Jaqynda Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ tapsyrysymen «Adyrna» etnografiialyq ūlttyq bırlestıgı Almaty qalasyndaǧy Ūlttyq kıtaphanada "Alaş arystary jäne aşarşylyq" atty ülken ǧylymi konferensiia ötkızdı. Būl jiynǧa adam köp jinaldy. Halqynyŋ qaiǧysyn jüregımen sezıngen jūrtşylyq arasynda belgılı ǧalymdar Talasbek Omarbekov, Hangeldı Äbjan, Beibıt Qoişybaev, saiasattanuşy Aidos Sarym, Abaitanuşy, qoǧam qairatkerı Qaiym Mūhamedhannyŋ qyzy Dina taǧy basqalar boldy. Olar özderınıŋ bıletını jäne osy näubet jönınde pıkırlerımen bölıstı.
Ǧalymdardyŋ aituynşy egerde aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın zardaptary bolmasa bügın qazaq ūltynyŋ sany 45 million boluy tiıs eken.
Sol bır tar jol, taiǧaq keşu jyldary Qazaqstanda tūrǧan basqa ūlt ökılderı, atap aitqanda: orystar - 6%: özbekter - 8%: tatarlar - 10%; ukraindar -11%; ūiǧyrlar - 13% kemıse, qazaqtyŋ sany 50%, turasyn aitqanda tura teŋ jartysynan airyldy. Būl qazaqtyŋ är ekınşısı aştan öldı, nemese saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany boldy degen söz.
Nege būlai boldy? 1928 jylǧy sanaq boiynşa Qazaqstandaǧy maldyŋ sany 40000000 (qyryq million) bolǧan?! Būl aştan qyrylatyn jaǧdai ma? Jauap aiqyn: būl turaly köptegen kıtaptarda jazylǧan. Solardy oqyǧan adam däleldı jauap alady.
«Adyrna» ūlttyq etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan osy ǧylymi konferensiiasynda tarih taǧy da aityldy, mūŋ men şer taǧy da qozǧaldy. Bılımdarlar taǧy da naqty mälımetterdı jūrtpen bölıstı.
Bır kıtaptan Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «600000 (alty million!) qazaqpyz» dep jazǧanyn oqyp edım. Osynşama halyqtyŋ jartysy 3000000 (üş million!). Ǧalymdar qazaq ūlty teŋ jarymynan airyldy dep jazyp jür. Būl dūrys pa?
İä, ärı dūrys, ärı dūrys emes! Sebebı Sovet ükımetınıŋ bilıgınıŋ qazaq halqyna jasaǧan genosid tek üş million qazaqty qyrǧan joq, solardyŋ bolaşaq ūrpaqtaryn da qyrdy! Sanap körelık. 6 million halyq bügınde 45 million boluy kerek bolsa, sol 45 millionnyŋ jartysy, naqty aitqanda düniege keluı tiıstı bıraq jaryq dünienı köre almaǧan 22 million 500 myŋ qazaqty nege sanaqqa almaimyz? Būǧan qyrylǧan 3000000 qazaqty qosyŋyz. Sonymen qazaq ūlty aşarşylyq pen saiasi-quǧyn sürgın saldarynan 25500000 (jiyrma be million bes jüz myŋ!) qazaqtan airyldy deuge tolyq negız bar.
Tek osylai naqtylaǧanda ǧana Sovet ükımetınıŋ zorlyq-zombylyǧynyŋ qanşalyqty qaiǧyly, qanşalyqty auyr ekenın bılemız. Būǧan qanşama janūianyŋ oiran bolyp, qanşama adamnyŋ qaiǧyǧa batqanyn. «Halyq jaularynyŋ balalary» dep internattarda öksıp ösken balalardyŋ körgen auyrtpalyǧyn, halyq jauynyŋ bauyry, tuysy, äielı dep türlı azapty lagerlerge aidalǧan qazaqtardyŋ mūŋ-zaryn qosyŋyz... Aita berse söz jetpeidı. Eşqandai közdıŋ köldei bolyp tögılgen jasy būl qaiǧyny juyp, ūmyttyra almasy anyq!
Sonymen ǧylymi-konferensiia talai toŋǧan mūzdy būzdy, qatyp qalǧan oilardyŋ tıgısın söktı. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını aitylyp ǧylymi-konferensiia tömendegıdei qarar qabyldady:
«Alaş arystary jäne aşarşylyq» atty ǧylymi-täjıribelık konferensiia qatysuşylarynyŋ qarary.
QR Ūlttyq kıtaphanasynda ötken jiynǧa elımızge belgılı tarihşy ǧalymdar, saiasattanuşylar, qoǧam belsendılerı men ÜEŪ ökılderı HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldarynda elımızde bolǧan aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgındı resmi türde qazaq halqyna jasalǧan «genosid» dep baǧalanuy kerektıgın alǧa tartty.
Būl künde bız täuelsız memleket bola otyryp Keŋes ükımetınıŋ solaqai saiasaty kesırınen oryn alǧan näubettıŋ saiasi-qūqyqtyq, adami qaǧidattar tūrǧysynan baǧa bere almai otyruymyz memlekettıgımızge syn. Adam qany men süiegınıŋ üstıne ornatylǧan, äldeqaşan tarap ketken Keŋester Odaǧy bilıgınıŋ qylmysyn «genosid» dep ataudyŋ äldeqaşan uaqyty jettı.
Täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldarda Keŋes ükımetı kezınde jasalǧan qylmystyq äreketterdı äşkerleitın arnaiy komissiia qūrylyp, jūmys jasaǧan bolatyn. Belgılı tarihşy ǧalymdardyŋ zertteulerınıŋ qortyndylary negızınde zūlmat jyldardyŋ zardaptaryn «genosid» dep baǧalaǧan sol kezdegı Joǧarǧy Keŋestıŋ qaulysy da jariialanǧan edı.Odan berı qanşama uaqyt öttı. Qazırgı taŋda aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn 31 mamyr künı tek eske alumen ǧana şektelıp otyrmyz. Tıptı osy eske alu künı jalpyhalyqtyq sipat ala almai keledı.
Sondyqtan bırge atalyp ötıp jürgen aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske aludy jeke-jeke künderde atap ötudı qolǧa alu kerek.
Atap aitqanda:
Ǧalymdardyŋ aituynşy egerde aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın zardaptary bolmasa bügın qazaq ūltynyŋ sany 45 million boluy tiıs eken.
Sol bır tar jol, taiǧaq keşu jyldary Qazaqstanda tūrǧan basqa ūlt ökılderı, atap aitqanda: orystar - 6%: özbekter - 8%: tatarlar - 10%; ukraindar -11%; ūiǧyrlar - 13% kemıse, qazaqtyŋ sany 50%, turasyn aitqanda tura teŋ jartysynan airyldy. Būl qazaqtyŋ är ekınşısı aştan öldı, nemese saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany boldy degen söz.
Nege būlai boldy? 1928 jylǧy sanaq boiynşa Qazaqstandaǧy maldyŋ sany 40000000 (qyryq million) bolǧan?! Būl aştan qyrylatyn jaǧdai ma? Jauap aiqyn: būl turaly köptegen kıtaptarda jazylǧan. Solardy oqyǧan adam däleldı jauap alady.
«Adyrna» ūlttyq etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan osy ǧylymi konferensiiasynda tarih taǧy da aityldy, mūŋ men şer taǧy da qozǧaldy. Bılımdarlar taǧy da naqty mälımetterdı jūrtpen bölıstı.
Bır kıtaptan Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «600000 (alty million!) qazaqpyz» dep jazǧanyn oqyp edım. Osynşama halyqtyŋ jartysy 3000000 (üş million!). Ǧalymdar qazaq ūlty teŋ jarymynan airyldy dep jazyp jür. Būl dūrys pa?
İä, ärı dūrys, ärı dūrys emes! Sebebı Sovet ükımetınıŋ bilıgınıŋ qazaq halqyna jasaǧan genosid tek üş million qazaqty qyrǧan joq, solardyŋ bolaşaq ūrpaqtaryn da qyrdy! Sanap körelık. 6 million halyq bügınde 45 million boluy kerek bolsa, sol 45 millionnyŋ jartysy, naqty aitqanda düniege keluı tiıstı bıraq jaryq dünienı köre almaǧan 22 million 500 myŋ qazaqty nege sanaqqa almaimyz? Būǧan qyrylǧan 3000000 qazaqty qosyŋyz. Sonymen qazaq ūlty aşarşylyq pen saiasi-quǧyn sürgın saldarynan 25500000 (jiyrma be million bes jüz myŋ!) qazaqtan airyldy deuge tolyq negız bar.
Tek osylai naqtylaǧanda ǧana Sovet ükımetınıŋ zorlyq-zombylyǧynyŋ qanşalyqty qaiǧyly, qanşalyqty auyr ekenın bılemız. Būǧan qanşama janūianyŋ oiran bolyp, qanşama adamnyŋ qaiǧyǧa batqanyn. «Halyq jaularynyŋ balalary» dep internattarda öksıp ösken balalardyŋ körgen auyrtpalyǧyn, halyq jauynyŋ bauyry, tuysy, äielı dep türlı azapty lagerlerge aidalǧan qazaqtardyŋ mūŋ-zaryn qosyŋyz... Aita berse söz jetpeidı. Eşqandai közdıŋ köldei bolyp tögılgen jasy būl qaiǧyny juyp, ūmyttyra almasy anyq!
