Qyzdyŋ tärbiesıne qyryn qaramaǧan qazaq nege ony nazardan tys qaldyryp aldy?

Äleumettık jelıde de köp talqylanatyn mäselenıŋ bırı – qyz tärbiesı. Kiım kiısınen bastap, söileuı, tamaq daiyndauy, tıptı atqaryp jürgen qyzmetı de talqyǧa tüsıp jatady. Öitkenı qyz tärbiesıne nemqūraily qarai almaityn qasiet qazaqtyŋ qanyna sıŋgen.

Qyzdyŋ barǧan jerıne sıŋıp ketuı anasyna bailanysty

Şymkent qalasynyŋ tūrǧyny Azamat qaryndasymen tete ösken. Aralary aitarlyqtai tatu bolmaǧanymen, aǧa retınde qatty jaqsy köredı. Qaryndasynyŋ 18 jasynda küieuge tiıp ketkende qatty renjıgen. Degenmen, uaqyt öte kele, onyŋ dūrys şeşım qabyldaǧanyna közım jettı deidı. – Menıŋ qaryndasym küieuge tiıp ketkende etımnen et kesıp alǧandai küi keştım. Bıraz uaqytqa deiın aşuymdy basa almadym. Bıraq erte, abyroimen tūrmysqa şyqqan qyz tüsken şaŋyraǧyna tez üirenısıp ketedı eken. Qazır sol otbasynda tuyp-ösken adamdai. Üige bır-ekı künge äzer kelıp ketedı. Anasy da qaryndasyna "barǧan jerıne tastai batyp, sudai sıŋıp ketudı" tapsyryp, ünemı qūlaǧyna qūiyp otyrǧan eken. Sonymen qatar Azamat qyz balanyŋ orny erekşe ekenıne otbasynda qaiǧyly jaǧdai bolǧanda ǧana jaqsy tüsındım deidı. – Anamyz osydan bıraz jyl būryn dünie saldy. Sol kezde qaryndasym joqtau aitqanda jüregı eljırep, közıne jas almaǧan adam qalmady. Sonda anany joqtaityn qyz bala ekenıne közım jettı. Al joqtau aitudy ol anamnan körgen bolatyn. Äkem qaitys bolǧanda anam bır jylǧa deiın joqtauyn üzgen joq. Sondyqtan qyz bala otbasynan dūrys tärbie alsa, eşqaşan sodan attap kete almaidy dep oilaimyn, – deidı Azamat.

Terıs tärbie – terıs ūǧym beredı

Azamat joldas balasynyŋ üiınde bolǧan tärbielık mänı bar bır jaidy estıp, qatty taŋ qalǧan. – Dosym ekı qyz, bır ūl tärbielep otyr. Ūlyna mūǧalımı üide jetı atasynyŋ esımderın jazyp keludı tapsyrypty. Äielı orysşa tärbielengen. Sūrap kel dep ūlyn atasyna jıberedı. Segız atasynyŋ atyn jazyp beredı. Nemeresı nege segız ekenın sūraidy. Atasy tüsındıreiın dep jatqanda, as üide jürgen kelın balasyn şaqyryp alyp, "Nemenege ataŋnyŋ basyn qatyryp otyrsyŋ, jazyp kelseŋ boldy emes pe? Qaisysyn syzyp tastaitynymyzdy özımız bılemız ǧoi" degen eken. Osydan oilap qaraŋyz, ol kelınnıŋ tärbiesı dūrys bolsa, solai şolaq oilap, balasyna solai aitar ma edı? – dep Azamat qynjylys bıldırdı.

Aldymen ülkender üiretu kerek

Qazaqtyŋ salt-dästürın zerttep jürgen etnograf Zeinep Ahmetova bergen sūhbattarynda ünemı qyz tärbiesı jaily mynadai pıkır aitady: "Bız qyz tärbiesınınıŋ tızgının bosatyp aldyq. Būl – şyndyq. Būǧan qyzdarymyzdyŋ qalai bolsa solai kiınıp, kındıgın körsetıp jürgenı dälel. Jas qyzdardyŋ köşede aşyqtan aşyq temekı şegıp, syra ışıp jürgenderın körıp jürsek te, män bermeuge ainaldyq. Olardyŋ erteŋgı ana ekenın esten şyǧaryp jürmız. Al bızdıŋ ata-babamyz balalyq däurenı ötısımen-aq qyzǧa dūrys tärbie berudı qolǧa alǧan. Qyz – az küngı qonaq. Sondyqtan da künı erteŋ kelın bolyp tüsken jerınde ata-anasyna, auylyna söz keltırmeuın aldyn ala oilaǧan".

