جاڭاوزەن، جالپى گاز باعاسى بويىنشا ماسەلەنىڭ ەكونوميكالىق قىزىق استارى بار. بىزدەگى جاعداي "ليكۆيدتى قاقپان" كورىنىسىنە جاقىن، بىراق وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى بايقالادى.
كلاسسيكالىق ەكونوميكالىق تەوريادا، ەگەر تۇتىنۋشىلارعا ءبىر زاتتىڭ قىمباتتاعانى ۇناماسا، ولار ونى ساتىپ الماي قويادى دا، ءوندىرۋشى باعانى تۇسىرۋگە ءماجبۇر بولاتىن. بىزدە حالىق گازدان باس تارتسا، ونى ەش قيىندىقسىز سىرت نارىقتا ودان قىمبات قىلىپ ساتا الادى. سوندىقتان حالىقتىڭ "بايكوت" تۇرىندەگى ارگۋمەنتى بولماي تۇر.
گازدى بۇرىنعى باعاسىنا ءتۇسىرۋ - تازا جوسپارلى ەكونوميكاعا ورالۋ ەكەنىن جاقسى ءتۇسىنۋ كەرەك. بيرجا - نارىقتىق ەرەجە بويىنشا باعا ورناتۋدىڭ قادامى بولاتىن، بىراق ونىڭ مەحانيزمدەرى ءادىل جانە اشىق بولماعاندىقتان، گازدى سپوتتا كىم ساتىپ الدى، سونى حالىقتىڭ ءبارى ونلاين كورىپ وتىراتىن قىلىپ جاسالماعاندىقتان، بۇل مەحانيزم ەشقاشان كوپشىلىك سەنىمىنە يە بولا المايدى.
ەندى گازدىڭ الەۋمەتتىك تاۋار رەتىندە تانىلعانى انىق جانە وعان سۋبسيديا مەحانيزمى قولدانىلاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. بۇل رەتتە، تاعى دا ساياسات ەكونوميكانى جەڭىپ كەتتى.
ءتۇرلى سالالارداعى سۋبسيديالاردىڭ كوپتىگى ەكونوميكانى ودان ءارى قيسايتا بەرەدى. كلاسسيكالىق نارىق ەكونوميكاسىنىڭ فورمۋلالارى جۇمىس ىستەمەيدى. جانە جىل وتكەن سايىن قيسىق ەكونوميكانى تۇزەتەتىن رەتسەپت تابۋ قيىنداي تۇسەتىن بولادى.
ەگەر گازدى 120 تەڭگە كۇيىندە قالدىرىپ، ونى تۇتىنۋشىلاردىڭ جالاقىسىن 2 ەسە وسىرشە شە؟
وكىنىشكە وراي، وعان مەملەكەتتىڭ شاماسى جەتپەيدى، سەبەبى ماڭعىستاۋ قازىر ءىلىنىپ-سالىنىپ دونور ءوڭىر ستاتۋسىندا ارەڭ وتىر. ايلىق 2 ەسە كوتەرىلسە، وبلىس بىردەن ورتالىق بيۋدجەتكە قول جاياتىن بولادى ءارى بۇل باسقا دا وڭىرلەردىڭ بىزگە دە ايلىقتى كوتەرىڭدەر دەگەن زاڭدى تالابىنا الىپ كەلەدى. ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرى اقشالاي ساناعاندا 62 ميلليارد دوللار شاماسىندا ەكەنىن ەسكەرسەك (سۋۆەرەندى فوند ءۇشىن بۇل شامالى كورسەتكىش), مەملەكەتتىڭ اقشامەن باسىپ-باسىپ تاستايتىن مانەۆرى دا بولماي تۇر.