Sonymen ǧylymi-konferensiia talai toŋǧan mūzdy būzdy, qatyp qalǧan oilardyŋ tıgısın söktı. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını aitylyp ǧylymi-konferensiia tömendegıdei qarar qabyldady:
«Alaş arystary jäne aşarşylyq» atty ǧylymi-täjıribelık konferensiia qatysuşylarynyŋ qarary.
QR Ūlttyq kıtaphanasynda ötken jiynǧa elımızge belgılı tarihşy ǧalymdar, saiasattanuşylar, qoǧam belsendılerı men ÜEŪ ökılderı HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldarynda elımızde bolǧan aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgındı resmi türde qazaq halqyna jasalǧan «genosid» dep baǧalanuy kerektıgın alǧa tartty.
Būl künde bız täuelsız memleket bola otyryp Keŋes ükımetınıŋ solaqai saiasaty kesırınen oryn alǧan näubettıŋ saiasi-qūqyqtyq, adami qaǧidattar tūrǧysynan baǧa bere almai otyruymyz memlekettıgımızge syn. Adam qany men süiegınıŋ üstıne ornatylǧan, äldeqaşan tarap ketken Keŋester Odaǧy bilıgınıŋ qylmysyn «genosid» dep ataudyŋ äldeqaşan uaqyty jettı.
Täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldarda Keŋes ükımetı kezınde jasalǧan qylmystyq äreketterdı äşkerleitın arnaiy komissiia qūrylyp, jūmys jasaǧan bolatyn. Belgılı tarihşy ǧalymdardyŋ zertteulerınıŋ qortyndylary negızınde zūlmat jyldardyŋ zardaptaryn «genosid» dep baǧalaǧan sol kezdegı Joǧarǧy Keŋestıŋ qaulysy da jariialanǧan edı.Odan berı qanşama uaqyt öttı. Qazırgı taŋda aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn 31 mamyr künı tek eske alumen ǧana şektelıp otyrmyz. Tıptı osy eske alu künı jalpyhalyqtyq sipat ala almai keledı.
Sondyqtan bırge atalyp ötıp jürgen aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske aludy jeke-jeke künderde atap ötudı qolǧa alu kerek.
Atap aitqanda:
- Aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künın «Jalpyūlttyq aza tūtu künı» dep atau;
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ruhyna taǧzym etu künın arystarymyzdy «Eske alu künı» dep belgıleu;
- Aşarşylyqqa bailanysty barlyq mälımetterdı, qūrban bolǧandardyŋ esımderın jinaqtaityn jäne ǧylymi türde baǧa beretın arnaiy ǧylymi-zertteu ortalyǧyn qūru;
- Ükımettıŋ bekıtuımen resmi türde ūltqa jasalǧan «genosid» dep baǧa berılgen saiasi-qūqyqtyq şeşım qabyldau;
- Respublika boiynşa «Jalpy ūlttyq aza tūtu künı» kündızgı saǧat 12:00-de bır minuttyq ünsızdık jariialap, memlekettık organdardaǧy memlekettık tuy tüsırılsın;
- Sol künı barlyq jerlerde oiyn-sauyqtyq şaralar toqtatylsyn.
- Aşarşylyq pen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary turaly derektı jäne körkem filmder tüsırılıp, teatr sahnalarynda qoiylymdar qoiylsyn;
- Bükıl halyqtan aşarşylyq turaly estelıkter jinaqtap, estelıkterdıŋ köptomdyǧyn şyǧaru qolǧa alynsyn;
- Joǧaryda atalǧan qos zūlmattyŋ tarihy jazylyp tegın taratyluy tiıs;
- Azaly künı ıs-şaralar barysynda qoiylatyn qaiǧyly küi şyǧaruǧa baiqau jariialanu;
- Osy künı aitylatyn joqtau şyǧarylsyn;
- Osy näubet taqyrybyndaǧy respublikalyq jyr baiqaulary ötkızılsın;
- Sol bır jyldardy beineleitın suret körmelerı ūiymdastyrylsyn;
- Osy taqyryp boiynşa jazylǧan ädebi jäne jyr jinaqtary şyǧarylsyn.
«ADYRNA» ūlttyq portaly.