Qūlaǧyn tesıp, syrǧa taqqan soŋ qyz sanatyna qosqan

Sonymen qatar Zeinep Ahmetovanyŋ aituynşa, qūlaǧyn tesken soŋ, qyzdy qazaq bolaşaq kelın, ana boluǧa daiyndai bastaǧan. "Qazaqta qyz balanyŋ ömırındegı aituly kün – qūlaǧyn tesu. Toǧyz jasty baliǧatqa tolǧan kez dep aitady eken, al jetı – qazaq üşın qasiettı sannyŋ bırı. Qyzdyŋ qūlaǧyn köp jaǧdaida tek jetı jasynan bastap tesken. Tūlymşaǧy jelbıregen kışkentai qyz jetı jasqa deiın quyrşaq oinaǧan bolsa, qūlaǧy tesılgennen keiın onyŋ mınez-qūlqy bırden özgeredı. Osydan bastap "sen endı syrǧaly qyz boldyŋ", "syrǧa taqqan soŋ qyz sanatyna qosyldyŋ, endı saǧan quyrşaq oinau jaraspaidy" dep, onyŋ qūlaǧyna jailap sıŋıre beredı. Sodan bastap qyz balanyŋ kietın kiımıne deiın özgeredı. Bürmelı köilektı osy kezden bastap kigızetın bolǧan. Būdan bylai ol quyrşaqtyŋ ornynan qolyna keste alady. Oiudy üirenedı. Ol endıgı jerde jeŋgelerınıŋ qazan-oşaq jaqtaǧy ısterın köretın bolady. Qūrt qainatyp, ırımşık jasap jatqan apalaryna kömektesıp, män-jaiyn bılmekke ūmtylady".

Būrym – boijetkennıŋ körkı

Qazaqta qyz balanyŋ as äzırleu, şai qūiu, toqyma toqu, oiu-örnek, tösek jinau taǧy da sol siiaqty üi şaruasyna ikemdı boluyna asa män bergen. Onyŋ eŋbeksüigış, önerlı ärı körıktı bolyp ösuıne anasy erekşe köŋıl bölgen. "Attyŋ körkı – jaly, qyzdyŋ körkı – şaşy" dep qyzdyŋ şaşyn kütıp ösırudı öner sanaǧan. Ol üşın onyŋ şaşyn airanmen, qynamen judyrǧan. Şaştaryn "qos būrym" nemese "bestemşe" etıp öru boijetken qyzdyŋ körkı bolǧan. Qazaq halqy jyrlarynda "Şaşynyŋ ūzyndyǧy ızın basqan", "Şaştaryn on kün tarap, bes kün örgen", "Qypşa bel, qiylǧan qas, qolaŋ şaşty", "Qaz omyrau keudege, qūlap tüsse qos būrym" dep qyzdarynyŋ şaştaryn keremet surettegen.

Qazaq qyzyn jetıge bölgen

Halyq arasynda boijetken qyzdy ajaryna qarai jetı-segızge bölgen:

• Bappen söilep, biiazy külıp, jaqsy-jamannyŋ jönın bılıp tūratyn ädemı qyz;
• Istı üiırıp, söilese būiyryp, baurap alatyn, bırden közge tüse qoimaityn körıktı qyz;
• Köz janary ötkır, bet älpetı bal-būl janǧan, tänı şymyr bolsa, şyraily qyz;
• Sözı ötkır, özı pysyq, öreskeldıktı süimeitın, bolmaşyǧa pısıp-küimeitın, kelbettını – sūlu qyz;
• Bet pışını, dene müsını kelısken, sözı sypaiy, özı ädeptı, sūŋǧaq boily, tereŋ oilysyn aru qyz;
• Dene bıtımı jinaqy, tyǧyrşyq, sözı salmaqty, ısı tiianaqty bolsa, ajarly qyz;
• Jüzı jyly, özı ūiaŋ, tänı näzık qyzdy äsem qyzdar qataryna jatqyzǧan.

