تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ناتيجەسى رەتىندە اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانىنا باعا بەرەتىن كەز جەتتى - تاريحشى

3489
Adyrna.kz Telegram

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ بۇگىنگى قىزمەتىنە جانە وزگە تاريحي رۋحاني جاڭعىرۋ جوبالارىنىڭ ىسكە اسۋىنا بىلىكتى تاريحشىلار قانداي باعا بەرەدى؟ «ادىرنا» ءتىلشىسىنىڭ بۇل سۇحباتى وسى تاقىرىپقا ارنالماق. اتالعان ماسەلەلەرگە قاتىستى «ادىرنا» پورتالىنا ءوز جاۋابىن بەرگەن تاريحشى، «حالىق العىسى» ماراپاتىنىڭ يەگەرى مەلس قۋانىشقاليەۆ بولدى.

-مەلس مىرزا، “ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ” ۇلتتىق جوباسىنىڭ باعىتى بويىنشا مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى مادەني تاربيەمەن قامتۋ قالاي جۇزەگە اسۋدا؟

-«ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ» جوباسىنىڭ باعىتى بويىنشا ءوزىم ءبىلىم بەرىپ جۇرگەن نۇر-سۇلتان قالاسى، قايىم مۇحامەدحانوۆ اتىنداعى №90 مەكتەپ-گيمنازياسىندا مادەني تاربيەگە قاتىستى جاقسى جۇمىستار اتقارىلۋدا. ءوزىم دە كۋاگەر بولىپ، ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرمىن. وقۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن ۇلتتىق تاربيەگە بايلانىستى شارالار، كىتاپ وقۋعا باۋلۋ، ادەبي، مادەني كەشتەر، كونفەرەنتسيالار، كەزدەسۋلەر ءجيى وتكىزىلۋدە. ونىمەن قوسا ءبىزدىڭ گيمنازيانىڭ نەگىزگى ماقساتى – ۇلتتىق مەكتەپ ستاتۋسىن الۋ. كوزايىم بولعان جاندار دا مەكتەپتىڭ كونتسەپتسياسىنا، بەزەندىرىلۋىنە تاڭداي قاقپاي كەتپەيدى. سەبەبى، تۇتاستاي ۇلتتىق نەگىزدە، ۇلتتىق ناقىشتا، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ سوزدەرى ورىن العان تاقتايشالارمەن اسەمدەلگەن. ءبىر ەرەكشەلىگى – تاريحي تۇلعالاردىڭ سۋرەتتەرى مەن ايتقان وسيەتتەرىنىڭ جانىندا ارنايى QR كودتار قويىلعان. وقۋشى سول كودتى سكانەرلەۋ ارقىلى عالامتوردان بەينەمالىمەتتەر كورە الادى. ودان بولەك، ارنايى الاش كابينەتى، ماعجان جۇماباەۆ، قايىم مۇحامەدحانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سىندى تۇلعالارعا ارنالعان كابينەتتەر ۇيىمداستىرىلعان. وسىلارعا سايكەس ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىنىڭ نەگىزگى باعىتى دا ۇلتتىق-مادەني تاربيە بەرۋ. ءبىلىم الۋشى جاستار قازىرگى زامانعى تەحنولوگيامەن جاساقتالعان ۇلتتىق مۇددەلەردى، تاريحي تۇلعالاردىڭ ناسيحاتىن ۇعىنار بولسا، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتەرى ءسوزسىز دەپ بىلەمىن. اتالعان جوبا ءار ايماقتا وسىنداي دەڭگەيدە ءوز جۇمىسىن اتقارار بولسا، «رۋحاني جاڭعىرۋ»-دىڭ جاڭا كەزەڭىنە نىق قادام باسامىز دەپ سەنەمىن.

