Jaqynda Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń tapsyrysymen «Adyrna» etnografııalyq ulttyq birlestigi Almaty qalasyndaǵy Ulttyq kitaphanada "Alash arystary jáne asharshylyq" atty úlken ǵylymı konferenııa ótkizdi. Bul jıynǵa adam kóp jınaldy. Halqynyń qaıǵysyn júregimen sezingen jurtshylyq arasynda belgili ǵalymdar Talasbek Omarbekov, Hangeldi Ábjan, Beıbit Qoıshybaev, saıasattanýshy Aıdos Sarym, Abaıtanýshy, qoǵam qaıratkeri Qaıym Muhamedhannyń qyzy Dına taǵy basqalar boldy. Olar ózderiniń biletini jáne osy náýbet jóninde pikirlerimen bólisti.
Ǵalymdardyń aıtýynshy egerde asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin zardaptary bolmasa búgin qazaq ultynyń sany 45 mıllıon bolýy tıis eken.
Sol bir tar jol, taıǵaq keshý jyldary Qazaqstanda turǵan basqa ult ókilderi, atap aıtqanda: orystar - 6%: ózbekter - 8%: tatarlar - 10%; ýkraındar -11%; uıǵyrlar - 13% kemise, qazaqtyń sany 50%, týrasyn aıtqanda týra teń jartysynan aıryldy. Bul qazaqtyń ár ekinshisi ashtan óldi, nemese saıası qýǵyn-súrginniń qurbany boldy degen sóz.
Nege bulaı boldy? 1928 jylǵy sanaq boıynsha Qazaqstandaǵy maldyń sany 40000000 (qyryq mıllıon) bolǵan?! Bul ashtan qyrylatyn jaǵdaı ma? Jaýap aıqyn: bul týraly kóptegen kitaptarda jazylǵan. Solardy oqyǵan adam dáleldi jaýap alady.
«Adyrna» ulttyq etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan osy ǵylymı konferenııasynda tarıh taǵy da aıtyldy, muń men sher taǵy da qozǵaldy. Bilimdarlar taǵy da naqty málimetterdi jurtpen bólisti.
Bir kitaptan Ahmet Baıtursynulynyń «600000 (alty mıllıon!) qazaqpyz» dep jazǵanyn oqyp edim. Osynshama halyqtyń jartysy 3000000 (úsh mıllıon!). Ǵalymdar qazaq ulty teń jarymynan aıryldy dep jazyp júr. Bul durys pa?
Iá, ári durys, ári durys emes! Sebebi Sovet úkimetiniń bıliginiń qazaq halqyna jasaǵan genoıd tek úsh mıllıon qazaqty qyrǵan joq, solardyń bolashaq urpaqtaryn da qyrdy! Sanap kórelik. 6 mıllıon halyq búginde 45 mıllıon bolýy kerek bolsa, sol 45 mıllıonnyń jartysy, naqty aıtqanda dúnıege kelýi tıisti biraq jaryq dúnıeni kóre almaǵan 22 mıllıon 500 myń qazaqty nege sanaqqa almaımyz? Buǵan qyrylǵan 3000000 qazaqty qosyńyz. Sonymen qazaq ulty asharshylyq pen saıası-qýǵyn súrgin saldarynan 25500000 (jıyrma be mıllıon bes júz myń!) qazaqtan aıryldy deýge tolyq negiz bar.
Tek osylaı naqtylaǵanda ǵana Sovet úkimetiniń zorlyq-zombylyǵynyń qanshalyqty qaıǵyly, qanshalyqty aýyr ekenin bilemiz. Buǵan qanshama januıanyń oıran bolyp, qanshama adamnyń qaıǵyǵa batqanyn. «Halyq jaýlarynyń balalary» dep ınternattarda óksip ósken balalardyń kórgen aýyrtpalyǵyn, halyq jaýynyń baýyry, týysy, áıeli dep túrli azapty lagerlerge aıdalǵan qazaqtardyń muń-zaryn qosyńyz... Aıta berse sóz jetpeıdi. Eshqandaı kózdiń kóldeı bolyp tógilgen jasy bul qaıǵyny jýyp, umyttyra almasy anyq!
