Jaŋaözen, jalpy gaz baǧasy boiynşa mäselenıŋ ekonomikalyq qyzyq astary bar. Bızdegı jaǧdai "likvidtı qaqpan" körınısıne jaqyn, bıraq özındık ūlttyq erekşelıkterı baiqalady.
Klassikalyq ekonomikalyq teoriiada, eger tūtynuşylarǧa bır zattyŋ qymbattaǧany ūnamasa, olar ony satyp almai qoiady da, öndıruşı baǧany tüsıruge mäjbür bolatyn. Bızde halyq gazdan bas tartsa, ony eş qiyndyqsyz syrt naryqta odan qymbat qylyp sata alady. Sondyqtan halyqtyŋ "baikot" türındegı argumentı bolmai tūr.
Gazdy būrynǧy baǧasyna tüsıru - taza josparly ekonomikaǧa oralu ekenın jaqsy tüsınu kerek. Birja - naryqtyq ereje boiynşa baǧa ornatudyŋ qadamy bolatyn, bıraq onyŋ mehanizmderı ädıl jäne aşyq bolmaǧandyqtan, gazdy spotta kım satyp aldy, sony halyqtyŋ bärı onlain körıp otyratyn qylyp jasalmaǧandyqtan, būl mehanizm eşqaşan köpşılık senımıne ie bola almaidy.
Endı gazdyŋ äleumettık tauar retınde tanylǧany anyq jäne oǧan subsidiia mehanizmı qoldanylatyny da jasyryn emes. Būl rette, taǧy da saiasat ekonomikany jeŋıp kettı.
Türlı salalardaǧy subsidiialardyŋ köptıgı ekonomikany odan ärı qisaita beredı. Klassikalyq naryq ekonomikasynyŋ formulalary jūmys ıstemeidı. Jäne jyl ötken saiyn qisyq ekonomikany tüzetetın resept tabu qiyndai tüsetın bolady.
Eger gazdy 120 teŋge küiınde qaldyryp, ony tūtynuşylardyŋ jalaqysyn 2 ese ösırşe şe?
Ökınışke orai, oǧan memlekettıŋ şamasy jetpeidı, sebebı Maŋǧystau qazır ılınıp-salynyp donor öŋır statusynda äreŋ otyr. Ailyq 2 ese köterılse, oblys bırden ortalyq biudjetke qol jaiatyn bolady ärı būl basqa da öŋırlerdıŋ bızge de ailyqty köterıŋder degen zaŋdy talabyna alyp keledı. Ūlttyq qordyŋ aktivterı aqşalai sanaǧanda 62 milliard dollar şamasynda ekenın eskersek (suverendı fond üşın būl şamaly körsetkış), memlekettıŋ aqşamen basyp-basyp tastaityn manevry da bolmai tūr.
Ūlttyq qordaǧy dollarǧa tiıspei-aq, osy teŋgenı özımız basamyz ǧoi, nege köp basyp şyǧaryp, teŋgelei jalaqyny köbeite salmaimyz degen sūraq tuyndaǧan şyǧar. Sol basqan künı infliasiia 20-30 paiyzǧa bıraq köterılıp, jaǧdai mülde uşyǧyp ketedı. Gazdan şyqqan problema barlyq salaǧa jūǧady. Tarihta talai ämırşı osylai aqşany tyǧyp basyp, sistemany aldaimyn dep opyq jegen. Äsırese Latyn Amerikasy elderı osyndai bılmestıkten ekonomikalyq tragediiaǧa ūşyrady.
Sonda ne ısteu kerek? Ükımet gaz baǧasyn 50-60 teŋge deŋgeiınde ūzaq subsidiialap tūra almaidy. Ony ŪEM eseptep te qoiǧan şyǧar. Sondyqtan antimonopoldyq rychagtaryn ıske qosyp, mäselenı optovik, AZS qojaiyndary arqyly şeşuge tyrysudan basqa joly joq. Demek, AZStardyŋ marjasyn azaitu, sodan 5-10 teŋge ūtu, iaǧni subsidiia kölemın barynşa azaitu. Bıraq bärıbır subsidiialaityny anyq. Qazır tek onyŋ kölemı boiynşa saudalasuda. Ükımet qarjylyq auyrtpalyqtyŋ basym bölıgın optovikterdıŋ moinyna artqysy keledı, jäne prokuratura arqyly posrednikterdıŋ sanyn azaityp tastauǧa barady. Posrednik azaisa, nasenkany qysqartu arqyly taǧy bırneşe teŋge ünemdeledı.
Gaz litrıne 80 teŋge - kompromisstı baǧa bolady degen oi bar. Saǧan da emes, maǧan da emes prinsipı. Ükımet halyqty oǧan kelıstırudıŋ qandai joldaryn taŋdaidy? Osy jaǧy qyzyq.
Biudjet üşın de būl josparlanbaǧan şyǧyndar. Ükımettık rezerv apattarǧa, avariialarǧa, sonyŋ saldaryn joiuǧa arnalǧan. Al gaz - ol sistemalyq mäsele. Sondyqtan parlamentke biudjet korrektirovkasy jospardan tys tüsıp jatsa, oǧan taŋ qalmau kerek.
Merfi zaŋy boiynşa, Ūlttyq qor şyǧyndaryn azaitamyz degen saiyn, kütpegen şyǧyndar paida bolady. Aqşa joq kezde üidegı holodilnik synyp qalatyn siiaqty jaǧdai ǧoi)
Biudjettık Kodeks boiynşa kepıldık berılgen transfert kölemı 2022 jyly 2,4 trillion teŋge, 2023 jyly 2,2 trillon, al 2024 jyly 2 trillion teŋge bolyp, jyl saiyn qysqara beredı dep josparlanǧan. Osy jospardy oryndau jyl saiyn qiyn bolyp barady.
Osylaişa gazdan bastalǧan mini krizistıŋ saldary bız oilaǧannan anaǧūrlym tereŋ boluy mümkın