ۇلتتىق قورداعى دوللارعا تيىسپەي-اق، وسى تەڭگەنى ءوزىمىز باسامىز عوي، نەگە كوپ باسىپ شىعارىپ، تەڭگەلەي جالاقىنى كوبەيتە سالمايمىز دەگەن سۇراق تۋىنداعان شىعار. سول باسقان كۇنى ينفلياتسيا 20-30 پايىزعا بىراق كوتەرىلىپ، جاعداي مۇلدە ۋشىعىپ كەتەدى. گازدان شىققان پروبلەما بارلىق سالاعا جۇعادى. تاريحتا تالاي ءامىرشى وسىلاي اقشانى تىعىپ باسىپ، سيستەمانى الدايمىن دەپ وپىق جەگەن. اسىرەسە لاتىن امەريكاسى ەلدەرى وسىنداي بىلمەستىكتەن ەكونوميكالىق تراگەدياعا ۇشىرادى.
سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ۇكىمەت گاز باعاسىن 50-60 تەڭگە دەڭگەيىندە ۇزاق سۋبسيديالاپ تۇرا المايدى. ونى ۇەم ەسەپتەپ تە قويعان شىعار. سوندىقتان انتيمونوپولدىق رىچاگتارىن ىسكە قوسىپ، ماسەلەنى وپتوۆيك، ازس قوجايىندارى ارقىلى شەشۋگە تىرىسۋدان باسقا جولى جوق. دەمەك، ازستاردىڭ مارجاسىن ازايتۋ، سودان 5-10 تەڭگە ۇتۋ، ياعني سۋبسيديا كولەمىن بارىنشا ازايتۋ. بىراق ءبارىبىر سۋبسيديالايتىنى انىق. قازىر تەك ونىڭ كولەمى بويىنشا ساۋدالاسۋدا. ۇكىمەت قارجىلىق اۋىرتپالىقتىڭ باسىم بولىگىن وپتوۆيكتەردىڭ موينىنا ارتقىسى كەلەدى، جانە پروكۋراتۋرا ارقىلى پوسرەدنيكتەردىڭ سانىن ازايتىپ تاستاۋعا بارادى. پوسرەدنيك ازايسا، ناتسەنكانى قىسقارتۋ ارقىلى تاعى بىرنەشە تەڭگە ۇنەمدەلەدى.
گاز ليترىنە 80 تەڭگە - كومپروميسستى باعا بولادى دەگەن وي بار. ساعان دا ەمەس، ماعان دا ەمەس ءپرينتسيپى. ۇكىمەت حالىقتى وعان كەلىستىرۋدىڭ قانداي جولدارىن تاڭدايدى؟ وسى جاعى قىزىق.
بيۋدجەت ءۇشىن دە بۇل جوسپارلانباعان شىعىندار. ۇكىمەتتىك رەزەرۆ اپاتتارعا، اۆاريالارعا، سونىڭ سالدارىن جويۋعا ارنالعان. ال گاز - ول سيستەمالىق ماسەلە. سوندىقتان پارلامەنتكە بيۋدجەت كوررەكتيروۆكاسى جوسپاردان تىس ءتۇسىپ جاتسا، وعان تاڭ قالماۋ كەرەك.
مەرفي زاڭى بويىنشا، ۇلتتىق قور شىعىندارىن ازايتامىز دەگەن سايىن، كۇتپەگەن شىعىندار پايدا بولادى. اقشا جوق كەزدە ۇيدەگى حولوديلنيك سىنىپ قالاتىن سياقتى جاعداي عوي)
بيۋدجەتتىك كودەكس بويىنشا كەپىلدىك بەرىلگەن ترانسفەرت كولەمى 2022 جىلى 2,4 تريلليون تەڭگە، 2023 جىلى 2,2 تريللون، ال 2024 جىلى 2 تريلليون تەڭگە بولىپ، جىل سايىن قىسقارا بەرەدى دەپ جوسپارلانعان. وسى جوسپاردى ورىنداۋ جىل سايىن قيىن بولىپ بارادى.
وسىلايشا گازدان باستالعان ميني كريزيستىڭ سالدارى ءبىز ويلاعاننان اناعۇرلىم تەرەڭ بولۋى مۇمكىن
