Soŋǧy uaqytta filosofiia ǧylym bola ala ma degen sūraq öte qarqyndy talqylanuda. Būl mäselede men İ.A.Gobozovtyŋ «ärtürlı filosofiialar bar, olardyŋ keibıreulerı ǧylymi sipatta bolsa, basqalary joq» degen pıkırımen bölısemın. Būl ūstanymdy negızdeu üşın bılımnıŋ ǧylymi sipatynyŋ kriteriilerın qarastyryp, filosofiianyŋ osy kriteriilerge jauap bere alatynyn anyqtau kerek. Mūndai täsıldıŋ qajettılıgın V.D.Ruta dūrys atap öttı.
Bügıngı taŋda ǧylymi sipattaǧy kelesı kriteriiler äzırlendı.
Däleldeu – ärbır ūstanymdy basqa, būrynnan däleldengen ūstanymdarmen logikalyq negızdeu. Ǧylymsyz jaǧdaida bılımnıŋ aqiqaty ne mülde däleldenbeidı (mysaly, önerde), ne dälel retınde keibır dälelder ǧana berıledı (qarapaiym bılımde, dınde, jalǧan ǧylymda). Al ǧylymda ǧana jetkılıktı sebeptıŋ logikalyq zaŋy qataŋ saqtalady. Mūndai negız dep qisyndy türde däleldengen ereje tuyndaityn ädeiı şynaiy erejelerdıŋ jiyntyǧy tüsınıledı. Mysaly, «barlyq metaldar elektr togyn ötkızedı» jäne «mys - metall» degen erejelerden mys elektr ötkızgış bolyp şyǧady.
Jüielılık – ǧylymi bılımde bır-bırın joqqa şyǧaratyn paiymdaular bolmauy kerek. Kriterii qaişylyqtyŋ logikalyq zaŋynyŋ saldary bolyp tabylady: bırın-bırı joqqa şyǧaratyn ekı tūjyrym bır uaqytta aqiqat bola almaidy. Ǧylymi emes bılımde qarama-qaişylyqtar kezdesedı: mysaly, dınde barlyǧyn Qūdaidyŋ aldyn ala belgılegenı jäne sonymen bırge adamnyŋ erkındıgı tanylady; dünienıŋ jaratuşysy jäne bileuşısı (Qūdai) qūdırettı, bärın bıluşı, absoliuttı jaqsy, bıraq düniede zūlymdyq bar.
Empirikalyq (eksperimenttık, praktikalyq) synau – teoriialyq ūstanymdardyŋ şyndyqnemese jalǧandyǧyn täjıribede nemese oqiǧalardyŋ tabiǧi barysyn baqylauda alynǧan praktikalyq nätijelermen korreliasiialau arqyly anyqtau. Kriterii ekı komponenttı qamtidy - rastau (tekseru) jäne terıske şyǧaru (falsifikasiia). Bırınşı komponent – aqiqatty tabuǧa, ekınşısı – ǧylymi bılımdegı jalǧandy kesuge baǧyttalǧan. Gipoteza boljaǧan saldarlardyŋ faktılermen säikes keluı (senımdı praktikalyq nätijeler) onyŋ aqiqatynyŋ kriteriiı qyzmetın atqarady, olardyŋ säikes kelmeuı jalǧandyq kriteriiı bolyp tabylady. Bır rastau nemese terıske şyǧaru äreketı kez kelgen bılımnıŋ aqiqat mäselesın şeşpeidı. Tekseru men būrmalaudyŋ ūzaq, köp ärekettı prosesınıŋ arqasynda ǧana bılım obektıge gnoseologiialyq tūrǧydan jaqyndaidy jäne onyŋ aqiqattyǧy turaly qorytyndy jasauǧa mümkındık alady. Empirikalyq rastau – aqiqattyŋ jetekşı kriteriiı. Şyndyq kriteriiı qazırdıŋ özınde ǧylymi sipattaǧy kriterii.
Jüielılık (tūtastyq, kogerenttılık) – ǧylymi bılımnıŋ barlyq elementterı özara bailanysty jäne bır-bırıne täueldı. Aqiqattyŋ logikalyq kriteriiı bılımnıŋ jüielı qasietıne negızdeledı: eger gipotetikalyq bılım logika zaŋdary boiynşa būrynnan qabyldanǧan (senımdı) bılımge säikes kelse, ol da aqiqat. Aqiqattyŋ logikalyq kriteriiı praktikalyq kriteriiden tuyndaidy: gipotetikalyq bılımnıŋ aqiqattyǧyn däleldeude praktikalyq rastaudy alǧan erejeler qoldanylady.
Būl kriteriilerdı ǧalymdardyŋ qabyldauy jäne paidalanuy ǧylymnyŋ tıkelei maqsaty bolyp tabylatyn bılımnıŋ maksimaldy obektivtılıgıne qol jetkızudı qamtamasyz etedı. Būl kriteriilerdıŋ barlyǧy absoliuttı emes, salystyrmaly: ǧylymdarda eşqandai kriteriilerge säikes kelmeitın fragmentter bar. Atap aitqanda, ǧylymda qaişylyqtar boluy mümkın, bıraq olar onyŋ damuyn yntalandyrady jäne uaqyt öte kele şeşıledı. Mysaly, «atom bölınbeidı – atom bölınedı» degen qaişylyq iadrolyq fizikanyŋ paida boluyna türtkı boldy jäne «atom himiialyq reaksiialarda bölınbeidı, iadrolyq reaksiialarda bölınedı» pozisiiasynda şeşıldı. Kez kelgen bılımnıŋ ǧylymi nemese ǧylymi emestıgı turaly mäselenı şeşu üşın joǧaryda atalǧan kriteriilerdıŋ bükıl keşenın paidalanu qajet. Bıraq ǧylymda būl kriteriilerdıŋ salystyrmalylyǧyna bailanysty şynaiy ūstanymdarmen bırge ärqaşan qate pıkırler de bolady, bıraq olar ünemı joiylyp otyrady.
