جاقىندا الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ تاپسىرىسىمەن «ادىرنا» ەتنوگرافيالىق ۇلتتىق بىرلەستىگى الماتى قالاسىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا "الاش ارىستارى جانە اشارشىلىق" اتتى ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى. بۇل جيىنعا ادام كوپ جينالدى. حالقىنىڭ قايعىسىن جۇرەگىمەن سەزىنگەن جۇرتشىلىق اراسىندا بەلگىلى عالىمدار تالاسبەك وماربەكوۆ، حانگەلدى ءابجان، بەيبىت قويشىباەۆ، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم، ابايتانۋشى، قوعام قايراتكەرى قايىم مۇحامەدحاننىڭ قىزى دينا تاعى باسقالار بولدى. ولار وزدەرىنىڭ بىلەتىنى جانە وسى ناۋبەت جونىندە پىكىرلەرىمەن ءبولىستى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشى ەگەردە اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زارداپتارى بولماسا بۇگىن قازاق ۇلتىنىڭ سانى 45 ميلليون بولۋى ءتيىس ەكەن.
سول ءبىر تار جول، تايعاق كەشۋ جىلدارى قازاقستاندا تۇرعان باسقا ۇلت وكىلدەرى، اتاپ ايتقاندا: ورىستار - 6%: وزبەكتەر - 8%: تاتارلار - 10%; ۋكرايندار -11%; ۇيعىرلار - 13% كەمىسە، قازاقتىڭ سانى 50%، تۋراسىن ايتقاندا تۋرا تەڭ جارتىسىنان ايرىلدى. بۇل قازاقتىڭ ءار ەكىنشىسى اشتان ءولدى، نەمەسە ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى دەگەن ءسوز.
نەگە بۇلاي بولدى؟ 1928 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقستانداعى مالدىڭ سانى 40000000 (قىرىق ميلليون) بولعان؟! بۇل اشتان قىرىلاتىن جاعداي ما؟ جاۋاپ ايقىن: بۇل تۋرالى كوپتەگەن كىتاپتاردا جازىلعان. سولاردى وقىعان ادام دالەلدى جاۋاپ الادى.
«ادىرنا» ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ۇيىمداستىرعان وسى عىلىمي كونفەرەنتسياسىندا تاريح تاعى دا ايتىلدى، مۇڭ مەن شەر تاعى دا قوزعالدى. ءبىلىمدارلار تاعى دا ناقتى مالىمەتتەردى جۇرتپەن ءبولىستى.
ءبىر كىتاپتان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «600000 (التى ميلليون!) قازاقپىز» دەپ جازعانىن وقىپ ەدىم. وسىنشاما حالىقتىڭ جارتىسى 3000000 ء(ۇش ميلليون!). عالىمدار قازاق ۇلتى تەڭ جارىمىنان ايرىلدى دەپ جازىپ ءجۇر. بۇل دۇرىس پا؟
ءيا، ءارى دۇرىس، ءارى دۇرىس ەمەس! سەبەبى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ بيلىگىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان گەنوتسيد تەك ءۇش ميلليون قازاقتى قىرعان جوق، سولاردىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىن دا قىردى! ساناپ كورەلىك. 6 ميلليون حالىق بۇگىندە 45 ميلليون بولۋى كەرەك بولسا، سول 45 ميلليوننىڭ جارتىسى، ناقتى ايتقاندا دۇنيەگە كەلۋى ءتيىستى بىراق جارىق دۇنيەنى كورە الماعان 22 ميلليون 500 مىڭ قازاقتى نەگە ساناققا المايمىز؟ بۇعان قىرىلعان 3000000 قازاقتى قوسىڭىز. سونىمەن قازاق ۇلتى اشارشىلىق پەن ساياسي-قۋعىن سۇرگىن سالدارىنان 25500000 (جيىرما بە ميلليون بەس ءجۇز مىڭ!) قازاقتان ايرىلدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
تەك وسىلاي ناقتىلاعاندا عانا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنىڭ قانشالىقتى قايعىلى، قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن بىلەمىز. بۇعان قانشاما جانۇيانىڭ ويران بولىپ، قانشاما ادامنىڭ قايعىعا باتقانىن. «حالىق جاۋلارىنىڭ بالالارى» دەپ ينتەرناتتاردا وكسىپ وسكەن بالالاردىڭ كورگەن اۋىرتپالىعىن، حالىق جاۋىنىڭ باۋىرى، تۋىسى، ايەلى دەپ ءتۇرلى ازاپتى لاگەرلەرگە ايدالعان قازاقتاردىڭ مۇڭ-زارىن قوسىڭىز... ايتا بەرسە ءسوز جەتپەيدى. ەشقانداي كوزدىڭ كولدەي بولىپ توگىلگەن جاسى بۇل قايعىنى جۋىپ، ۇمىتتىرا الماسى انىق!