Qyzdardyŋ boiyndaǧy myna qylyqtarǧa tyiym salǧan

Tüske deiın ūiyqtauǧa, būraŋdap qylymsuǧa, tamaqty obyrlana asauǧa, ūrlyq-qarlyqqa, salt-dästürden attauǧa jäne ūrys-kerıske tyiym salǧan. Ökınıştısı, salt-dästürdı zertteuşıler qazırgı zamanda būl tyiymdardy otbasynda eskere bermeitının aitady.

"Qazaq qyzdary jalqau emes"

Anar Töleuhanqyzy esımdı feisbuk qoldanuşysy qyz balanyŋ taǧdyry äleumettık jelıde köp talqyǧa tüsetının aita kele, qazaq qyzy qaisar mınezınen eşqaşan taimaǧanyn alǧa tartady. "Qazaq qyzyn ärı tartqylap, berı tartqylap kınälauşylar köp. Osy äleumettık jelıde änşeiınde ündemeitınderdıŋ özderı qyzdarǧa kelgende söz qystyryp qalady. Qyz bıtkennıŋ dünie dese esı ketedı, aqşasy bolsa qytaiǧa, türıkke, kımge bolsa da tiiuge daiar deidı. Bıraq, men osy jūmys joq, jaǧdai joq dep jelke qasyǧan jıgıtterdı köp köremın, al qyzdar olai emes, baryp bıreudıŋ ısın ıstep, balasyn baǧady, dükenge satuşy, ashanada daiaşy, ydys juuşy, kursqa jazylyp oqyp üirenıp, manikiur, pedikiur jasap zyr jügıredı. Masyldyq psihologiiadan ada. Qazaq qyzy, qazaq äielı – tabiǧatynda jalqau emes, beinetqor. Basqa qiyndyq tüsse qasqaiyp qarsy tūratyn qairatty. Ötpelı kezeŋde erler jer şūqyp otyryp qalǧanda ala qabyn arqalap, auyr jüktı moinyna artyp, otbasyn asyraǧan kımder? Qairatty qatyndar, qazaqtyŋ qyzdary!"

Qyz tärbiesıne otbasyndaǧy jaǧdai basty äser etedı

Psiho-anilitik, psiholog Zübaida Kenenbaeva otbasyndaǧy qyz tärbiesınde jıbergen olqylyq, qyzdardyŋ psihologiialyq tūrǧydan dūrys qalyptasuyna kerı äserın tigızıp otyr deidı. Onyŋ aituynşa, üidegı janjal, äke men şeşe arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ dūrys bolmauy – qyzdyŋ bolaşaqta jaqsy ana, kelın bolyp qalyptasuyna balta şabatyn negızgı faktorlar. – Otbasynda erınen jäbır körgen anadan köbıne qyz eşqaşan dūrys tärbie alyp şyqpaidy. Janūianyŋ bırlıgı üşın özın qūrbandyqqa şalyp, ūryp-soǧuǧa tözgen keibır ot anasy qyzynyŋ tärbiesıne kerı äserın tigızıp jatqanyn tüisınbeidı. Al qyz bala tabiǧatynda özınıŋ äkesıne ne bauyryna ūqsaityn adamǧa tūrmysqa şyqqysy keledı. Ainalyp kelgende anasynyŋ ömırın qaitalaidy. Araq ışse de ony özgeredı dep oilaidy. Äbden köŋılı qalǧan kezde ǧana qyz-kelınşekter äleumettık jelıde "jıgıtterge senbeŋder" degen siiaqty ärtürlı pıkır jaza bastaidy. Al ony oqyǧan jastar qandai ülgı alady? Sondai-aq otbasynda zäbır körgen ananyŋ qyzdarynyŋ da balaǧa degen mahabbaty oianbaidy. Öitkenı özın jaqsy körmeidı. Işkı düniesınde mäŋgı kışkentai qyz bolyp qalady. Anasyn eşkım syilamaǧandyqtan ol özın syilaudan qalady. Osydan kelıp barlyq problema tuyndaidy. Sondyqtan tärbie berude psihologiialyq tūrǧydan basymdyq beru kerek, – deidı Zübaida Kenenbaeva.

Ajyrasudyŋ sebebı otbasyndaǧy tärbienıŋ kemdıgınde

Būqaralyq aqpart qūraldarynda jariialanǧan mälımetke süiensek, Qazaqstanda jylyna 52 myŋǧa juyq otbasy ajyrasady. 200 myŋdai äiel jasandy tüsık jasatyp, 1700-dei bala ata-ana qamqorlyǧynsyz qalady eken. Sebebın saralaǧan kezde, köbıne tüp-tamyry otbasyndaǧy tärbiege kelıp tıreledı.

