QR Memlekettık hatşysy Erlan Qarin qazaqtıldı saittardyŋ jurnalisterımen kezdesıp, jaqynda qūrylǧan «Qazaq media Association» qauymdastyǧynyŋ maqsat-mındetterımen tanysty. BAQ salasy boiynşa barynşa aşyq ötken bas qosudyŋ soŋynda qoǧamdaǧy özektı mäseleler boiynşa qoiylǧan sūraqtarǧa jauap berdı. Nazarlaryŋyzǧa «Adyrna» ūlttyq portaly jäne özge de ärıptester tarapynan qoiylǧan maŋyzdy sūraqtar men tūşymdy jauaptardy ūsynamyz.
– «Qaŋtar oqiǧasyna» qatysty közqarasyŋyzdy, pıkırıŋızdı aitsaŋyz?
– «Qaŋtar oqiǧasy» turaly köp aityldy. Menıŋşe, bırınşı künnen bastap oqiǧaǧa qatysty memleket tarapynan qajettı aqparat ünemı berılıp otyrdy. Memleket basşysy da alǧaşqy sätten bastap jiı ündeu jasap, sūhbat berıp otyrdy. Al, soŋǧy uaqytta Bas prokuratura, Işkı ıster ministrlıgı brifingter ūiymdastyryp, qoǧam kökeiındegı sūraqtarǧa jauap berude. Olar tergeu barysy turaly, jaŋadan paida bolǧan aqparattar boiynşa uaqytynda tüsınıkteme berıp keledı. Iаǧni, būryn osyǧan ūqsas oqiǧalar kezındegı memlekettıŋ aqparattyq jüiesı men būl jolǧy aqparat taratuda ülken aiyrmaşylyq bar. Bilık mümkındıgınşe belsendı ärı aşyq saiasat ūstandy.
«Qaŋtar oqiǧasynda» bız nenı kördık? Bız oqiǧalardyŋ tolqyn-tolqyn bolyp damyǧanyna kuä boldyq. Bırınşı tolqynda azamattar beibıt şeruge şyqty. Şeruşıler men polisiia arasynda eşqandai qaqtyǧys bolǧan joq. Osyny bırden aşyp aitu kerek. Oǧan türlı beinejazbalardy qarap, köz jetkızu qiyn emes. Men sol künderı, iaǧni 3-8 qaŋtar aralyǧynda Maŋǧystauda üilestıru ştabynda jūmys ıstedım. Osy uaqytta bırde-bır qaqtyǧys oryn alǧan joq. Sebebı şeruge şyqqan azamattar arandatuşylyqqa jol bermedı. Soǧan säikes, küştık qūrylym ökılderı de kikıljıŋge barmady. Äitpese, Aqtaudyŋ özınde jiyrma myŋǧa juyq adam alaŋda tūrdy. Bız būdan qūqyq qorǧau organdarynyŋ qaqtyǧysqa müddelı bolmaǧanyn baiqaimyz. Almatyda da bas kezınde jaǧdai solai örbıdı. Bıraq ekınşı tolqynda köşege ärtürlı jastardyŋ türlı toptary şyqty. Olardyŋ arasyna saiasi ekstremister endı. Türlı ūrandar tastap, beibıt şerudı radikaldy baǧytqa itermelei bastady. Ekınşı tolqynda qaqtyǧystar oryn aldy. Al üşınşı tolqynda köşege kriminaldy toptar men radikaldy top ökılderı şyqty. Nätijesınde ǧimarattardy örteu, polisiia ökılderımen qaqtyǧys, memlekettık jäne qūqyq qorǧau mekemelerıne şabuyldar, dükenderdı tonau äreketterı beleŋ aldy. Qaŋtar oqiǧasyn osyndai negızgı üş tolqynǧa bölıp qarastyru kerek. Būlardyŋ arajıgın ajyratyp aitu maŋyzdy.
Bız üş tolqyn dep otyrmyz ǧoi, bıraq törtınşı jäne besınşı tolqynnyŋ da boluy mümkın edı. Bıraq ony jüzege asyruǧa bilık jol bermedı. Aitalyq, Qaŋtar oqiǧasy kezınde halyqaralyq radikaldy toptardyŋ qatarynda jürgen azamattar elımızdegı jasyryn ūiqydaǧy ūiaşyqtarǧa (spiaşie iacheiki) ündeu tastap, jihadqa şaqyrady.
