Sońǵy ýaqytta fılosofııa ǵylym bola ala ma degen suraq óte qarqyndy talqylanýda. Bul máselede men I.A.Gobozovtyń «ártúrli fılosofııalar bar, olardyń keıbireýleri ǵylymı sıpatta bolsa, basqalary joq» degen pikirimen bólisemin. Bul ustanymdy negizdeý úshin bilimniń ǵylymı sıpatynyń krıterıılerin qarastyryp, fılosofııanyń osy krıterıılerge jaýap bere alatynyn anyqtaý kerek. Mundaı tásildiń qajettiligin V.D.Rýta durys atap ótti.
Búgingi tańda ǵylymı sıpattaǵy kelesi krıterııler ázirlendi.
Dáleldeý – árbir ustanymdy basqa, burynnan dáleldengen ustanymdarmen logıkalyq negizdeý. Ǵylymsyz jaǵdaıda bilimniń aqıqaty ne múlde dáleldenbeıdi (mysaly, ónerde), ne dálel retinde keıbir dálelder ǵana beriledi (qarapaıym bilimde, dinde, jalǵan ǵylymda). Al ǵylymda ǵana jetkilikti sebeptiń logıkalyq zańy qatań saqtalady. Mundaı negiz dep qısyndy túrde dáleldengen ereje týyndaıtyn ádeıi shynaıy erejelerdiń jıyntyǵy túsiniledi. Mysaly, «barlyq metaldar elektr togyn ótkizedi» jáne «mys - metall» degen erejelerden mys elektr ótkizgish bolyp shyǵady.
Júıelilik – ǵylymı bilimde bir-birin joqqa shyǵaratyn paıymdaýlar bolmaýy kerek. Krıterıı qaıshylyqtyń logıkalyq zańynyń saldary bolyp tabylady: birin-biri joqqa shyǵaratyn eki tujyrym bir ýaqytta aqıqat bola almaıdy. Ǵylymı emes bilimde qarama-qaıshylyqtar kezdesedi: mysaly, dinde barlyǵyn Qudaıdyń aldyn ala belgilegeni jáne sonymen birge adamnyń erkindigi tanylady; dúnıeniń jaratýshysy jáne bıleýshisi (Qudaı) qudiretti, bárin bilýshi, absolıýtti jaqsy, biraq dúnıede zulymdyq bar.
Empırıkalyq (eksperımenttik, praktıkalyq) synaý – teorııalyq ustanymdardyń shyndyqnemese jalǵandyǵyn tájirıbede nemese oqıǵalardyń tabıǵı barysyn baqylaýda alynǵan praktıkalyq nátıjelermen korrelıaııalaý arqyly anyqtaý. Krıterıı eki komponentti qamtıdy - rastaý (tekserý) jáne teriske shyǵarý (falsıfıkaııa). Birinshi komponent – aqıqatty tabýǵa, ekinshisi – ǵylymı bilimdegi jalǵandy kesýge baǵyttalǵan. Gıpoteza boljaǵan saldarlardyń faktilermen sáıkes kelýi (senimdi praktıkalyq nátıjeler) onyń aqıqatynyń krıterııi qyzmetin atqarady, olardyń sáıkes kelmeýi jalǵandyq krıterııi bolyp tabylady. Bir rastaý nemese teriske shyǵarý áreketi kez kelgen bilimniń aqıqat máselesin sheshpeıdi. Tekserý men burmalaýdyń uzaq, kóp áreketti proesiniń arqasynda ǵana bilim obektige gnoseologııalyq turǵydan jaqyndaıdy jáne onyń aqıqattyǵy týraly qorytyndy jasaýǵa múmkindik alady. Empırıkalyq rastaý – aqıqattyń jetekshi krıterııi. Shyndyq krıterııi qazirdiń ózinde ǵylymı sıpattaǵy krıterıı.
Júıelilik (tutastyq, kogerenttilik) – ǵylymı bilimniń barlyq elementteri ózara baılanysty jáne bir-birine táýeldi. Aqıqattyń logıkalyq krıterııi bilimniń júıeli qasıetine negizdeledi: eger gıpotetıkalyq bilim logıka zańdary boıynsha burynnan qabyldanǵan (senimdi) bilimge sáıkes kelse, ol da aqıqat. Aqıqattyń logıkalyq krıterııi praktıkalyq krıterııden týyndaıdy: gıpotetıkalyq bilimniń aqıqattyǵyn dáleldeýde praktıkalyq rastaýdy alǵan erejeler qoldanylady.
Bul krıterıılerdi ǵalymdardyń qabyldaýy jáne paıdalanýy ǵylymnyń tikeleı maqsaty bolyp tabylatyn bilimniń maksımaldy obektıvtiligine qol jetkizýdi qamtamasyz etedi. Bul krıterıılerdiń barlyǵy absolıýtti emes, salystyrmaly: ǵylymdarda eshqandaı krıterıılerge sáıkes kelmeıtin fragmentter bar. Atap aıtqanda, ǵylymda qaıshylyqtar bolýy múmkin, biraq olar onyń damýyn yntalandyrady jáne ýaqyt óte kele sheshiledi. Mysaly, «atom bólinbeıdi – atom bólinedi» degen qaıshylyq ıadrolyq fızıkanyń paıda bolýyna túrtki boldy jáne «atom hımııalyq reakııalarda bólinbeıdi, ıadrolyq reakııalarda bólinedi» pozıııasynda sheshildi. Kez kelgen bilimniń ǵylymı nemese ǵylymı emestigi týraly máseleni sheshý úshin joǵaryda atalǵan krıterıılerdiń búkil keshenin paıdalaný qajet. Biraq ǵylymda bul krıterıılerdiń salystyrmalylyǵyna baılanysty shynaıy ustanymdarmen birge árqashan qate pikirler de bolady, biraq olar únemi joıylyp otyrady.