Qazaq qyzdary tegıne tartqan ör mınezdı qaisar bolyp keledı

Psiho-analitiktıŋ aituynşa, otbasynda oryn alǧan janjal, ūrys-kerıske töze bermei qarsylyq tanytyp, küresuge tyrysatyndar da bar. Negızı qaisarlyq pen öjettılık – qazaq qyzynyŋ qanynda bar qasiet. – Tarihta qazaq pen qyrǧyzda ǧana "attan" dese, äielder atqa qonǧan. Qazaq qyz-kelınşekterın erkekpen teŋ sanaǧan. Jaugerşılık zamanda erkektı jerge qaratu üşın äielın alyp qaşu jetkılıktı bolǧan. Öitkenı sol eldıŋ erkegın basynǧanmen para-par. Al qyzdy alyp qaşu salty tek kelısım arqyly jüzege asqan. Qyzdy alyp qaşatynyn jeŋgesı men şeşesı bılıp otyrǧan. Öitkenı otaǧasyna, aǧaiyn-tuysqa basu aitatyn solar bolǧan. Keşırımge küieu jaqtyŋ bedeldı adamdary kelgen. Iаǧni, bırın-bırı dūrys tanymaityn ekı jas rūqsatsyz, kelısımsız otau qūrmaǧan. Al qazırgı jastar alyp qaşudyŋ retı solai dep tanymaityn qyzdy bosaǧasyna kelın qylyp tüsırıp aluǧa qūmar. Baqytty otbasyn qūruǧa kedergınıŋ bırı – osyndai terıs tüsınık.

Qazaq qyzdy bes jasqa deiın erkeletıp, tıl tigızbegen

– Anasynyŋ da bar jaǧdaiyn jasaǧan. Bız osy atadan balaǧa mūra bolyp kele jatqan salt-dästürımızdı dūrys jolǧa qoiudyŋ ornyna, ony terıs tüsınıp, terıs pıkır qalyptastyryp otyrmyz. Sondyqtan äiel tömen etektı, üidegı adam sanyna qospaǧan, tek er balaǧa män bergen degen siiaqty qarabaiyr tüsınık qalyptastyrdyq. Al äieldı kemsıtu arqyly er azamat özın kemsıtıp tūrǧanyn sezbeidı, – deidı Zübaida Kenenbaeva. Sonymen qatar psihologtyŋ aituynşa, qyz balaǧa dūrys tärbie berudıŋ bırden-bır joly mektepte europa memleketterı sekıldı psihologiialyq sabaqtardy engızu.

"Qyzdy qymtap ūstaǧan ūialmaidy"

Qazaq qyzyn erkın ūstaǧan, bıraq tym erkınsıtpegen. Ata-ana qyzynan eşnärsenı aiamai, onyŋ mūqtajsyz, būla ösuın qadaǧalaidy. Öitkenı qyzǧa bergendı qyzyr öteidı dep bıledı. Sonymen bırge qazekeŋ qyzdy betımen de jıbermeidı. "Qyzdy qymtap ūstaǧan ūialmaidy" dei otyryp, olardy qanattyǧa qaqtyrmai,tūmsyqtyǧa şoqtyrmai ösırudy paryz sanaidy. Olardyŋ ar ūiatynyŋ saqşysy bärıne jauapty ekenın eşuaqytta ūmytpaǧan. Sodan da bolar, "qyz ben jylqy jaudykı" dep qyz tärbiesıne meiılınşe saq qaraǧan. Al ūzatatyn kezde qyzynyŋ nekesın üiden qiyp jıbergen.