Sonymen ǵylymı-konferenııa talaı tońǵan muzdy buzdy, qatyp qalǵan oılardyń tigisin sókti. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini aıtylyp ǵylymı-konferenııa tómendegideı qarar qabyldady:
«Alash arystary jáne asharshylyq» atty ǵylymı-tájirıbelik konferenııa qatysýshylarynyń qarary.
QR Ulttyq kitaphanasynda ótken jıynǵa elimizge belgili tarıhshy ǵalymdar, saıasattanýshylar, qoǵam belsendileri men ÚEU ókilderi HH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynda elimizde bolǵan asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgindi resmı túrde qazaq halqyna jasalǵan «genoıd» dep baǵalanýy kerektigin alǵa tartty.
Bul kúnde biz táýelsiz memleket bola otyryp Keńes úkimetiniń solaqaı saıasaty kesirinen oryn alǵan náýbettiń saıası-quqyqtyq, adamı qaǵıdattar turǵysynan baǵa bere almaı otyrýymyz memlekettigimizge syn. Adam qany men súıeginiń ústine ornatylǵan, áldeqashan tarap ketken Keńester Odaǵy bıliginiń qylmysyn «genoıd» dep ataýdyń áldeqashan ýaqyty jetti.
Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldarda Keńes úkimeti kezinde jasalǵan qylmystyq áreketterdi áshkerleıtin arnaıy komıssııa qurylyp, jumys jasaǵan bolatyn. Belgili tarıhshy ǵalymdardyń zertteýleriniń qortyndylary negizinde zulmat jyldardyń zardaptaryn «genoıd» dep baǵalaǵan sol kezdegi Joǵarǵy Keńestiń qaýlysy da jarııalanǵan edi.Odan beri qanshama ýaqyt ótti. Qazirgi tańda asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn 31 mamyr kúni tek eske alýmen ǵana shektelip otyrmyz. Tipti osy eske alý kúni jalpyhalyqtyq sıpat ala almaı keledi.
Sondyqtan birge atalyp ótip júrgen asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýdy jeke-jeke kúnderde atap ótýdi qolǵa alý kerek.
Atap aıtqanda:
- Asharshylyq qurbandaryn eske alý kúnin «Jalpyulttyq aza tutý kúni» dep ataý;
- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń rýhyna taǵzym etý kúnin arystarymyzdy «Eske alý kúni» dep belgileý;
- Asharshylyqqa baılanysty barlyq málimetterdi, qurban bolǵandardyń esimderin jınaqtaıtyn jáne ǵylymı túrde baǵa beretin arnaıy ǵylymı-zertteý ortalyǵyn qurý;
- Úkimettiń bekitýimen resmı túrde ultqa jasalǵan «genoıd» dep baǵa berilgen saıası-quqyqtyq sheshim qabyldaý;
- Respýblıka boıynsha «Jalpy ulttyq aza tutý kúni» kúndizgi saǵat 12:00-de bir mınýttyq únsizdik jarııalap, memlekettik organdardaǵy memlekettik týy túsirilsin;
- Sol kúni barlyq jerlerde oıyn-saýyqtyq sharalar toqtatylsyn.
- Asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandary týraly derekti jáne kórkem fılmder túsirilip, teatr sahnalarynda qoıylymdar qoıylsyn;
- Búkil halyqtan asharshylyq týraly estelikter jınaqtap, estelikterdiń kóptomdyǵyn shyǵarý qolǵa alynsyn;
- Joǵaryda atalǵan qos zulmattyń tarıhy jazylyp tegin taratylýy tıis;
- Azaly kúni is-sharalar barysynda qoıylatyn qaıǵyly kúı shyǵarýǵa baıqaý jarııalaný;
- Osy kúni aıtylatyn joqtaý shyǵarylsyn;
- Osy náýbet taqyrybyndaǵy respýblıkalyq jyr baıqaýlary ótkizilsin;
- Sol bir jyldardy beıneleıtin sýret kórmeleri uıymdastyrylsyn;
- Osy taqyryp boıynsha jazylǵan ádebı jáne jyr jınaqtary shyǵarylsyn.
Ǵylymı-konferenııanyń bul qarary kópshiliktiń arasynda qoldaý tabaryna senimimiz mol.
«ADYRNA» ulttyq portaly.
