قر مەملەكەتتىك حاتشىسى ەرلان قارين قازاقتىلدى سايتتاردىڭ جۋرناليستەرىمەن كەزدەسىپ، جاقىندا قۇرىلعان «Qazaq media Association» قاۋىمداستىعىنىڭ ماقسات-مىندەتتەرىمەن تانىستى. باق سالاسى بويىنشا بارىنشا اشىق وتكەن باس قوسۋدىڭ سوڭىندا قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى. نازارلارىڭىزعا «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى جانە وزگە دە ارىپتەستەر تاراپىنان قويىلعان ماڭىزدى سۇراقتار مەن تۇششىمدى جاۋاپتاردى ۇسىنامىز.
– «قاڭتار وقيعاسىنا» قاتىستى كوزقاراسىڭىزدى، پىكىرىڭىزدى ايتساڭىز؟
– «قاڭتار وقيعاسى» تۋرالى كوپ ايتىلدى. مەنىڭشە، ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ وقيعاعا قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان قاجەتتى اقپارات ۇنەمى بەرىلىپ وتىردى. مەملەكەت باسشىسى دا العاشقى ساتتەن باستاپ ءجيى ۇندەۋ جاساپ، سۇحبات بەرىپ وتىردى. ال، سوڭعى ۋاقىتتا باس پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بريفينگتەر ۇيىمداستىرىپ، قوعام كوكەيىندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدە. ولار تەرگەۋ بارىسى تۋرالى، جاڭادان پايدا بولعان اقپاراتتار بويىنشا ۋاقىتىندا تۇسىنىكتەمە بەرىپ كەلەدى. ياعني، بۇرىن وسىعان ۇقساس وقيعالار كەزىندەگى مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق جۇيەسى مەن بۇل جولعى اقپارات تاراتۋدا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. بيلىك مۇمكىندىگىنشە بەلسەندى ءارى اشىق ساياسات ۇستاندى.
«قاڭتار وقيعاسىندا» ءبىز نەنى كوردىك؟ ءبىز وقيعالاردىڭ تولقىن-تولقىن بولىپ دامىعانىنا كۋا بولدىق. ءبىرىنشى تولقىندا ازاماتتار بەيبىت شەرۋگە شىقتى. شەرۋشىلەر مەن پوليتسيا اراسىندا ەشقانداي قاقتىعىس بولعان جوق. وسىنى بىردەن اشىپ ايتۋ كەرەك. وعان ءتۇرلى بەينەجازبالاردى قاراپ، كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. مەن سول كۇندەرى، ياعني 3-8 قاڭتار ارالىعىندا ماڭعىستاۋدا ۇيلەستىرۋ شتابىندا جۇمىس ىستەدىم. وسى ۋاقىتتا بىردە-ءبىر قاقتىعىس ورىن العان جوق. سەبەبى شەرۋگە شىققان ازاماتتار ارانداتۋشىلىققا جول بەرمەدى. سوعان سايكەس، كۇشتىك قۇرىلىم وكىلدەرى دە كيكىلجىڭگە بارمادى. ايتپەسە، اقتاۋدىڭ وزىندە جيىرما مىڭعا جۋىق ادام الاڭدا تۇردى. ءبىز بۇدان قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قاقتىعىسقا مۇددەلى بولماعانىن بايقايمىز. الماتىدا دا باس كەزىندە جاعداي سولاي ءوربىدى. بىراق ەكىنشى تولقىندا كوشەگە ءارتۇرلى جاستاردىڭ ءتۇرلى توپتارى شىقتى. ولاردىڭ اراسىنا ساياسي ەكسترەميستەر ەندى. ءتۇرلى ۇراندار تاستاپ، بەيبىت شەرۋدى راديكالدى باعىتقا يتەرمەلەي باستادى. ەكىنشى تولقىندا قاقتىعىستار ورىن الدى. ال ءۇشىنشى تولقىندا كوشەگە كريمينالدى توپتار مەن راديكالدى توپ وكىلدەرى شىقتى. ناتيجەسىندە عيماراتتاردى ورتەۋ، پوليتسيا وكىلدەرىمەن قاقتىعىس، مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنە شابۋىلدار، دۇكەندەردى توناۋ ارەكەتتەرى بەلەڭ الدى. قاڭتار وقيعاسىن وسىنداي نەگىزگى ءۇش تولقىنعا ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك. بۇلاردىڭ اراجىگىن اجىراتىپ ايتۋ ماڭىزدى.