Qazaq qyzyn qadırlei bılgen

Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Qūralai Särsembina – qazaqtyŋ salt-dästürın zerttep jürgen adamdardyŋ bırı. Onyŋ aituynşa, qazaq qyz ben äielge erekşe qūrmetpen qaraǧan. – Er men qyz balanyŋ ruhty bolyp jetılıp, elşıl, ūltyn süiu qasietterdı boiyna sıŋırude ata-atanyŋ eŋbegı ölşeusız. Bır qyzdyŋ namysyn bır ruly el qorǧaǧan. Ötken tarihymyzǧa üŋılgende saq, ǧūn, türkı düniesınen bastap qyz balany qūrmetteu dästürı joǧary bolǧandyǧyn köremız. Äielder erlerımen bırdei el qorǧau ısıne, memlekettık qyzmetke de aralasqan. Qazaq ūlty qyz balanyŋ tärbiesıne erekşe män bergen. Arab tılınen ana tılımızge engen "qyz" sözınıŋ maǧynasy "jıbek" degen mänge ie ekendıgı belgılı. Demek, äiel zatynyŋ jıbektei jūmsaq mınezdı, biiazy boluy şart. Qyz balany 13-15 jasqa tolǧanşa ömırge daiyndap, anasy bılgenın üiretken. Qyz balany tūrmysqa erte berıp, er balany erte üilendıru salty ömır danalyǧynan tuyndaǧan. Otbasylyq ömırge erte beiımdelu, ärı ūrpaǧyn qairaty tasyǧan jas uaqytynda ömırge ikemdeu maqsatyn közdeidı, – deidı tarihşy Qūralai Särsembina.

"Şeşesın kör de qyzyn al"

– Tärbiesı tüzu qyz baladan ana beinesı kelıp şyǧady. Tärbienıŋ tüzu boluyna otbasyndaǧy ata, äje, äke, ana beinelerı yqpal etken. Mäselen, abyroily, qadırlı äke – qyzdyŋ tärbiesınıŋ ırgetasy. Äke syilaǧan qyz küieuın syilauǧa qabılettı bolady. Anasyn qadırlegen adam ana ataulyny qūrmetteidı. Süiınbai jyrau jyrlaǧandai: jaqsy äiel äm jūrttyŋ anasyndai. Eŋ bastysy ana tärbiesı arqyly ūlttyq bolmystyŋ qalpy būzylmady. Ötken tarihymyzǧa köz jügırtsek "alyp anadan tuady" degendei, sansyz batyr babalarymyzdyŋ tūlǧasy da analarymyzdyŋ tärbiesın paş etedı. Sondai-aq halqymyz qyzdardyŋ aqyldyǧyna, tektılıgıne basa män bergen. Sonymen qosa qyzdyŋ syrtqy körkıne köz tastap tūryp ışkı jan düniesıne, ruhani bailyǧyna da zer sala bılgen. "Aqyldy äiel ızde, ızdeseŋ sen, estı bolsa, tört qūbylaŋ teŋeler" dep jazypty Jüsıp Balasaǧūn babamyz. Dana Abai: Jasauşy dep, maldy dep baidan alma, Kedei qyzy arzan dep qūmarlanba. Ary bar, aqyly bar, ūiaty bar, Ata-ananyŋ qyzynan ǧapyl qalma, – dep ösiet aitady.

Aqyldy ana qyzyna tızeden tömen köilek kigızgen

– Analar, jeŋgelerı qyzdyŋ kiım kiısıne, jürıs-tūrysyna, qai ortada bolsyn, özın-özı qalai ūstau kerektıgıne erekşe män bergen. Esı kırıp qalǧan qyz balaǧa basyna taqiia, üstıne tızesın jauyp tūratyn köilek kigızıp, tūlymşaǧyn örgen. Şolpyǧa erekşe män bergen. Dästürlı qoǧamda jazdygünı jūqa matadan tıgılgen taqiia kise, qysta börık kigen. Tūrmysqa şyqpaǧan boijetken barynşa sändı kiınıp jürgen. Qyzdardyŋ kiımderı oiu-örnektıŋ san türımen äşekeilep, türlı tastarmen bezendırılgen, – deidı Qūralai Särsembina.

"Qyz tärbielı bolsa, kelın önegelı bolady"

Zeinep Ahmetova bır sözınde "Öz basym, ylǧi da jastardan bır närsenı talap etuden būryn olarǧa ülkenderdıŋ aldymen özderı üiretuı kerek ekenın, körsetuı kerek ekenın aityp kelemın. Al būdan şyǧatyn korytyndy – qyz tärbielı bolsa, kelın önegelı bolady. Kelın önegelı bolsa, ana parasatty bolady. Ana parasatty bolsa, äje danyşpan bolady. Ömır osylai jalǧasady" degen bolatyn. Qazaq äielı basyna tüsken kez kelgen auyrtpalyqty qasqaiyp tūryp qarsy alyp, balalaryn baǧu üşın qandai jūmysty bolsyn atqarauǧa äzır ekenı şyndyq.

---

Läilım ÄUBUKIROVA,

informburo.kz