen, Äşım, ūzyn Mūhtar – būlar Voronej qalasynda; audandarynda – Qoşke, Jūmaǧali, Mūstafa B., Äbdırahmen, Näşır, Küderı balasy – bärı de qyzmette – qatyn-balalarymen tūrǧan körınedı. Men de qatyn-balalarym mūnda keluge, men de onda baruǧa rūqsat et dep, Mäskeuge aryz berıp edım habar joq. Jaqyn arada jazuşynyŋ būrynǧy qatyny bastyq bolyp tūrǧan mekeme arqyly aryz berdım. Mūnda qazırgı jai-küiım bärın aityp, ölsın demeseŋder menı ne jyly jaqqa jıberıŋder, ne qatyn-balam tūrǧan jerge jıberıŋder. Men būl küide tūrǧanda öletınmın dep jazyp otyrmyn. Mūnan anau qatyn arqyly bırdeme bolar degen ümıt bar. Mūnan eşnärse şyqpasa, şynynda ölu ǧana qalady. Mūnda srogy bıtkenderdı de bosata qoimai, bärın osynda ūstap otyr eken. Soŋǧy künderde bosatulary sūrapyl, kün-tünı qaǧazdaryn berıp, qoişa aǧyp jatyr. Kün bıtkenderden eşkım qalmaityndai körınedı. Özderı qalam dep tılese ǧana qaldyrady. Mūnda Abdolla qatyn-balasymen tūrady. Olar da mekeme yqşamdauyna ılıgıp edı, qatyny basqa oryn tauyp kırdı de, özı būrynǧy ornyna 10 künnen soŋ qaita kırdı. Jaqyn arada Almaty jaǧynan üi-ışterımen köp qazaq keldı dep edı. Olarǧa älı jolyqqanym joq.

Qoş, Aqymet.

Kelesı hat:

34-şı jyldyŋ 8/III.

Qaraqtarym, Mırjaqyp, Myrzaǧazy! Sondamysyŋdar! Denderıŋ sau ma! Ǧazymbek qaida? Men qatyn, balamnyŋ qasyna jıber dep sūranyp, mūnda keldım. Ötken sentiabrden berı osyndamyn. Aiyna 150 som jalaqysy bar, bır orynǧa ılınıp edım, onan osy marttan bastap şyǧaryp tūr. Qazır jūmyssyz tūrmyn. Qyr balasynan hat alyp tūramyn, aman. Soŋǧy bır-ekı hatynda Smaǧūldan basqamyz amanbyz dep jazǧan eken, onysy nemene ekenın anyq bılmeimın. Eldos Almatyda, oqytu jūmysynda dep jazady. Onyŋ özıne äldeneşe ret jazyp, jauap ala almai-aq qoidym. Senderge jazyp, jauap qaitpaǧan soŋ taǧy da jazyp otyrmyn. Qoldaryŋa tiısımen habar berersıŋder.

B.S-dan sälem. Ol qoianşyq auruy bolyp bıtken. Şolpan men mūnda kelgenşe Almatyǧa ketıp qalypty. Aǧaiyndardyŋ bärıne sälem.

Süiem. Aqymet.

Ahmettıŋ elge sälemı

Būl öleŋ-hat Serıkbai Mamyrqanov arqyly jetken. Öleŋ-hat bırneşe dürkın BAQ-ta jariialanym kördı. Alǧaş 1989 jyly «Bızdıŋ Otan» elaralyq ailyq gazette qaŋtarda, Sol jyly «Qazaq ädebietı» aptalyǧynyŋ mausymdaǧy sanynda jaryq kördı. Osy öleŋ-hatty jetkızuşı jönınde jäne aidaudan kelgen amanattyŋ ūzaq jyldar saqtaluy turaly mälımetter berılgen: «S.Mamyrqanov Şyǧys Qazaqstan oblysy, Qatonqaraǧai auylynyŋ tūrǧyny. 1929 jyly el ışınde Keŋes töraǧasy bolyp jürgen tūsta jazaǧa ūşyrap, Aq teŋızge aidauǧa jıberılgen. 1932 jyly Aq teŋız ben Baltyqty jalǧastyrǧan Belomor kanaly aşylǧanda sol aimaqta aidauda jürgen A.Baitūrsynūlyna kez bolǧan» –dep, olardyŋ taǧdyr tälkegınde däm-tūzdas bolǧan tūsta osy on şumaqty öleŋmen A.Baitūrsynūly tuǧan elıne sälem joldaǧany aitylady. «…Öleŋ Serıkbaidyŋ özı jazǧan jäne el auzynan jinaǧan şejırelerı toptalǧan däpterınen alyndy» degen mälımet beredı.

Küresker aqan Ahmet tu-u tozaqta jürıp te qairaty mūqalmai, saǧy synbastan, oilaǧany taǧy elınıŋ qamy bolyp, sürgınge salǧan jūrtyna kınä artpastan, «…El-jūrtty bızden būryn köre qalsaŋ, Sälem ait alty arysqa bızden tegıs» dep, aidauda taǧdyrdyŋ tezımen bırge bolǧan jerlesı arqyly tuǧan elge sälem-hat retınde özegın jaryp şyqqan öleŋın arnaidy. Bır ǧajaby, elden «baz bıreulerdıŋ» qasaqana körsetuımen aidalyp ketse de sol jūrtyna degen saǧynyşyn jasyra almaidy. Aqynnyŋ: «…Kettık dep senen alys qamyǧady. Saryarqa sairan etken, qairan meken, Erte-keş sony oilap, saǧynady» degen öleŋınde «özekten tepken Otanyna» ökpesın artpai, kerısınşe «öz oşaǧy, öleŋ tösegı – Qazaq elıne» şeksız mahabbatyn arnaidy.