ءبىز ءۇش تولقىن دەپ وتىرمىز عوي، بىراق ءتورتىنشى جانە بەسىنشى تولقىننىڭ دا بولۋى مۇمكىن ەدى. بىراق ونى جۇزەگە اسىرۋعا بيلىك جول بەرمەدى. ايتالىق، قاڭتار وقيعاسى كەزىندە حالىقارالىق راديكالدى توپتاردىڭ قاتارىندا جۇرگەن ازاماتتار ەلىمىزدەگى جاسىرىن ۇيقىداعى ۇياشىقتارعا (سپياششيە ياچەيكي) ۇندەۋ تاستاپ، جيھادقا شاقىرادى.
وسى ورايدا 2016 جىلى اقتوبەدە بولعان قايعىلى وقيعانى ەسكە الايىق. سول كەزدە 25 ادام بۇكىل ەلدى باسىنا كوتەرگەن جوق پا؟ حالىق «بۇل قايدان شىققان تەرروريستەر؟» دەپ ويلادى. سەبەبى بىزدە سودىر دەسەڭ بىردەن قارۋ اسىنىپ، اۆتومات ۇستاعان ادام كوزگە ەلەستەيدى. اقتوبەدە تەراكت جاساعان ازاماتتار ناقتى ءبىر ۇيىمنىڭ مۇشەسى ەمەس-ءتىن. ءبىر كۇنى ءوزارا ارالاسىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى ۇلدى بولادى. اينالاسىنداعى ازاماتتاردى ۇيىنە شاقىرادى. تاڭەرتەڭ ۇيىنەن قوناققا شىققان ەلۋ ادامنىڭ ەشبىرى سول كۇنى تۇستە «تەراكت جاسايمىز» دەپ ويلاعان جوق. قوناق ۇستىندە ءۇي يەسى ۆاتساپ ارقىلى سيريادان كەلگەن اۋديونى تىڭداتادى. ۇندەۋدىڭ ماقساتى – جيھادقا شاقىرۋ. مىنە، سونى تىڭدايدى دا 25 جىگىت تەرراكت جاسايدى. ءبىر عانا اۋديونى تىڭداپ، وسىنداي وقيعا بولدى. ءبىز ول وقيعانى تەراكت دەدىك پە؟ تەراكت دەدىك. نەگە ءبىز ءدال سونداي ستسەناريمەن بولعان الماتىداعى وقيعالاردى تەراكت نەمەسە تەراكت ەمەس دەپ داۋلاسىپ جاتىرمىز. ول جەردە دە ناقتى ءبىر ۇيىمنىڭ وكىلدەرى بولمادى دەيدى. سەبەبى ازاماتتار كوبىنە بەلگىلى ءبىر ۇيىمنىڭ قۇرامىندا بولماسا دا، جيھاد ماسەلەسىن تالقىلايدى. بىزدەگى راديكاليزمنىڭ ەرەكشەلىگى دە وسى. ونىڭ ەكى جاعى بار. ءبىر جاعى، ناقتى ۇيىمنىڭ جوعى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ونداي ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا جول بەرمەي، كۇرەسىپ كەلە جاتىرمىز. ال قاۋىپتى تۇسى اۆتونومدى تۇردە، كەزدەيسوق وسىنداي وقيعالارعا بارا سالاتىندىعىندا. سول كۇندەرى مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ عيماراتتارىنا، پوليتسياعا، ستراتەگيالىق جانە الەۋمەتتىك نىساندارعا شابۋىلداردى كوردىك. زاڭ بويىنشا بۇل تەرروريزم اكتىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. مىنە، قاڭتار وقيعاسى بىزگە سونى ايقىن دالەلدەپ تۇر. ءار تولقىننىڭ اراسىندا بايلانىس بار. تەرگەۋدىڭ ماقساتى وسى بايلانىستاردى انىقتاۋ. سول كۇندەرى تارازى باسىندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز تۇردى. بۇل اسىرا سىلتەگەندىك ەمەس.
– قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ياكىن ينكار ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى تۇتقىندالا باستادى. بۇدان كەيىن تەرروريزمگە شەكتەۋ قويۋ جانە كۇرەسۋ شارالارىن مەملەكەت كۇشەيتە مە؟
– ەڭ ءبىرىنشى تەرگەۋ شارالارى تولىق اياقتالۋى ءتيىس. سول بويىنشا تەرروريزممەن كۇرەسۋ جولدارى جانە باسقا دا امالدارى قايتا قارالاتىن بولادى. ارينە، ءبىز قازىر «تەرروريزممەن، راديكاليزممەن كۇرەستە قانداي جاڭا تاسىلدەردى ەسكەرۋگە ءتيىسپىز، نەنى نازاردا ۇستاۋعا مىندەتتىمىز؟» دەگەن باعىتتا قىزۋ تالقىلاۋلار جۇرگىزىپ جاتىرمىز. تەك تازا راديكاليزم نەمەسە تازا تەرروريزم ەمەس، سوعان اپاراتىن فاكتورلارمەن كۇرەسۋدىڭ العىشارتتارىن دا قاراستىرۋدامىز. تەرروريزم، راديكاليزم ول قوعامداعى الەۋمەتتىك دەرتتىڭ بەلگىسى عانا. ال ءبىز سول دەرتكە، الەۋمەتتىك كەسەلگە العىشارت بولىپ وتىرعان فاكتورلاردى انىقتاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان الدىمىزدا ءتۇرلى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزۋ مىندەتى تۇر. راديكاليزممەن كۇرەس – ورتاق مىندەت. كوشەدەگى راديكاليزمنەن باسقا، قوعامداعى كەيبىر راديكالدى ريتوريكالارعا دا توسقاۋىل قويۋ كەرەك.
– پرەزيدەنتتىڭ جاقىن كۇندەرى جاسايتىن جولداۋىنان قانداي وزگەرىستەر كۇتۋگە بولادى؟
– جولداۋ حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. بارلىق ماسەلە قوعامدىق تالقىلاۋ ارقىلى پىسىقتالۋدا. ءبىر اي بۇرىن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسىن وتكىزدىك. جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. ءبىر عانا ءماجىلىستىڭ بارىسىندا 37 ادام ءسوز سويلەدى. ودان بولەك ءتۇرلى ساراپشىلاردىڭ دا پىكىرلەرى ەسكەرىلۋدە. ونىڭ ىشىندە بيلىكتى قولدايتىن دا، سىنايتىن دا ساراپشىلار بار. ايماقتارعا دا بارىپ، ءتۇرلى كوزقاراستاردى جيناقتادىق. وسىلايشا، تالقىلاۋ جۇمىستارى جان-جاقتى جۇرۋدە. جولداۋدا قوعام كۇتكەن جانە كۇتپەگەن وزگەرىستەر ايتىلىپ قالۋى ىقتيمال. سەبەبى تالقىلاۋلار بارىسىندا قوزعالماعان، كوتەرىلمەگەن باستامالاردى دا زەرتتەپ جاتىرمىز.
– «جاڭا قازاقستاندا» مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ حالىقپەن ديالوگ جاساۋى قالاي ىسكە اسادى؟
– ءبىزدىڭ كەيبىر ارىپتەستەرمىزدىڭ جابىق فورماتتا جۇمىس ىستەپ ۇيرەنىپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. كوبىنە بريفينگ ارقىلى اقپارات بەرىپ جاتادى. ال وندا كوپ سۇراق قويىلمايدى. ارينە، ودان قانداي داعدى قالىپتاسۋى مۇمكىن؟ دەگەنمەن وڭ وزگەرىستەر دە جوق ەمەس. مىسالى، قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى دە كوپشىلىك الدىنا شىعىپ، ءتيىستى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋدە. پرەزيدەنتتىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى نەگىزىندە بارلىق جاۋاپتى تۇلعالار جۇرتشىلىقپەن اشىق پىكىرلەسىپ، كەرى بايلانىس ورناتۋى ءتيىس. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار جالعاسا بەرەدى.
دايىنداعان – ارمان اۋباكىر
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
