Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı komissiianyŋ bügıngı qyzmetıne jäne özge tarihi ruhani jaŋǧyru jobalarynyŋ ıske asuyna bılıktı tarihşylar qandai baǧa beredı? «Adyrna» tılşısınıŋ būl sūhbaty osy taqyrypqa arnalmaq. Atalǧan mäselelerge qatysty «Adyrna» portalyna öz jauabyn bergen tarihşy, «Halyq alǧysy» marapatynyŋ iegerı Mels Quanyşqaliev boldy.
-Mels myrza, “Ūlttyq ruhani jaŋǧyru” ūlttyq jobasynyŋ baǧyty boiynşa mektep jasyndaǧy balalardy mädeni tärbiemen qamtu qalai jüzege asuda?
-«Ūlttyq ruhani jaŋǧyru» jobasynyŋ baǧyty boiynşa özım bılım berıp jürgen Nūr-Sūltan qalasy, Qaiym Mūhamedhanov atyndaǧy №90 mektep-gimnaziiasynda mädeni tärbiege qatysty jaqsy jūmystar atqaryluda. Özım de kuäger bolyp, ıs-şaralardyŋ basy-qasynda jürmın. Oquşylardyŋ qatysuymen ūlttyq tärbiege bailanysty şaralar, kıtap oquǧa baulu, ädebi, mädeni keşter, konferensiialar, kezdesuler jiı ötkızılude. Onymen qosa bızdıŋ gimnaziianyŋ negızgı maqsaty – ūlttyq mektep statusyn alu. Közaiym bolǧan jandar da mekteptıŋ konsepsiiasyna, bezendırıluıne taŋdai qaqpai ketpeidı. Sebebı, tūtastai ūlttyq negızde, ūlttyq naqyşta, ziialy qauym ökılderınıŋ sözderı oryn alǧan taqtaişalarmen äsemdelgen. Bır erekşelıgı – tarihi tūlǧalardyŋ suretterı men aitqan ösietterınıŋ janynda arnaiy QR kodtar qoiylǧan. Oquşy sol kodty skanerleu arqyly ǧalamtordan beinemälımetter köre alady. Odan bölek, arnaiy Alaş kabinetı, Maǧjan Jūmabaev, Qaiym Mūhamedhanov, Mūhtar Äuezov syndy tūlǧalarǧa arnalǧan kabinetter ūiymdastyrylǧan. Osylarǧa säikes bılım beru mekemesınıŋ negızgı baǧyty da ūlttyq-mädeni tärbie beru. Bılım aluşy jastar qazırgı zamanǧy tehnologiiamen jasaqtalǧan ūlttyq müddelerdı, tarihi tūlǧalardyŋ nasihatyn ūǧynar bolsa, elımızdıŋ bolaşaǧyn jarqyn eterı sözsız dep bılemın. Atalǧan joba är aimaqta osyndai deŋgeide öz jūmysyn atqarar bolsa, «Ruhani jaŋǧyru»-dyŋ jaŋa kezeŋıne nyq qadam basamyz dep senemın.
Ruhani jaŋǧyru būl – qazaqstandyqtardyŋ mädenietı men sanasyn, ūlttyq dünietanymyn özgertetın, qaita jaŋǧyrtatyn qozǧauşy küş. Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūmytpai, jahandyq jaŋaşyldyqqa jeteleitın tıkelei jol osy bolǧandyqtan, myna bız ūstazdar ūltty tärbieleude basa nazardaǧy jandarmyz. Eldıŋ egemendıgın saqtap, erkındıgıne syza tüsırmeitın ūlt qalyptastyruda, ūrpaq tärbieleude bızdıŋ eŋbegımızı tıkelei bailanysta bolady. Qazırgı qoǧam közqarasy qalyptasqan zerdelı de, zerek tūlǧa tärbieleuı tiıs. Ol üşın ılım-bılımge ūmtylyp, jan-jaqty jetılgen jön.
-“Oqityn ūlt” jobasy şeŋberınde halyqtyŋ kıtap oqu belsendılıgın arttyruda qandai şaralar qoldanǧan jön?
-Būl baǧyt boiynşa mektep jasyndaǧy balalar arasynda kıtap oqu saiystary ūiymdastyryluda. Är toqsan saiyn tömengı, orta jäne joǧarǧy buyndaǧy mektep oquşylarynyŋ jas erekşelıkterıne bailanysty arnaiy kıtap berıledı. Demalys uaqytynda atalǧan kıtapty oqyp bıtıruge tapsyrma berıledı. Demalystan kelgennen keiın, arnaiy saiys bolady. Test sūraqtaryna jauap beru, mazmūny boiynşa baiandau baǧyttary boiynşa baǧalau jürgızıledı. Keiın belgılı bır şkalaǧa qatysty joǧary ball alǧan oquşylarǧa tek qaǧaz jüzındegı marapat emes, qarjylai syilyqtar da taǧaiyndalady. Būl şara jyl basynan berı bırneşe ret ötkızıldı. Osyǧan säikes oquşylardyŋ qyzyǧuşylyǧy rasymen artuda.
Odan bölek, ūstazdar arasynda da osy baǧytta kıtap oqu tapsyrmalary berıledı. Qai salanyŋ mūǧalımı bolsa da jarysqa qatysyp, berılgen kıtaptardy oqidy. Mäselen, bırınşı toqsanda Oralhan Bökeidıŋ «Ataukere» şyǧarmasyn oqyp şyqtyq. Osy boiynşa artynşa saiys bolyp, jeŋımpazdar anyqtalyp, yntalandyru syilyqtarymen qosa aqşalai syilyqtar da tabys etıldı. Al osy aldaǧy jarty jyldyqqa berılgen tapsyrma Iliias Esenberlinnıŋ «Qahar» romanyn oqu. Mıne osylaişa, bızdıŋ mektepte «Oqityn ūlt» jobasy boiynşa kıtap oqu belsendılıgın arttyruǧa negızdelgen osyndai şaralar ūiymdastyrylyp, joba aiasy qarqyndy jüzege asyp jatyr.
Menıŋşe, memleketımız nemese jekelegen tūlǧalar, käsıpkerler kıtap oquǧa şaqyratyn arnaiy yntalandyru saiystaryn ūiymdastyryp otyrsa kez kelgen azamat qatysyp, öz bılıktılıgın, damuyn arttyratyny haq. Tıptı, arnaiy mekemeler arasynda osyndai şaralardy ötkızıp otyrsa, memlekettık qoǧam osylardan qūrylady. Är mektep, är mekeme, är jūmys ornynda joba boiynşa atalǧan syndy şaralar ötkızılse ärbır jūmysşynyŋ qyzyǧuşylyǧy artyp, qatysqan jandardyŋ bılıktılıgı artyp, älbette jaqsy nätije beredı. Kıtap oqu arqyly kez kelgen adamnyŋ sana deŋgeiı, mädenietı de, oilau deŋgeiı de köterıletını anyq.
-Otandyq mädeni önımderdıŋ tanymaldylyǧyn qalai baǧalar edıŋız?
-Qazır köbınıŋ qaraityny, joǧary baǧalaityny televiziia jäne muzyka janry. Osy baǧytta qazırgı otandyq muzyka önerımız, kino tuyndylarymyz bäsekege qabılettı deŋgeide. Özım qaraityn bırneşe baǧdarlamalar bar. Mysaly, «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy «Parasat maidany», Abai arnasyndaǧy «Sana» baǧdarlamalary halyqtyŋ mädeni deŋgeiın ösıredı dep oilaimyn. Mūndai tuyndylardy köbeitken jön. Jalpy kino önerıne kelsek, qazaq tılındegı tuyndylarǧa degen sūranys artuda. Ony äleumettık jelılerden de baiqaimyz. Mäselen, iutub kontentı de bügıngı taŋda joǧary baǧalanuda. Dei tūrǧanmen älı de belsendılıktı arttyru qajet. Äsırese balalarǧa arnalǧan tuyndylar köptep şyǧarylyp, nasihattalsa... Öitkenı qazaqylyq pen qazaqy mädeniet jan balasynyŋ boiyna bala künınen sıŋırıledı. Būl sala boiynşa «Balapan» arnasynyŋ jūmysy jaqsy, bıraq sonyŋ özınde sapa jaǧyn jaqsarta tüsse nūr üstıne nūr bolar edı. Köpşılık baiqaǧandai būl telearnada tarihi baǧyttaǧy multfilmder köbeiıp kele jatyr, alaida bızdıŋ önımderdegı bır kemşılık – qozǧalys jaǧynan ūtylamyz. Baiqasaq, balalar ǧalamtordan köbıne şet eldık, reseilık tuyndylardy qaraǧysy keledı. Olarda qozǧalys dinamikasy şapşaŋ, berılgen siujet qyzyqtyraq bolǧandyqtan balapandardyŋ sanasynyŋ sūranysy – sol. Al bızdıŋ multfilmder osy jaǧynan kelgende kemşındeu tüsıp jatady. Tarihi taqyryptaǧy, qazaqi mädenietke boi üiretu maqsatynda tüsırılgen animasiialyq jobalardy köp baiqadym. Alaida, balalardyŋ däl sūranysyndaǧydai emes. Kreativtılık qosylsa, körermen balaqailar quana, asyǧa qarary haq.
Jalpylai alǧanda otandyq mädeni önımderdıŋ tanymaldylyǧy joǧary deŋgeide. Oǧan dälel kino tuyndylarymyzdyŋ älemdık deŋgeide baǧalanyp jatqany. Alaida, būdan da biık belesterge, būdan da keŋ tanymaldylyqqa jetetınımızge senımım mol.
-Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ bügıngı qyzmetıne, ıske asyrǧan şaralaryna qandai baǧa berer edıŋız?
-Būl komissiianyŋ qūryluy da, jūmys jasauy da der kezınde ıske asyrylǧan şara. 2020-da qūrylyp, 2021-jyldan bastap jūmys ıstep jatqany barşamyzǧa mälım. 11 baǧytta, 11 jūmys toby qūrylyp, elımızge belgılı ǧalymdardyŋ jūmyldyrylǧanyna köŋılım tolady. Bıraq, qoǧamdy eleŋ etkızerlıktei atqarylǧan şara nätijesın körmedık. Bälkım estımei jatqan şyǧarmyz. Jūmystar jasalyp jatqanymen, bırneşe kedergıler bar ekenı de belgılı. Bızdegı köptegen qūjattardyŋ memlekettık arhivterde jatuy, qūpiialylyǧy alynbaǧan derekterdıŋ köp boluy tarihi aqtaŋdaqtardy aqtau jūmystarynyŋ aqsauyna sebep. Osylarǧa qaramastan jūmys toqtap jatqan joq. Auyz toltyryp aitarlyqtai nätijenı aldaǧy ekı-üş jylda köremız dep oilaimyn. Öitkenı, 750 milliondai qarajat bölıngen. Sonyŋ eŋ köp igerıletın uaqyty 2022-2023-jyldar dep körsetıldı. Osy jylda tarihi tūlǧalarymyzdyŋ aituly datalary bar jäne säikesınşe sol baǧytta atqarylatyn şaralar da köp bolady degen ümıttemız.
-Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary degen ūǧym belgılı bır tarihi kezeŋge ǧana qatysty boluy kerek pe? Bız aityp jürgen “tarih aqtaŋdaqtary” qai kezeŋnıŋ qūrbandary?
-Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary degen ūǧymǧa otarşyldyq kezeŋın tūtas alsaq bolady. Sebebı, patşalyq Reseidıŋ kezınde quǧyn körgen, eŋ köp qudalau bolǧan uaqyt keŋestık kezeŋ. Osy kezeŋnıŋ aqtaŋdaqtarynyŋ aqiqatyn tolyq aşsa degen maqsat bar. Ärine, köpşılıgı aqtaluda. Alaida, jaŋa aitqanymdai arhivterdıŋ qūpiialylyǧy saldarynan tarih şyndyǧy būrmalanyp, jasyryn küide qaluda. Aşylmaǧan, aşyluyn kütıp jatqan qūjattar bar. Solardy tezırek aşyp aqtaŋdaqtardyŋ barlyǧynan qūtylsaq degen oi bar.
-Aşarşylyq qūrbandarynyŋ sanyn esepteudıŋ bıryŋǧai metodologiiasy joq syŋaily. Halyqaralyq täjıribelerdı eskere otyryp, quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ sany boiynşa naqty bır derek şyǧaruǧa ne kedergı?
-İä, dūrys aitasyz. Aşarşylyq qūrbandarynyŋ sany är derekterde är türlı aitylady. Sondyqtan da, ortaq bır jüiege keltırıluı kerek. Būl tolyq baǧasyn da alǧan joq. Halyqaralyq täjıribenı eskeretın bolsaq, älem moiyndauy boiynşa «genosid pe, emes pe», «ädeiı jasalǧan dünie me, joq pa» älde «äleumettık ekonomikalyq salalardyŋ saldary ǧana ma» degen syndy türlı talas köp. Būǧan basty kedergı - saiasi sebep. Öitkenı, körşıles elita el Reseidıŋ qabaǧyna qaraǧan alaŋdauşylyq älı de bar. Mūndai taqyryptarda ünemı bızge qysym körsetılıp keledı. Bıraq sonda da, täuelsızdıgımızdıŋ nätijesı retınde osyǧan tolyq baǧa beretın kez jettı dep esepteimın. Aldaǧy uaqytta joǧaryda otyrǧan komissiia naqty şaralar jüzege asyrsa degen oidamyn.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
-“Oqityn ūlt” jobasy şeŋberınde halyqtyŋ kıtap oqu belsendılıgın arttyruda qandai şaralar qoldanǧan jön?
-Būl baǧyt boiynşa mektep jasyndaǧy balalar arasynda kıtap oqu saiystary ūiymdastyryluda. Är toqsan saiyn tömengı, orta jäne joǧarǧy buyndaǧy mektep oquşylarynyŋ jas erekşelıkterıne bailanysty arnaiy kıtap berıledı. Demalys uaqytynda atalǧan kıtapty oqyp bıtıruge tapsyrma berıledı. Demalystan kelgennen keiın, arnaiy saiys bolady. Test sūraqtaryna jauap beru, mazmūny boiynşa baiandau baǧyttary boiynşa baǧalau jürgızıledı. Keiın belgılı bır şkalaǧa qatysty joǧary ball alǧan oquşylarǧa tek qaǧaz jüzındegı marapat emes, qarjylai syilyqtar da taǧaiyndalady. Būl şara jyl basynan berı bırneşe ret ötkızıldı. Osyǧan säikes oquşylardyŋ qyzyǧuşylyǧy rasymen artuda.
Odan bölek, ūstazdar arasynda da osy baǧytta kıtap oqu tapsyrmalary berıledı. Qai salanyŋ mūǧalımı bolsa da jarysqa qatysyp, berılgen kıtaptardy oqidy. Mäselen, bırınşı toqsanda Oralhan Bökeidıŋ «Ataukere» şyǧarmasyn oqyp şyqtyq. Osy boiynşa artynşa saiys bolyp, jeŋımpazdar anyqtalyp, yntalandyru syilyqtarymen qosa aqşalai syilyqtar da tabys etıldı. Al osy aldaǧy jarty jyldyqqa berılgen tapsyrma Iliias Esenberlinnıŋ «Qahar» romanyn oqu. Mıne osylaişa, bızdıŋ mektepte «Oqityn ūlt» jobasy boiynşa kıtap oqu belsendılıgın arttyruǧa negızdelgen osyndai şaralar ūiymdastyrylyp, joba aiasy qarqyndy jüzege asyp jatyr.
Menıŋşe, memleketımız nemese jekelegen tūlǧalar, käsıpkerler kıtap oquǧa şaqyratyn arnaiy yntalandyru saiystaryn ūiymdastyryp otyrsa kez kelgen azamat qatysyp, öz bılıktılıgın, damuyn arttyratyny haq. Tıptı, arnaiy mekemeler arasynda osyndai şaralardy ötkızıp otyrsa, memlekettık qoǧam osylardan qūrylady. Är mektep, är mekeme, är jūmys ornynda joba boiynşa atalǧan syndy şaralar ötkızılse ärbır jūmysşynyŋ qyzyǧuşylyǧy artyp, qatysqan jandardyŋ bılıktılıgı artyp, älbette jaqsy nätije beredı. Kıtap oqu arqyly kez kelgen adamnyŋ sana deŋgeiı, mädenietı de, oilau deŋgeiı de köterıletını anyq.
-Otandyq mädeni önımderdıŋ tanymaldylyǧyn qalai baǧalar edıŋız?
-Qazır köbınıŋ qaraityny, joǧary baǧalaityny televiziia jäne muzyka janry. Osy baǧytta qazırgı otandyq muzyka önerımız, kino tuyndylarymyz bäsekege qabılettı deŋgeide. Özım qaraityn bırneşe baǧdarlamalar bar. Mysaly, «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy «Parasat maidany», Abai arnasyndaǧy «Sana» baǧdarlamalary halyqtyŋ mädeni deŋgeiın ösıredı dep oilaimyn. Mūndai tuyndylardy köbeitken jön. Jalpy kino önerıne kelsek, qazaq tılındegı tuyndylarǧa degen sūranys artuda. Ony äleumettık jelılerden de baiqaimyz. Mäselen, iutub kontentı de bügıngı taŋda joǧary baǧalanuda. Dei tūrǧanmen älı de belsendılıktı arttyru qajet. Äsırese balalarǧa arnalǧan tuyndylar köptep şyǧarylyp, nasihattalsa... Öitkenı qazaqylyq pen qazaqy mädeniet jan balasynyŋ boiyna bala künınen sıŋırıledı. Būl sala boiynşa «Balapan» arnasynyŋ jūmysy jaqsy, bıraq sonyŋ özınde sapa jaǧyn jaqsarta tüsse nūr üstıne nūr bolar edı. Köpşılık baiqaǧandai būl telearnada tarihi baǧyttaǧy multfilmder köbeiıp kele jatyr, alaida bızdıŋ önımderdegı bır kemşılık – qozǧalys jaǧynan ūtylamyz. Baiqasaq, balalar ǧalamtordan köbıne şet eldık, reseilık tuyndylardy qaraǧysy keledı. Olarda qozǧalys dinamikasy şapşaŋ, berılgen siujet qyzyqtyraq bolǧandyqtan balapandardyŋ sanasynyŋ sūranysy – sol. Al bızdıŋ multfilmder osy jaǧynan kelgende kemşındeu tüsıp jatady. Tarihi taqyryptaǧy, qazaqi mädenietke boi üiretu maqsatynda tüsırılgen animasiialyq jobalardy köp baiqadym. Alaida, balalardyŋ däl sūranysyndaǧydai emes. Kreativtılık qosylsa, körermen balaqailar quana, asyǧa qarary haq.
Jalpylai alǧanda otandyq mädeni önımderdıŋ tanymaldylyǧy joǧary deŋgeide. Oǧan dälel kino tuyndylarymyzdyŋ älemdık deŋgeide baǧalanyp jatqany. Alaida, būdan da biık belesterge, būdan da keŋ tanymaldylyqqa jetetınımızge senımım mol.
-Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiianyŋ bügıngı qyzmetıne, ıske asyrǧan şaralaryna qandai baǧa berer edıŋız?
-Būl komissiianyŋ qūryluy da, jūmys jasauy da der kezınde ıske asyrylǧan şara. 2020-da qūrylyp, 2021-jyldan bastap jūmys ıstep jatqany barşamyzǧa mälım. 11 baǧytta, 11 jūmys toby qūrylyp, elımızge belgılı ǧalymdardyŋ jūmyldyrylǧanyna köŋılım tolady. Bıraq, qoǧamdy eleŋ etkızerlıktei atqarylǧan şara nätijesın körmedık. Bälkım estımei jatqan şyǧarmyz. Jūmystar jasalyp jatqanymen, bırneşe kedergıler bar ekenı de belgılı. Bızdegı köptegen qūjattardyŋ memlekettık arhivterde jatuy, qūpiialylyǧy alynbaǧan derekterdıŋ köp boluy tarihi aqtaŋdaqtardy aqtau jūmystarynyŋ aqsauyna sebep. Osylarǧa qaramastan jūmys toqtap jatqan joq. Auyz toltyryp aitarlyqtai nätijenı aldaǧy ekı-üş jylda köremız dep oilaimyn. Öitkenı, 750 milliondai qarajat bölıngen. Sonyŋ eŋ köp igerıletın uaqyty 2022-2023-jyldar dep körsetıldı. Osy jylda tarihi tūlǧalarymyzdyŋ aituly datalary bar jäne säikesınşe sol baǧytta atqarylatyn şaralar da köp bolady degen ümıttemız.
-Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary degen ūǧym belgılı bır tarihi kezeŋge ǧana qatysty boluy kerek pe? Bız aityp jürgen “tarih aqtaŋdaqtary” qai kezeŋnıŋ qūrbandary?
-Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary degen ūǧymǧa otarşyldyq kezeŋın tūtas alsaq bolady. Sebebı, patşalyq Reseidıŋ kezınde quǧyn körgen, eŋ köp qudalau bolǧan uaqyt keŋestık kezeŋ. Osy kezeŋnıŋ aqtaŋdaqtarynyŋ aqiqatyn tolyq aşsa degen maqsat bar. Ärine, köpşılıgı aqtaluda. Alaida, jaŋa aitqanymdai arhivterdıŋ qūpiialylyǧy saldarynan tarih şyndyǧy būrmalanyp, jasyryn küide qaluda. Aşylmaǧan, aşyluyn kütıp jatqan qūjattar bar. Solardy tezırek aşyp aqtaŋdaqtardyŋ barlyǧynan qūtylsaq degen oi bar.
-Aşarşylyq qūrbandarynyŋ sanyn esepteudıŋ bıryŋǧai metodologiiasy joq syŋaily. Halyqaralyq täjıribelerdı eskere otyryp, quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ sany boiynşa naqty bır derek şyǧaruǧa ne kedergı?
-İä, dūrys aitasyz. Aşarşylyq qūrbandarynyŋ sany är derekterde är türlı aitylady. Sondyqtan da, ortaq bır jüiege keltırıluı kerek. Būl tolyq baǧasyn da alǧan joq. Halyqaralyq täjıribenı eskeretın bolsaq, älem moiyndauy boiynşa «genosid pe, emes pe», «ädeiı jasalǧan dünie me, joq pa» älde «äleumettık ekonomikalyq salalardyŋ saldary ǧana ma» degen syndy türlı talas köp. Būǧan basty kedergı - saiasi sebep. Öitkenı, körşıles elita el Reseidıŋ qabaǧyna qaraǧan alaŋdauşylyq älı de bar. Mūndai taqyryptarda ünemı bızge qysym körsetılıp keledı. Bıraq sonda da, täuelsızdıgımızdıŋ nätijesı retınde osyǧan tolyq baǧa beretın kez jettı dep esepteimın. Aldaǧy uaqytta joǧaryda otyrǧan komissiia naqty şaralar jüzege asyrsa degen oidamyn.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Äŋgımelesken: Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