رۋحاني جاڭعىرۋ بۇل – قازاقستاندىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن ساناسىن، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن وزگەرتەتىن، قايتا جاڭعىرتاتىن قوزعاۋشى كۇش. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇمىتپاي، جاھاندىق جاڭاشىلدىققا جەتەلەيتىن تىكەلەي جول وسى بولعاندىقتان، مىنا ءبىز ۇستازدار ۇلتتى تاربيەلەۋدە باسا نازارداعى جاندارمىز. ەلدىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاپ، ەركىندىگىنە سىزا تۇسىرمەيتىن ۇلت قالىپتاستىرۋدا، ۇرپاق تاربيەلەۋدە ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزى تىكەلەي بايلانىستا بولادى. قازىرگى قوعام كوزقاراسى قالىپتاسقان زەردەلى دە، زەرەك تۇلعا تاربيەلەۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ءىلىم-بىلىمگە ۇمتىلىپ، جان-جاقتى جەتىلگەن ءجون.

-“وقيتىن ۇلت” جوباسى شەڭبەرىندە حالىقتىڭ كىتاپ وقۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدا قانداي شارالار قولدانعان ءجون؟

-بۇل باعىت بويىنشا مەكتەپ جاسىنداعى بالالار اراسىندا كىتاپ وقۋ سايىستارى ۇيىمداستىرىلۋدا. ءار توقسان سايىن تومەنگى، ورتا جانە جوعارعى بۋىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ارنايى كىتاپ بەرىلەدى. دەمالىس ۋاقىتىندا اتالعان كىتاپتى وقىپ بىتىرۋگە تاپسىرما بەرىلەدى. دەمالىستان كەلگەننەن كەيىن، ارنايى سايىس بولادى. تەست سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ، مازمۇنى بويىنشا بايانداۋ باعىتتارى بويىنشا باعالاۋ جۇرگىزىلەدى. كەيىن بەلگىلى ءبىر شكالاعا قاتىستى جوعارى بالل العان وقۋشىلارعا تەك قاعاز جۇزىندەگى ماراپات ەمەس، قارجىلاي سىيلىقتار دا تاعايىندالادى. بۇل شارا جىل باسىنان بەرى بىرنەشە رەت وتكىزىلدى. وسىعان سايكەس وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعى راسىمەن ارتۋدا.

ودان بولەك، ۇستازدار اراسىندا دا وسى باعىتتا كىتاپ وقۋ تاپسىرمالارى بەرىلەدى. قاي سالانىڭ مۇعالىمى بولسا دا جارىسقا قاتىسىپ، بەرىلگەن كىتاپتاردى وقيدى. ماسەلەن، ءبىرىنشى توقساندا  ورالحان بوكەيدىڭ «اتاۋكەرە» شىعارماسىن وقىپ شىقتىق. وسى بويىنشا ارتىنشا سايىس بولىپ، جەڭىمپازدار انىقتالىپ، ىنتالاندىرۋ سىيلىقتارىمەن قوسا اقشالاي سىيلىقتار دا تابىس ەتىلدى. ال وسى الداعى جارتى جىلدىققا بەرىلگەن تاپسىرما ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» رومانىن وقۋ. مىنە وسىلايشا، ءبىزدىڭ مەكتەپتە «وقيتىن ۇلت» جوباسى بويىنشا كىتاپ وقۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا نەگىزدەلگەن وسىنداي شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، جوبا اياسى قارقىندى جۇزەگە اسىپ جاتىر.

مەنىڭشە، مەملەكەتىمىز نەمەسە جەكەلەگەن تۇلعالار، كاسىپكەرلەر كىتاپ وقۋعا شاقىراتىن ارنايى ىنتالاندىرۋ سايىستارىن ۇيىمداستىرىپ وتىرسا كەز كەلگەن ازامات قاتىسىپ، ءوز بىلىكتىلىگىن، دامۋىن ارتتىراتىنى حاق. ءتىپتى، ارنايى مەكەمەلەر اراسىندا وسىنداي شارالاردى وتكىزىپ وتىرسا، مەملەكەتتىك قوعام وسىلاردان قۇرىلادى. ءار مەكتەپ، ءار مەكەمە، ءار جۇمىس ورنىندا جوبا بويىنشا اتالعان سىندى شارالار وتكىزىلسە ءاربىر جۇمىسشىنىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، قاتىسقان جانداردىڭ بىلىكتىلىگى ارتىپ، البەتتە جاقسى ناتيجە بەرەدى. كىتاپ وقۋ ارقىلى كەز كەلگەن ادامنىڭ سانا دەڭگەيى، مادەنيەتى دە، ويلاۋ دەڭگەيى دە كوتەرىلەتىنى انىق.

