Соңғы уақытта философия ғылым бола ала ма деген сұрақ өте қарқынды талқылануда. Бұл мәселеде мен И.А.Гобозовтың «әртүрлі философиялар бар, олардың кейбіреулері ғылыми сипатта болса, басқалары жоқ» деген пікірімен бөлісемін. Бұл ұстанымды негіздеу үшін білімнің ғылыми сипатының критерийлерін қарастырып, философияның осы критерийлерге жауап бере алатынын анықтау керек. Мұндай тәсілдің қажеттілігін В.Д.Рута дұрыс атап өтті.
Бүгінгі таңда ғылыми сипаттағы келесі критерийлер әзірленді.
Дәлелдеу – әрбір ұстанымды басқа, бұрыннан дәлелденген ұстанымдармен логикалық негіздеу. Ғылымсыз жағдайда білімнің ақиқаты не мүлде дәлелденбейді (мысалы, өнерде), не дәлел ретінде кейбір дәлелдер ғана беріледі (қарапайым білімде, дінде, жалған ғылымда). Ал ғылымда ғана жеткілікті себептің логикалық заңы қатаң сақталады. Мұндай негіз деп қисынды түрде дәлелденген ереже туындайтын әдейі шынайы ережелердің жиынтығы түсініледі. Мысалы, «барлық металдар электр тогын өткізеді» және «мыс - металл» деген ережелерден мыс электр өткізгіш болып шығады.
Жүйелілік – ғылыми білімде бір-бірін жоққа шығаратын пайымдаулар болмауы керек. Критерий қайшылықтың логикалық заңының салдары болып табылады: бірін-бірі жоққа шығаратын екі тұжырым бір уақытта ақиқат бола алмайды. Ғылыми емес білімде қарама-қайшылықтар кездеседі: мысалы, дінде барлығын Құдайдың алдын ала белгілегені және сонымен бірге адамның еркіндігі танылады; дүниенің жаратушысы және билеушісі (Құдай) құдіретті, бәрін білуші, абсолютті жақсы, бірақ дүниеде зұлымдық бар.
Эмпирикалық (эксперименттік, практикалық) сынау – теориялық ұстанымдардың шындықнемесе жалғандығын тәжірибеде немесе оқиғалардың табиғи барысын бақылауда алынған практикалық нәтижелермен корреляциялау арқылы анықтау. Критерий екі компонентті қамтиды - растау (тексеру) және теріске шығару (фальсификация). Бірінші компонент – ақиқатты табуға, екіншісі – ғылыми білімдегі жалғанды кесуге бағытталған. Гипотеза болжаған салдарлардың фактілермен сәйкес келуі (сенімді практикалық нәтижелер) оның ақиқатының критерийі қызметін атқарады, олардың сәйкес келмеуі жалғандық критерийі болып табылады. Бір растау немесе теріске шығару әрекеті кез келген білімнің ақиқат мәселесін шешпейді. Тексеру мен бұрмалаудың ұзақ, көп әрекетті процесінің арқасында ғана білім объектіге гносеологиялық тұрғыдан жақындайды және оның ақиқаттығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік алады. Эмпирикалық растау – ақиқаттың жетекші критерийі. Шындық критерийі қазірдің өзінде ғылыми сипаттағы критерий.
Жүйелілік (тұтастық, когеренттілік) – ғылыми білімнің барлық элементтері өзара байланысты және бір-біріне тәуелді. Ақиқаттың логикалық критерийі білімнің жүйелі қасиетіне негізделеді: егер гипотетикалық білім логика заңдары бойынша бұрыннан қабылданған (сенімді) білімге сәйкес келсе, ол да ақиқат. Ақиқаттың логикалық критерийі практикалық критерийден туындайды: гипотетикалық білімнің ақиқаттығын дәлелдеуде практикалық растауды алған ережелер қолданылады.
Бұл критерийлерді ғалымдардың қабылдауы және пайдалануы ғылымның тікелей мақсаты болып табылатын білімнің максималды объективтілігіне қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Бұл критерийлердің барлығы абсолютті емес, салыстырмалы: ғылымдарда ешқандай критерийлерге сәйкес келмейтін фрагменттер бар. Атап айтқанда, ғылымда қайшылықтар болуы мүмкін, бірақ олар оның дамуын ынталандырады және уақыт өте келе шешіледі. Мысалы, «атом бөлінбейді – атом бөлінеді» деген қайшылық ядролық физиканың пайда болуына түрткі болды және «атом химиялық реакцияларда бөлінбейді, ядролық реакцияларда бөлінеді» позициясында шешілді. Кез келген білімнің ғылыми немесе ғылыми еместігі туралы мәселені шешу үшін жоғарыда аталған критерийлердің бүкіл кешенін пайдалану қажет. Бірақ ғылымда бұл критерийлердің салыстырмалылығына байланысты шынайы ұстанымдармен бірге әрқашан қате пікірлер де болады, бірақ олар үнемі жойылып отырады.