Ärine, filosofiialyq ūsynystardy eksperimenttık tekseru sirek kezdesetın närse, bıraq soǧan qaramastan, ol filosofiialyq bılımdı negızdeu täsılı retınde de oryn alady. Mysaly, biomedisinalyq ǧylymdardyŋ miǧa mehanikalyq, elektrlık, himiialyq äser etu kezındegı sananyŋ özgeruı turaly empirikalyq derekterı sananyŋ mi qyzmetı retındegı ǧylymi filosofiianyŋ eŋ maŋyzdy ūstanymyn rastaidy. Bıraq jannyŋ deneden tys boluy turaly ideia senımdı empirikalyq rastauǧa ie emes, sondyqtan ǧylymnyŋ da, ǧylymi filosofiianyŋ da ūstanymy emes, ony qabyldaityn ǧylymi emes filosofiianyŋ, psevdoǧylymnyŋ jäne dınnıŋ mazmūnyna kıredı. Qosymşa mysaldar: 100°S şekaradaǧy sudyŋ sūiyq küiden gaz tärızdı küige ötuı – sannan sapaǧa ötu zaŋyn rastau; oŋ jäne terıs elektr toǧynyŋ, assosiasiia men dissosiasiianyŋ, tūqymqualauşylyq pen özgergıştıktıŋ jäne t.b. boluy dialektikalyq qaişylyq zaŋynyŋ bar ekendıgın körsetedı.
Jalpy negızdılık jaǧdaiy filosofiiada erekşe. Ärine, onda tolyq jalpy negızdılık joq, bıraq jeke filosofiialyq aǧymdar men mektepter şegınde salystyrmaly jalpy negızdılık bar, iaǧni olar üşın ortaq ideialarmen bırıktırılgen pıkırlester toptary bar. pliuralizmnıŋ därejesı jeke ǧylymdarǧa qaraǧanda joǧary. Būl filosoftardyŋ ūstanymyna motivasiialyq jäne emosionaldyq faktorlardyŋ äserınen bolyp otyr.
Mysaly, jannyŋ ölmeitındıgıne degen senım bala kezınen synǧa ūşyramaityn jastan qalyptasady, ünemı beisanalyqpen qorektenedı jäne jasy ūlǧaiǧan saiyn ölım qorqynyşy men mäŋgı ömır süruge degen qūştarlyq dünienı materialistık tūrǧydan tüsınuge qarai yǧysady. Al ǧylymi filosofiia erejelerınıŋ aqiqattyǧyna naqty dälelder keltırılse de, idealistık baǧyttaǧy filosof üşın būl dälelder nanymdy bolyp körınbeidı jäne qabyldanbaidy. Mysaly, laŋkestık ärekettıŋ saldarynan säbilerdıŋ ölımı absoliuttıŋ - qūdırettı, bärın bıluşı, tolyq dana, meiırımdı jäne ädıl Qūdaidyŋ bar ekendıgı moiyndalsa, aqylǧa qonymdy tüsınıkteme bermeidı. Būl aqiqatqa qandai tüsındırme bersek te, Allanyŋ bır qasietı (nemese qūdırettılık, ne bärın bılu, ne hikmet, ne meiırımdılık) joǧalatyny sözsız.
Degenmen, būl dälel dındar adamdar men idealistık filosoftar üşın jūmys ıstemeidı. Adamzat şyn mänınde adamgerşılık pen intellektualdyq batyl bolyp, qiyn uaqyttaǧydai jūbanyş beretın illiuziialardy qajet etpegen kezde, filosofiiada pıkırlestık, ymyrasyzdyq, negızgı ideialardyŋ üilesımsızdıgı joiylady jäne maŋyzdylyǧy jeke ǧylymdardaǧydai bolady.
Filosofiianyŋ ǧylymi sipaty turaly mäselenı talqylaǧanda, filosofiianyŋ ǧylymi sipatynyŋ ärtürlı därejelerı boluy mümkın ekenın este ūstaǧan jön. Mysaly, Gegel filosofiiasy senımdı derekterge negızdelgen jäne älemdegı damu prosesterın däl körsetetın sätterde ǧylymi bolyp tabylady. Bıraq ol absoliuttı ideianyŋ bar ekendıgı jäne odan obektivtı dünienıŋ alşaqtyǧy turaly senımsız ūsynystardy qoldanatyn jerde ǧylymi emes. Iаǧni, osydan filosofiianyŋ ekıūştylyǧy körınedı. Ony naqty ǧylym nemese ǧylym emes dep jeke dara bölıp ala almaimyz.
Paidalanylǧan ädebietter men sıltemeler:
Janataev Danat, äl Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty;
İsmail Anel, äl Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, fizika-tehnikalyq fakultetınıŋ magistranty;
Sovethan Aisana, äl Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, fizika-tehnikalyq fakultetınıŋ magistranty.