-وتاندىق مادەني ونىمدەردىڭ تانىمالدىلىعىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟

-قازىر كوبىنىڭ قارايتىنى، جوعارى باعالايتىنى تەلەۆيزيا جانە مۋزىكا جانرى. وسى باعىتتا قازىرگى وتاندىق مۋزىكا ونەرىمىز، كينو تۋىندىلارىمىز باسەكەگە قابىلەتتى دەڭگەيدە. ءوزىم قارايتىن بىرنەشە باعدارلامالار بار. مىسالى، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى «پاراسات مايدانى»، اباي ارناسىنداعى «سانا» باعدارلامالارى حالىقتىڭ مادەني دەڭگەيىن وسىرەدى دەپ ويلايمىن. مۇنداي تۋىندىلاردى كوبەيتكەن ءجون. جالپى كينو ونەرىنە كەلسەك، قازاق تىلىندەگى تۋىندىلارعا دەگەن سۇرانىس ارتۋدا. ونى الەۋمەتتىك جەلىلەردەن دە بايقايمىز. ماسەلەن، يۋتۋب كونتەنتى دە بۇگىنگى تاڭدا جوعارى باعالانۋدا. دەي تۇرعانمەن ءالى دە بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋ قاجەت. اسىرەسە بالالارعا ارنالعان تۋىندىلار كوپتەپ شىعارىلىپ، ناسيحاتتالسا... ويتكەنى قازاقىلىق پەن قازاقى مادەنيەت جان بالاسىنىڭ بويىنا بالا كۇنىنەن سىڭىرىلەدى. بۇل سالا بويىنشا «بالاپان» ارناسىنىڭ جۇمىسى جاقسى، بىراق سونىڭ وزىندە ساپا جاعىن جاقسارتا تۇسسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. كوپشىلىك بايقاعانداي بۇل تەلەارنادا تاريحي باعىتتاعى مۋلتفيلمدەر كوبەيىپ كەلە جاتىر، الايدا ءبىزدىڭ ونىمدەردەگى ءبىر كەمشىلىك – قوزعالىس جاعىنان ۇتىلامىز. بايقاساق، بالالار عالامتوردان كوبىنە شەت ەلدىك، رەسەيلىك تۋىندىلاردى قاراعىسى كەلەدى. ولاردا قوزعالىس ديناميكاسى شاپشاڭ، بەرىلگەن سيۋجەت قىزىقتىراق بولعاندىقتان بالاپانداردىڭ ساناسىنىڭ سۇرانىسى – سول. ال ءبىزدىڭ مۋلتفيلمدەر وسى جاعىنان كەلگەندە كەمشىندەۋ ءتۇسىپ جاتادى. تاريحي تاقىرىپتاعى، قازاقي مادەنيەتكە بوي ۇيرەتۋ ماقساتىندا تۇسىرىلگەن انيماتسيالىق جوبالاردى كوپ بايقادىم. الايدا، بالالاردىڭ ءدال سۇرانىسىنداعىداي ەمەس. كرەاتيۆتىلىك قوسىلسا، كورەرمەن بالاقايلار قۋانا، اسىعا قارارى حاق.

جالپىلاي العاندا وتاندىق مادەني ونىمدەردىڭ تانىمالدىلىعى جوعارى دەڭگەيدە. وعان دالەل كينو تۋىندىلارىمىزدىڭ الەمدىك دەڭگەيدە باعالانىپ جاتقانى. الايدا، بۇدان دا بيىك بەلەستەرگە، بۇدان دا كەڭ تانىمالدىلىققا جەتەتىنىمىزگە سەنىمىم مول.

-ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ بۇگىنگى قىزمەتىنە، ىسكە اسىرعان شارالارىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

-بۇل كوميسسيانىڭ قۇرىلۋى دا، جۇمىس جاساۋى دا دەر كەزىندە ىسكە اسىرىلعان شارا. 2020-دا قۇرىلىپ، 2021-جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەپ جاتقانى بارشامىزعا ءمالىم. 11 باعىتتا، 11 جۇمىس توبى قۇرىلىپ، ەلىمىزگە بەلگىلى عالىمداردىڭ جۇمىلدىرىلعانىنا كوڭىلىم تولادى. بىراق، قوعامدى ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي اتقارىلعان شارا ناتيجەسىن كورمەدىك. بالكىم ەستىمەي جاتقان شىعارمىز. جۇمىستار جاسالىپ جاتقانىمەن، بىرنەشە كەدەرگىلەر بار ەكەنى دە بەلگىلى. بىزدەگى كوپتەگەن قۇجاتتاردىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆتەردە جاتۋى، قۇپيالىلىعى الىنباعان دەرەكتەردىڭ كوپ بولۋى تاريحي اقتاڭداقتاردى اقتاۋ جۇمىستارىنىڭ اقساۋىنا سەبەپ. وسىلارعا قاراماستان جۇمىس توقتاپ جاتقان جوق. اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ناتيجەنى الداعى ەكى-ءۇش جىلدا كورەمىز دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، 750 ميلليونداي قاراجات بولىنگەن. سونىڭ ەڭ كوپ يگەرىلەتىن ۋاقىتى 2022-2023-جىلدار دەپ كورسەتىلدى. وسى جىلدا تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ايتۋلى داتالارى بار جانە سايكەسىنشە سول باعىتتا اتقارىلاتىن شارالار دا كوپ بولادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

-ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دەگەن ۇعىم بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭگە عانا قاتىستى بولۋى كەرەك پە؟ ءبىز ايتىپ جۇرگەن “تاريح اقتاڭداقتارى” قاي كەزەڭنىڭ قۇرباندارى؟

-ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دەگەن ۇعىمعا وتارشىلدىق كەزەڭىن تۇتاس الساق بولادى. سەبەبى، پاتشالىق رەسەيدىڭ كەزىندە قۋعىن كورگەن، ەڭ كوپ قۋدالاۋ بولعان ۋاقىت كەڭەستىك كەزەڭ. وسى كەزەڭنىڭ اقتاڭداقتارىنىڭ اقيقاتىن تولىق اشسا دەگەن ماقسات بار. ارينە، كوپشىلىگى اقتالۋدا. الايدا، جاڭا ايتقانىمداي ارحيۆتەردىڭ قۇپيالىلىعى سالدارىنان تاريح شىندىعى بۇرمالانىپ، جاسىرىن كۇيدە قالۋدا. اشىلماعان، اشىلۋىن كۇتىپ جاتقان قۇجاتتار بار. سولاردى تەزىرەك اشىپ اقتاڭداقتاردىڭ بارلىعىنان قۇتىلساق دەگەن وي بار.

-اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىن ەسەپتەۋدىڭ بىرىڭعاي مەتودولوگياسى جوق سىڭايلى. حالىقارالىق تاجىريبەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سانى بويىنشا ناقتى ءبىر دەرەك شىعارۋعا نە كەدەرگى؟

-ءيا، دۇرىس ايتاسىز. اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانى ءار دەرەكتەردە ءار ءتۇرلى ايتىلادى. سوندىقتان دا، ورتاق ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلۋى كەرەك. بۇل تولىق باعاسىن دا العان جوق. حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرەتىن بولساق، الەم مويىنداۋى بويىنشا «گەنوتسيد پە، ەمەس پە»، «ادەيى جاسالعان دۇنيە مە، جوق پا» الدە «الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق سالالاردىڭ سالدارى عانا ما» دەگەن سىندى ءتۇرلى تالاس كوپ. بۇعان باستى كەدەرگى - ساياسي سەبەپ. ويتكەنى، كورشىلەس ەليتا ەل رەسەيدىڭ قاباعىنا قاراعان الاڭداۋشىلىق ءالى دە بار. مۇنداي تاقىرىپتاردا ۇنەمى بىزگە قىسىم كورسەتىلىپ كەلەدى. بىراق سوندا دا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ناتيجەسى رەتىندە وسىعان تولىق باعا بەرەتىن كەز جەتتى دەپ ەسەپتەيمىن. الداعى ۋاقىتتا جوعارىدا وتىرعان كوميسسيا ناقتى شارالار جۇزەگە اسىرسا دەگەن ويدامىن.

- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

 

اڭگىمەلەسكەن: دينا ليتپين،

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر