Táýelsizdigimizdiń nátıjesi retinde asharshylyq qurbandarynyń naqty sanyna baǵa beretin kez jetti - tarıhshy

3490
Adyrna.kz Telegram

Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııanyń búgingi qyzmetine jáne ózge tarıhı rýhanı jańǵyrý jobalarynyń iske asýyna bilikti tarıhshylar qandaı baǵa beredi? «Adyrna» tilshisiniń bul suhbaty osy taqyrypqa arnalmaq. Atalǵan máselelerge qatysty «Adyrna» portalyna óz jaýabyn bergen tarıhshy, «Halyq alǵysy» marapatynyń ıegeri Mels Qýanyshqalıev boldy.

-Mels myrza, “Ulttyq rýhanı jańǵyrý” ulttyq jobasynyń baǵyty boıynsha mektep jasyndaǵy balalardy mádenı tárbıemen qamtý qalaı júzege asýda?

-«Ulttyq rýhanı jańǵyrý» jobasynyń baǵyty boıynsha ózim bilim berip júrgen Nur-Sultan qalasy, Qaıym Muhamedhanov atyndaǵy №90 mektep-gımnazııasynda mádenı tárbıege qatysty jaqsy jumystar atqarylýda. Ózim de kýáger bolyp, is-sharalardyń basy-qasynda júrmin. Oqýshylardyń qatysýymen ulttyq tárbıege baılanysty sharalar, kitap oqýǵa baýlý, ádebı, mádenı keshter, konferenııalar, kezdesýler jıi ótkizilýde. Onymen qosa bizdiń gımnazııanyń negizgi maqsaty – ulttyq mektep statýsyn alý. Kózaıym bolǵan jandar da mekteptiń konepııasyna, bezendirilýine tańdaı qaqpaı ketpeıdi. Sebebi, tutastaı ulttyq negizde, ulttyq naqyshta, zııaly qaýym ókilderiniń sózderi oryn alǵan taqtaıshalarmen ásemdelgen. Bir ereksheligi – tarıhı tulǵalardyń sýretteri men aıtqan ósıetteriniń janynda arnaıy QR kodtar qoıylǵan. Oqýshy sol kodty skanerleý arqyly ǵalamtordan beınemálimetter kóre alady. Odan bólek, arnaıy Alash kabıneti, Maǵjan Jumabaev, Qaıym Muhamedhanov, Muhtar Áýezov syndy tulǵalarǵa arnalǵan kabınetter uıymdastyrylǵan. Osylarǵa sáıkes bilim berý mekemesiniń negizgi baǵyty da ulttyq-mádenı tárbıe berý. Bilim alýshy jastar qazirgi zamanǵy tehnologııamen jasaqtalǵan ulttyq múddelerdi, tarıhı tulǵalardyń nasıhatyn uǵynar bolsa, elimizdiń bolashaǵyn jarqyn eteri sózsiz dep bilemin. Atalǵan joba ár aımaqta osyndaı deńgeıde óz jumysyn atqarar bolsa, «Rýhanı jańǵyrý»-dyń jańa kezeńine nyq qadam basamyz dep senemin.

Rýhanı jańǵyrý bul – qazaqstandyqtardyń mádenıeti men sanasyn, ulttyq dúnıetanymyn ózgertetin, qaıta jańǵyrtatyn qozǵaýshy kúsh. Ulttyq qundylyqtarymyzdy umytpaı, jahandyq jańashyldyqqa jeteleıtin tikeleı jol osy bolǵandyqtan, myna biz ustazdar ultty tárbıeleýde basa nazardaǵy jandarmyz. Eldiń egemendigin saqtap, erkindigine syza túsirmeıtin ult qalyptastyrýda, urpaq tárbıeleýde bizdiń eńbegimizi tikeleı baılanysta bolady. Qazirgi qoǵam kózqarasy qalyptasqan zerdeli de, zerek tulǵa tárbıeleýi tıis. Ol úshin ilim-bilimge umtylyp, jan-jaqty jetilgen jón.

-“Oqıtyn ult” jobasy sheńberinde halyqtyń kitap oqý belsendiligin arttyrýda qandaı sharalar qoldanǵan jón?