Osy oraida 2016 jyly Aqtöbede bolǧan qaiǧyly oqiǧany eske alaiyq. Sol kezde 25 adam bükıl eldı basyna kötergen joq pa? Halyq «būl qaidan şyqqan terrorister?» dep oilady. Sebebı bızde sodyr deseŋ bırden qaru asynyp, avtomat ūstaǧan adam közge elesteidı. Aqtöbede terakt jasaǧan azamattar naqty bır ūiymnyŋ müşesı emes-tın. Bır künı özara aralasyp jürgen jıgıtterdıŋ bırı ūldy bolady. Ainalasyndaǧy azamattardy üiıne şaqyrady. Taŋerteŋ üiınen qonaqqa şyqqan elu adamnyŋ eşbırı sol künı tüste «terakt jasaimyz» dep oilaǧan joq. Qonaq üstınde üi iesı vatsap arqyly Siriiadan kelgen audiony tyŋdatady. Ündeudıŋ maqsaty – jihadqa şaqyru. Mıne, sony tyŋdaidy da 25 jıgıt terrakt jasaidy. Bır ǧana audiony tyŋdap, osyndai oqiǧa boldy. Bız ol oqiǧany terakt dedık pe? Terakt dedık. Nege bız däl sondai ssenariimen bolǧan Almatydaǧy oqiǧalardy terakt nemese terakt emes dep daulasyp jatyrmyz. Ol jerde de naqty bır ūiymnyŋ ökılderı bolmady deidı. Sebebı azamattar köbıne belgılı bır ūiymnyŋ qūramynda bolmasa da, jihad mäselesın talqylaidy. Bızdegı radikalizmnıŋ erekşelıgı de osy. Onyŋ ekı jaǧy bar. Bır jaǧy, naqty ūiymnyŋ joǧy. Osy uaqytqa deiın ondai ūiymnyŋ qūryluyna jol bermei, küresıp kele jatyrmyz. Al qauıptı tūsy avtonomdy türde, kezdeisoq osyndai oqiǧalarǧa bara salatyndyǧynda. Sol künderı memlekettık bilık organdarynyŋ ǧimarattaryna, polisiiaǧa, strategiialyq jäne äleumettık nysandarǧa şabuyldardy kördık. Zaŋ boiynşa būl terrorizm aktısı bolyp esepteledı. Mıne, qaŋtar oqiǧasy bızge sony aiqyn däleldep tūr. Är tolqynnyŋ arasynda bailanys bar. Tergeudıŋ maqsaty osy bailanystardy anyqtau. Sol künderı tarazy basynda bızdıŋ täuelsızdıgımız tūrdy. Būl asyra sıltegendık emes.
– «Qaŋtar oqiǧasyna» qatysty közqarasyŋyzdy, pıkırıŋızdı aitsaŋyz?
– «Qaŋtar oqiǧasy» turaly köp aityldy. Menıŋşe, bırınşı künnen bastap oqiǧaǧa qatysty memleket tarapynan qajettı aqparat ünemı berılıp otyrdy. Memleket basşysy da alǧaşqy sätten bastap jiı ündeu jasap, sūhbat berıp otyrdy. Al, soŋǧy uaqytta Bas prokuratura, Işkı ıster ministrlıgı brifingter ūiymdastyryp, qoǧam kökeiındegı sūraqtarǧa jauap berude. Olar tergeu barysy turaly, jaŋadan paida bolǧan aqparattar boiynşa uaqytynda tüsınıkteme berıp keledı. Iаǧni, būryn osyǧan ūqsas oqiǧalar kezındegı memlekettıŋ aqparattyq jüiesı men būl jolǧy aqparat taratuda ülken aiyrmaşylyq bar. Bilık mümkındıgınşe belsendı ärı aşyq saiasat ūstandy.