Әрине, философиялық ұсыныстарды эксперименттік тексеру сирек кездесетін нәрсе, бірақ соған қарамастан, ол философиялық білімді негіздеу тәсілі ретінде де орын алады. Мысалы, биомедициналық ғылымдардың миға механикалық, электрлік, химиялық әсер ету кезіндегі сананың өзгеруі туралы эмпирикалық деректері сананың ми қызметі ретіндегі ғылыми философияның ең маңызды ұстанымын растайды. Бірақ жанның денеден тыс болуы туралы идея сенімді эмпирикалық растауға ие емес, сондықтан ғылымның да, ғылыми философияның да ұстанымы емес, оны қабылдайтын ғылыми емес философияның, псевдоғылымның және діннің мазмұнына кіреді. Қосымша мысалдар: 100°С шекарадағы судың сұйық күйден газ тәрізді күйге өтуі – саннан сапаға өту заңын растау; оң және теріс электр тоғының, ассоциация мен диссоциацияның, тұқымқуалаушылық пен өзгергіштіктің және т.б. болуы диалектикалық қайшылық заңының бар екендігін көрсетеді.
Жалпы негізділік жағдайы философияда ерекше. Әрине, онда толық жалпы негізділік жоқ, бірақ жеке философиялық ағымдар мен мектептер шегінде салыстырмалы жалпы негізділік бар, яғни олар үшін ортақ идеялармен біріктірілген пікірлестер топтары бар. плюрализмнің дәрежесі жеке ғылымдарға қарағанда жоғары. Бұл философтардың ұстанымына мотивациялық және эмоционалдық факторлардың әсерінен болып отыр.
Мысалы, жанның өлмейтіндігіне деген сенім бала кезінен сынға ұшырамайтын жастан қалыптасады, үнемі бейсаналықпен қоректенеді және жасы ұлғайған сайын өлім қорқынышы мен мәңгі өмір сүруге деген құштарлық дүниені материалистік тұрғыдан түсінуге қарай ығысады. Ал ғылыми философия ережелерінің ақиқаттығына нақты дәлелдер келтірілсе де, идеалистік бағыттағы философ үшін бұл дәлелдер нанымды болып көрінбейді және қабылданбайды. Мысалы, лаңкестік әрекеттің салдарынан сәбилердің өлімі абсолюттің - құдіретті, бәрін білуші, толық дана, мейірімді және әділ Құдайдың бар екендігі мойындалса, ақылға қонымды түсініктеме бермейді. Бұл ақиқатқа қандай түсіндірме берсек те, Алланың бір қасиеті (немесе құдіреттілік, не бәрін білу, не хикмет, не мейірімділік) жоғалатыны сөзсіз.
Дегенмен, бұл дәлел діндар адамдар мен идеалистік философтар үшін жұмыс істемейді. Адамзат шын мәнінде адамгершілік пен интеллектуалдық батыл болып, қиын уақыттағыдай жұбаныш беретін иллюзияларды қажет етпеген кезде, философияда пікірлестік, ымырасыздық, негізгі идеялардың үйлесімсіздігі жойылады және маңыздылығы жеке ғылымдардағыдай болады.
Философияның ғылыми сипаты туралы мәселені талқылағанда, философияның ғылыми сипатының әртүрлі дәрежелері болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Мысалы, Гегель философиясы сенімді деректерге негізделген және әлемдегі даму процестерін дәл көрсететін сәттерде ғылыми болып табылады. Бірақ ол абсолютті идеяның бар екендігі және одан объективті дүниенің алшақтығы туралы сенімсіз ұсыныстарды қолданатын жерде ғылыми емес. Яғни, осыдан философияның екіұштылығы көрінеді. Оны нақты ғылым немесе ғылым емес деп жеке дара бөліп ала алмаймыз.
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер:
Жанатаев Данат, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты;
Исмаил Анель, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, физика-техникалық факультетінің магистранты;
Советхан Айсана, әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, физика-техникалық факультетінің магистранты.