-Bul baǵyt boıynsha mektep jasyndaǵy balalar arasynda kitap oqý saıystary uıymdastyrylýda. Ár toqsan saıyn tómengi, orta jáne joǵarǵy býyndaǵy mektep oqýshylarynyń jas erekshelikterine baılanysty arnaıy kitap beriledi. Demalys ýaqytynda atalǵan kitapty oqyp bitirýge tapsyrma beriledi. Demalystan kelgennen keıin, arnaıy saıys bolady. Test suraqtaryna jaýap berý, mazmuny boıynsha baıandaý baǵyttary boıynsha baǵalaý júrgiziledi. Keıin belgili bir shkalaǵa qatysty joǵary ball alǵan oqýshylarǵa tek qaǵaz júzindegi marapat emes, qarjylaı syılyqtar da taǵaıyndalady. Bul shara jyl basynan beri birneshe ret ótkizildi. Osyǵan sáıkes oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵy rasymen artýda.

Odan bólek, ustazdar arasynda da osy baǵytta kitap oqý tapsyrmalary beriledi. Qaı salanyń muǵalimi bolsa da jarysqa qatysyp, berilgen kitaptardy oqıdy. Máselen, birinshi toqsanda  Oralhan Bókeıdiń «Ataýkere» shyǵarmasyn oqyp shyqtyq. Osy boıynsha artynsha saıys bolyp, jeńimpazdar anyqtalyp, yntalandyrý syılyqtarymen qosa aqshalaı syılyqtar da tabys etildi. Al osy aldaǵy jarty jyldyqqa berilgen tapsyrma Ilııas Esenberlınniń «Qahar» romanyn oqý. Mine osylaısha, bizdiń mektepte «Oqıtyn ult» jobasy boıynsha kitap oqý belsendiligin arttyrýǵa negizdelgen osyndaı sharalar uıymdastyrylyp, joba aıasy qarqyndy júzege asyp jatyr.

Menińshe, memleketimiz nemese jekelegen tulǵalar, kásipkerler kitap oqýǵa shaqyratyn arnaıy yntalandyrý saıystaryn uıymdastyryp otyrsa kez kelgen azamat qatysyp, óz biliktiligin, damýyn arttyratyny haq. Tipti, arnaıy mekemeler arasynda osyndaı sharalardy ótkizip otyrsa, memlekettik qoǵam osylardan qurylady. Ár mektep, ár mekeme, ár jumys ornynda joba boıynsha atalǵan syndy sharalar ótkizilse árbir jumysshynyń qyzyǵýshylyǵy artyp, qatysqan jandardyń biliktiligi artyp, álbette jaqsy nátıje beredi. Kitap oqý arqyly kez kelgen adamnyń sana deńgeıi, mádenıeti de, oılaý deńgeıi de kóteriletini anyq.

-Otandyq mádenı ónimderdiń tanymaldylyǵyn qalaı baǵalar edińiz?

-Qazir kóbiniń qaraıtyny, joǵary baǵalaıtyny televızııa jáne mýzyka janry. Osy baǵytta qazirgi otandyq mýzyka ónerimiz, kıno týyndylarymyz básekege qabiletti deńgeıde. Ózim qaraıtyn birneshe baǵdarlamalar bar. Mysaly, «Qazaqstan» ulttyq arnasyndaǵy «Parasat maıdany», Abaı arnasyndaǵy «Sana» baǵdarlamalary halyqtyń mádenı deńgeıin ósiredi dep oılaımyn. Mundaı týyndylardy kóbeıtken jón. Jalpy kıno ónerine kelsek, qazaq tilindegi týyndylarǵa degen suranys artýda. Ony áleýmettik jelilerden de baıqaımyz. Máselen, ıýtýb kontenti de búgingi tańda joǵary baǵalanýda. Deı turǵanmen áli de belsendilikti arttyrý qajet. Ásirese balalarǵa arnalǵan týyndylar kóptep shyǵarylyp, nasıhattalsa... Óıtkeni qazaqylyq pen qazaqy mádenıet jan balasynyń boıyna bala kúninen sińiriledi. Bul sala boıynsha «Balapan» arnasynyń jumysy jaqsy, biraq sonyń ózinde sapa jaǵyn jaqsarta tússe nur ústine nur bolar edi. Kópshilik baıqaǵandaı bul telearnada tarıhı baǵyttaǵy mýltfılmder kóbeıip kele jatyr, alaıda bizdiń ónimderdegi bir kemshilik – qozǵalys jaǵynan utylamyz. Baıqasaq, balalar ǵalamtordan kóbine shet eldik, reseılik týyndylardy qaraǵysy keledi. Olarda qozǵalys dınamıkasy shapshań, berilgen sıýjet qyzyqtyraq bolǵandyqtan balapandardyń sanasynyń suranysy – sol. Al bizdiń mýltfılmder osy jaǵynan kelgende kemshindeý túsip jatady. Tarıhı taqyryptaǵy, qazaqı mádenıetke boı úıretý maqsatynda túsirilgen anımaııalyq jobalardy kóp baıqadym. Alaıda, balalardyń dál suranysyndaǵydaı emes. Kreatıvtilik qosylsa, kórermen balaqaılar qýana, asyǵa qarary haq.

Jalpylaı alǵanda otandyq mádenı ónimderdiń tanymaldylyǵy joǵary deńgeıde. Oǵan dálel kıno týyndylarymyzdyń álemdik deńgeıde baǵalanyp jatqany. Alaıda, budan da bıik belesterge, budan da keń tanymaldylyqqa jetetinimizge senimim mol.

-Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııanyń búgingi qyzmetine, iske asyrǵan sharalaryna qandaı baǵa berer edińiz?

-Bul komıssııanyń qurylýy da, jumys jasaýy da der kezinde iske asyrylǵan shara. 2020-da qurylyp, 2021-jyldan bastap jumys istep jatqany barshamyzǵa málim. 11 baǵytta, 11 jumys toby qurylyp, elimizge belgili ǵalymdardyń jumyldyrylǵanyna kóńilim tolady. Biraq, qoǵamdy eleń etkizerlikteı atqarylǵan shara nátıjesin kórmedik. Bálkim estimeı jatqan shyǵarmyz. Jumystar jasalyp jatqanymen, birneshe kedergiler bar ekeni de belgili. Bizdegi kóptegen qujattardyń memlekettik arhıvterde jatýy, qupııalylyǵy alynbaǵan derekterdiń kóp bolýy tarıhı aqtańdaqtardy aqtaý jumystarynyń aqsaýyna sebep. Osylarǵa qaramastan jumys toqtap jatqan joq. Aýyz toltyryp aıtarlyqtaı nátıjeni aldaǵy eki-úsh jylda kóremiz dep oılaımyn. Óıtkeni, 750 mıllıondaı qarajat bólingen. Sonyń eń kóp ıgeriletin ýaqyty 2022-2023-jyldar dep kórsetildi. Osy jylda tarıhı tulǵalarymyzdyń aıtýly datalary bar jáne sáıkesinshe sol baǵytta atqarylatyn sharalar da kóp bolady degen úmittemiz.

-Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary degen uǵym belgili bir tarıhı kezeńge ǵana qatysty bolýy kerek pe? Biz aıtyp júrgen “tarıh aqtańdaqtary” qaı kezeńniń qurbandary?

-Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary degen uǵymǵa otarshyldyq kezeńin tutas alsaq bolady. Sebebi, patshalyq Reseıdiń kezinde qýǵyn kórgen, eń kóp qýdalaý bolǵan ýaqyt keńestik kezeń. Osy kezeńniń aqtańdaqtarynyń aqıqatyn tolyq ashsa degen maqsat bar. Árıne, kópshiligi aqtalýda. Alaıda, jańa aıtqanymdaı arhıvterdiń qupııalylyǵy saldarynan tarıh shyndyǵy burmalanyp, jasyryn kúıde qalýda. Ashylmaǵan, ashylýyn kútip jatqan qujattar bar. Solardy tezirek ashyp aqtańdaqtardyń barlyǵynan qutylsaq degen oı bar.

-Asharshylyq qurbandarynyń sanyn esepteýdiń biryńǵaı metodologııasy joq syńaıly. Halyqaralyq tájirıbelerdi eskere otyryp, qýǵyn-súrgin qurbandarynyń sany boıynsha naqty bir derek shyǵarýǵa ne kedergi?

-Iá, durys aıtasyz. Asharshylyq qurbandarynyń sany ár derekterde ár túrli aıtylady. Sondyqtan da, ortaq bir júıege keltirilýi kerek. Bul tolyq baǵasyn da alǵan joq. Halyqaralyq tájirıbeni eskeretin bolsaq, álem moıyndaýy boıynsha «genoıd pe, emes pe», «ádeıi jasalǵan dúnıe me, joq pa» álde «áleýmettik ekonomıkalyq salalardyń saldary ǵana ma» degen syndy túrli talas kóp. Buǵan basty kedergi - saıası sebep. Óıtkeni, kórshiles elıta el Reseıdiń qabaǵyna qaraǵan alańdaýshylyq áli de bar. Mundaı taqyryptarda únemi bizge qysym kórsetilip keledi. Biraq sonda da, táýelsizdigimizdiń nátıjesi retinde osyǵan tolyq baǵa beretin kez jetti dep esepteımin. Aldaǵy ýaqytta joǵaryda otyrǵan komıssııa naqty sharalar júzege asyrsa degen oıdamyn.

- Suhbatyńyzǵa raqmet!

 

Áńgimelesken: Dına LITPIN,

«Adyrna» ulttyq portaly

Pikirler