Árıne, fılosofııalyq usynystardy eksperımenttik tekserý sırek kezdesetin nárse, biraq soǵan qaramastan, ol fılosofııalyq bilimdi negizdeý tásili retinde de oryn alady. Mysaly, bıomedıınalyq ǵylymdardyń mıǵa mehanıkalyq, elektrlik, hımııalyq áser etý kezindegi sananyń ózgerýi týraly empırıkalyq derekteri sananyń mı qyzmeti retindegi ǵylymı fılosofııanyń eń mańyzdy ustanymyn rastaıdy. Biraq jannyń deneden tys bolýy týraly ıdeıa senimdi empırıkalyq rastaýǵa ıe emes, sondyqtan ǵylymnyń da, ǵylymı fılosofııanyń da ustanymy emes, ony qabyldaıtyn ǵylymı emes fılosofııanyń, psevdoǵylymnyń jáne dinniń mazmunyna kiredi. Qosymsha mysaldar: 100°S shekaradaǵy sýdyń suıyq kúıden gaz tárizdi kúıge ótýi – sannan sapaǵa ótý zańyn rastaý; oń jáne teris elektr toǵynyń, assoıaııa men dıssoıaııanyń, tuqymqýalaýshylyq pen ózgergishtiktiń jáne t.b. bolýy dıalektıkalyq qaıshylyq zańynyń bar ekendigin kórsetedi.
Jalpy negizdilik jaǵdaıy fılosofııada erekshe. Árıne, onda tolyq jalpy negizdilik joq, biraq jeke fılosofııalyq aǵymdar men mektepter sheginde salystyrmaly jalpy negizdilik bar, ıaǵnı olar úshin ortaq ıdeıalarmen biriktirilgen pikirlester toptary bar. plıýralızmniń dárejesi jeke ǵylymdarǵa qaraǵanda joǵary. Bul fılosoftardyń ustanymyna motıvaııalyq jáne emoıonaldyq faktorlardyń áserinen bolyp otyr.
Mysaly, jannyń ólmeıtindigine degen senim bala kezinen synǵa ushyramaıtyn jastan qalyptasady, únemi beısanalyqpen qorektenedi jáne jasy ulǵaıǵan saıyn ólim qorqynyshy men máńgi ómir súrýge degen qushtarlyq dúnıeni materıalıstik turǵydan túsinýge qaraı yǵysady. Al ǵylymı fılosofııa erejeleriniń aqıqattyǵyna naqty dálelder keltirilse de, ıdealıstik baǵyttaǵy fılosof úshin bul dálelder nanymdy bolyp kórinbeıdi jáne qabyldanbaıdy. Mysaly, lańkestik árekettiń saldarynan sábılerdiń ólimi absolıýttiń - qudiretti, bárin bilýshi, tolyq dana, meıirimdi jáne ádil Qudaıdyń bar ekendigi moıyndalsa, aqylǵa qonymdy túsinikteme bermeıdi. Bul aqıqatqa qandaı túsindirme bersek te, Allanyń bir qasıeti (nemese qudirettilik, ne bárin bilý, ne hıkmet, ne meıirimdilik) joǵalatyny sózsiz.
Degenmen, bul dálel dindar adamdar men ıdealıstik fılosoftar úshin jumys istemeıdi. Adamzat shyn máninde adamgershilik pen ıntellektýaldyq batyl bolyp, qıyn ýaqyttaǵydaı jubanysh beretin ıllıýzııalardy qajet etpegen kezde, fılosofııada pikirlestik, ymyrasyzdyq, negizgi ıdeıalardyń úılesimsizdigi joıylady jáne mańyzdylyǵy jeke ǵylymdardaǵydaı bolady.
Fılosofııanyń ǵylymı sıpaty týraly máseleni talqylaǵanda, fılosofııanyń ǵylymı sıpatynyń ártúrli dárejeleri bolýy múmkin ekenin este ustaǵan jón. Mysaly, Gegel fılosofııasy senimdi derekterge negizdelgen jáne álemdegi damý proesterin dál kórsetetin sátterde ǵylymı bolyp tabylady. Biraq ol absolıýtti ıdeıanyń bar ekendigi jáne odan obektıvti dúnıeniń alshaqtyǵy týraly senimsiz usynystardy qoldanatyn jerde ǵylymı emes. Iaǵnı, osydan fılosofııanyń ekiushtylyǵy kórinedi. Ony naqty ǵylym nemese ǵylym emes dep jeke dara bólip ala almaımyz.
Paıdalanylǵan ádebıetter men siltemeler:
Janataev Danat, ál Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty;
Ismaıl Anel, ál Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, fızıka-tehnıkalyq fakýltetiniń magıstranty;
Sovethan Aısana, ál Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, fızıka-tehnıkalyq fakýltetiniń magıstranty.