سونىمەن عىلىمي-كونفەرەنتسيا تالاي توڭعان مۇزدى بۇزدى، قاتىپ قالعان ويلاردىڭ تىگىسىن سوكتى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى ايتىلىپ عىلىمي-كونفەرەنتسيا تومەندەگىدەي قارار قابىلدادى:
«الاش ارىستارى جانە اشارشىلىق» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا قاتىسۋشىلارىنىڭ قارارى.
قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا وتكەن جيىنعا ەلىمىزگە بەلگىلى تاريحشى عالىمدار، ساياساتتانۋشىلار، قوعام بەلسەندىلەرى مەن ۇەۇ وكىلدەرى حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا ەلىمىزدە بولعان اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى رەسمي تۇردە قازاق حالقىنا جاسالعان «گەنوتسيد» دەپ باعالانۋى كەرەكتىگىن العا تارتتى.
بۇل كۇندە ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەت بولا وتىرىپ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتى كەسىرىنەن ورىن العان ناۋبەتتىڭ ساياسي-قۇقىقتىق، ادامي قاعيداتتار تۇرعىسىنان باعا بەرە الماي وتىرۋىمىز مەملەكەتتىگىمىزگە سىن. ادام قانى مەن سۇيەگىنىڭ ۇستىنە ورناتىلعان، الدەقاشان تاراپ كەتكەن كەڭەستەر وداعى بيلىگىنىڭ قىلمىسىن «گەنوتسيد» دەپ اتاۋدىڭ الدەقاشان ۋاقىتى جەتتى.
تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردا كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جاسالعان قىلمىستىق ارەكەتتەردى اشكەرلەيتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، جۇمىس جاساعان بولاتىن. بەلگىلى تاريحشى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ قورتىندىلارى نەگىزىندە زۇلمات جىلداردىڭ زارداپتارىن «گەنوتسيد» دەپ باعالاعان سول كەزدەگى جوعارعى كەڭەستىڭ قاۋلىسى دا جاريالانعان ەدى.ودان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى. قازىرگى تاڭدا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن 31 مامىر كۇنى تەك ەسكە الۋمەن عانا شەكتەلىپ وتىرمىز. ءتىپتى وسى ەسكە الۋ كۇنى جالپىحالىقتىق سيپات الا الماي كەلەدى.
سوندىقتان بىرگە اتالىپ ءوتىپ جۇرگەن اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋدى جەكە-جەكە كۇندەردە اتاپ ءوتۋدى قولعا الۋ كەرەك.
اتاپ ايتقاندا:
- اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن «جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى» دەپ اتاۋ;
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ كۇنىن ارىستارىمىزدى «ەسكە الۋ كۇنى» دەپ بەلگىلەۋ;
- اشارشىلىققا بايلانىستى بارلىق مالىمەتتەردى، قۇربان بولعانداردىڭ ەسىمدەرىن جيناقتايتىن جانە عىلىمي تۇردە باعا بەرەتىن ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرۋ;
- ۇكىمەتتىڭ بەكىتۋىمەن رەسمي تۇردە ۇلتقا جاسالعان «گەنوتسيد» دەپ باعا بەرىلگەن ساياسي-قۇقىقتىق شەشىم قابىلداۋ;
- رەسپۋبليكا بويىنشا «جالپى ۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى» كۇندىزگى ساعات 12:00-دە ءبىر مينۋتتىق ۇنسىزدىك جاريالاپ، مەملەكەتتىك ورگاندارداعى مەملەكەتتىك تۋى ءتۇسىرىلسىن;
- سول كۇنى بارلىق جەرلەردە ويىن-ساۋىقتىق شارالار توقتاتىلسىن.
- اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ، تەاتر ساحنالارىندا قويىلىمدار قويىلسىن;
- بۇكىل حالىقتان اشارشىلىق تۋرالى ەستەلىكتەر جيناقتاپ، ەستەلىكتەردىڭ كوپتومدىعىن شىعارۋ قولعا الىنسىن;
- جوعارىدا اتالعان قوس زۇلماتتىڭ تاريحى جازىلىپ تەگىن تاراتىلۋى ءتيىس;
- ازالى كۇنى ءىس-شارالار بارىسىندا قويىلاتىن قايعىلى كۇي شىعارۋعا بايقاۋ جاريالانۋ;
- وسى كۇنى ايتىلاتىن جوقتاۋ شىعارىلسىن;
- وسى ناۋبەت تاقىرىبىنداعى رەسپۋبليكالىق جىر بايقاۋلارى وتكىزىلسىن;
- سول ءبىر جىلداردى بەينەلەيتىن سۋرەت كورمەلەرى ۇيىمداستىرىلسىن;
- وسى تاقىرىپ بويىنشا جازىلعان ادەبي جانە جىر جيناقتارى شىعارىلسىن.
عىلىمي-كونفەرەنتسيانىڭ بۇل قارارى كوپشىلىكتىڭ اراسىندا قولداۋ تابارىنا سەنىمىمىز مول.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