«Qaŋtar oqiǧasynda» bız nenı kördık? Bız oqiǧalardyŋ tolqyn-tolqyn bolyp damyǧanyna kuä boldyq. Bırınşı tolqynda azamattar beibıt şeruge şyqty. Şeruşıler men polisiia arasynda eşqandai qaqtyǧys bolǧan joq. Osyny bırden aşyp aitu kerek. Oǧan türlı beinejazbalardy qarap, köz jetkızu qiyn emes. Men sol künderı, iaǧni 3-8 qaŋtar aralyǧynda Maŋǧystauda üilestıru ştabynda jūmys ıstedım. Osy uaqytta bırde-bır qaqtyǧys oryn alǧan joq. Sebebı şeruge şyqqan azamattar arandatuşylyqqa jol bermedı. Soǧan säikes, küştık qūrylym ökılderı de kikıljıŋge barmady. Äitpese, Aqtaudyŋ özınde jiyrma myŋǧa juyq adam alaŋda tūrdy. Bız būdan qūqyq qorǧau organdarynyŋ qaqtyǧysqa müddelı bolmaǧanyn baiqaimyz. Almatyda da bas kezınde jaǧdai solai örbıdı. Bıraq ekınşı tolqynda köşege ärtürlı jastardyŋ türlı toptary şyqty. Olardyŋ arasyna saiasi ekstremister endı. Türlı ūrandar tastap, beibıt şerudı radikaldy baǧytqa itermelei bastady. Ekınşı tolqynda qaqtyǧystar oryn aldy. Al üşınşı tolqynda köşege kriminaldy toptar men radikaldy top ökılderı şyqty. Nätijesınde ǧimarattardy örteu, polisiia ökılderımen qaqtyǧys, memlekettık jäne qūqyq qorǧau mekemelerıne şabuyldar, dükenderdı tonau äreketterı beleŋ aldy. Qaŋtar oqiǧasyn osyndai negızgı üş tolqynǧa bölıp qarastyru kerek. Būlardyŋ arajıgın ajyratyp aitu maŋyzdy.
Bız üş tolqyn dep otyrmyz ǧoi, bıraq törtınşı jäne besınşı tolqynnyŋ da boluy mümkın edı. Bıraq ony jüzege asyruǧa bilık jol bermedı. Aitalyq, Qaŋtar oqiǧasy kezınde halyqaralyq radikaldy toptardyŋ qatarynda jürgen azamattar elımızdegı jasyryn ūiqydaǧy ūiaşyqtarǧa (spiaşie iacheiki) ündeu tastap, jihadqa şaqyrady.
Osy oraida 2016 jyly Aqtöbede bolǧan qaiǧyly oqiǧany eske alaiyq. Sol kezde 25 adam bükıl eldı basyna kötergen joq pa? Halyq «būl qaidan şyqqan terrorister?» dep oilady. Sebebı bızde sodyr deseŋ bırden qaru asynyp, avtomat ūstaǧan adam közge elesteidı. Aqtöbede terakt jasaǧan azamattar naqty bır ūiymnyŋ müşesı emes-tın. Bır künı özara aralasyp jürgen jıgıtterdıŋ bırı ūldy bolady. Ainalasyndaǧy azamattardy üiıne şaqyrady. Taŋerteŋ üiınen qonaqqa şyqqan elu adamnyŋ eşbırı sol künı tüste «terakt jasaimyz» dep oilaǧan joq. Qonaq üstınde üi iesı vatsap arqyly Siriiadan kelgen audiony tyŋdatady. Ündeudıŋ maqsaty – jihadqa şaqyru. Mıne, sony tyŋdaidy da 25 jıgıt terrakt jasaidy. Bır ǧana audiony tyŋdap, osyndai oqiǧa boldy. Bız ol oqiǧany terakt dedık pe? Terakt dedık. Nege bız däl sondai ssenariimen bolǧan Almatydaǧy oqiǧalardy terakt nemese terakt emes dep daulasyp jatyrmyz. Ol jerde de naqty bır ūiymnyŋ ökılderı bolmady deidı. Sebebı azamattar köbıne belgılı bır ūiymnyŋ qūramynda bolmasa da, jihad mäselesın talqylaidy. Bızdegı radikalizmnıŋ erekşelıgı de osy. Onyŋ ekı jaǧy bar. Bır jaǧy, naqty ūiymnyŋ joǧy. Osy uaqytqa deiın ondai ūiymnyŋ qūryluyna jol bermei, küresıp kele jatyrmyz. Al qauıptı tūsy avtonomdy türde, kezdeisoq osyndai oqiǧalarǧa bara salatyndyǧynda. Sol künderı memlekettık bilık organdarynyŋ ǧimarattaryna, polisiiaǧa, strategiialyq jäne äleumettık nysandarǧa şabuyldardy kördık. Zaŋ boiynşa būl terrorizm aktısı bolyp esepteledı. Mıne, qaŋtar oqiǧasy bızge sony aiqyn däleldep tūr. Är tolqynnyŋ arasynda bailanys bar. Tergeudıŋ maqsaty osy bailanystardy anyqtau. Sol künderı tarazy basynda bızdıŋ täuelsızdıgımız tūrdy. Būl asyra sıltegendık emes.
– Qaŋtar oqiǧasynan keiın Iakyn İnkar ūiymynyŋ müşelerı tūtqyndala bastady. Būdan keiın terrorizmge şekteu qoiu jäne küresu şaralaryn memleket küşeite me? – Eŋ bırınşı tergeu şaralary tolyq aiaqtaluy tiıs. Sol boiynşa terrorizmmen küresu joldary jäne basqa da amaldary qaita qaralatyn bolady. Ärine, bız qazır «terrorizmmen, radikalizmmen küreste qandai jaŋa täsılderdı eskeruge tiıspız, nenı nazarda ūstauǧa mındettımız?» degen baǧytta qyzu talqylaular jürgızıp jatyrmyz. Tek taza radikalizm nemese taza terrorizm emes, soǧan aparatyn faktorlarmen küresudıŋ alǧyşarttaryn da qarastyrudamyz. Terrorizm, radikalizm ol qoǧamdaǧy äleumettık derttıŋ belgısı ǧana. Al bız sol dertke, äleumettık keselge alǧyşart bolyp otyrǧan faktorlardy anyqtauymyz kerek. Sondyqtan aldymyzda türlı baǧytta jūmys jürgızu mındetı tūr. Radikalizmmen küres – ortaq mındet. Köşedegı radikalizmnen basqa, qoǧamdaǧy keibır radikaldy ritorikalarǧa da tosqauyl qoiu kerek.
– Prezidenttıŋ jaqyn künderı jasaityn Joldauynan qandai özgerıster kütuge bolady? – Joldau halyqtyŋ kökeiınde jürgen sūraqtarǧa jauap beredı. Barlyq mäsele qoǧamdyq talqylau arqyly pysyqtaluda. Bır ai būryn Ūlttyq Qoǧamdyq senım keŋesınıŋ mäjılısın ötkızdık. Jiynǧa qatysuşylardyŋ barlyǧy öz oilaryn ortaǧa saldy. Bır ǧana mäjılıstıŋ barysynda 37 adam söz söiledı. Odan bölek türlı sarapşylardyŋ da pıkırlerı eskerılude. Onyŋ ışınde bilıktı qoldaityn da, synaityn da sarapşylar bar. Aimaqtarǧa da baryp, türlı közqarastardy jinaqtadyq. Osylaişa, talqylau jūmystary jan-jaqty jürude. Joldauda qoǧam kütken jäne kütpegen özgerıster aitylyp qaluy yqtimal. Sebebı talqylaular barysynda qozǧalmaǧan, köterılmegen bastamalardy da zerttep jatyrmyz.– «Jaŋa Qazaqstanda» memlekettık qyzmetkerlerdıŋ halyqpen dialog jasauy qalai ıske asady? – Bızdıŋ keibır ärıptestermızdıŋ jabyq formatta jūmys ıstep üirenıp qalǧany jasyryn emes. Köbıne brifing arqyly aqparat berıp jatady. Al onda köp sūraq qoiylmaidy. Ärine, odan qandai daǧdy qalyptasuy mümkın? Degenmen oŋ özgerıster de joq emes. Mysaly, qaŋtar oqiǧasynan keiın qūqyq qorǧau organdarynyŋ ökılderı de köpşılık aldyna şyǧyp, tiıstı saualdarǧa jauap berude. Prezidenttıŋ «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasy negızınde barlyq jauapty tūlǧalar jūrtşylyqpen aşyq pıkırlesıp, kerı bailanys ornatuy tiıs. Būl baǧyttaǧy jūmystar jalǧasa beredı.
Daiyndaǧan – Arman ÄUBÄKIR
"Adyrna" ūlttyq portaly
