16 ماۋسىم كۇنى ۇلىتاۋدا “ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ” العاشقى وتىرىسى وتەدى. كونسوليداتسيانى ودان ءارى دامىتۋ جانە تىڭ يدەيالار ۇسىنۋعا ارنالعان بۇل قۇرىلتايدان حالىقتىڭ ءۇمىتى كوپ. الايدا، قۇرىلتاي “قۇرقىلتاي”، جۇمىسى “سۇرقىلتاي بولىپ قالمايتىنىنا كىم كەپىل؟ بۇل پىكىردى قوعام قايراتكەرى، ەكونوميست جانۇزاق اكىم “ادىرنا” تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
“16 ماۋسىم كۇنى وتەتىن “ۇلتتىق قۇرىلتاي” - ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ تاريحىنداعى، قازاق تاريحىنداعى وتە ماڭىزدى شارا بولۋى كەرەك دەپ كۇتىلۋدە. بىراق قۇرىلتايعا اركىمنىڭ ىشىندە سەنىمنەن گورى كۇدىك كوپ. قۇرىلتاي دەگەن قازاققا ءتان دۇنيە. قازاق حالقىنىڭ سەزى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول ءبىزدىڭ حاندىق داۋىردەن، ءتىپتى، ودان دا بۇرىن شىڭعىس حان، ونىڭ الدىنداعى ۇلى حانداردىڭ كەزىنەن كەلە جاتقان ءداستۇر. ءبىز وسى ءداستۇردى ساقتاۋىمىز كەرەك جانە ارمەن قاراي دامىتۋىمىز كەرەك.
بۇل قۇرىلتايدان كوپ ءۇمىت كۇتەمىز. بىراق، سوڭعى 3-4 جىلدا قۇرىلعان ءارتۇرلى ۇلتتىق كەڭەستەردى قاراپ وتىرساق، كىلەڭ ءبىر شالا ماڭگۇرتتەر كوپ. سودان كەيىن ول كوميسسيالاردىڭ، قۇرىلىمداردىڭ بەرەكەتى بولماي كەتىپ جاتىر. ءبىز وسىدان ساق بولۋىمىز كەرەك. جاڭا قازاقستان ساپالى تۇردە جاڭا بولۋى كەرەك. قۇرىلتايدا ەلدەگى زيالىلار، قوعام قايراتكەرلەرى، جۋرناليست، بلوگەرلەر بار ءبارى جينالىپ، قازاقستان اليانسى باستاعان بارلىق قوعامدىق ۇيىمداردىڭ اتىنان حات دايىنداعان ەكەن. سوندا كوپ ماسەلە قارالادى. ول قازىرگى وزەكتى ماسەلە - ەلدى بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق يدەولوگيا”،- دەدى ەكونوميست.
سونداي-اق، قوعام قايراتكەرى “ۇلتتىق قۇرىلتايدا” ەكونوميكا ماسەلەلەرىنە توقتالعان ءجون ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ء“بىز ءۇشىن بۇل قۇرىلتاي ۇلكەن جولدىڭ باسى. سوندىقتان ۇسىنارىم - مەملەكەت دامۋى ءۇشىن ەكونوميكا ماسەلەلەرىن شەشۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن نەگىزگى ءۇش ماسەلە قويىلعان. ءبىرىنشىسى قازاقستان ءۇشىن دۇنيەجۇزىندەگى وفشورلار اشىلسىن. ەكىنشى قازاقستاننان زاڭسىز شىعارىلعان قارجىلار ەلگە قايتارىلسىن. ودان كەيىن زاڭسىز ۇرلانعان مۇلىكتەر تىزىمگە الىنىپ، ولاردى ساتۋعا تىيىم سالىنىپ، ولار ەلگە قىزمەت ەتۋ كەرەك، قازاقستانعا قايتۋ كەرەك. نازارباەۆتىڭ تۋىستارى ۇرلاعان اقشالار دا ەلگە قايتۋى مىندەتتى. بىزدە مىس بولسىن، كومبينات، اليۋميني تاعى باسقا ءبارىن نازارباەۆتىڭ ءوزى باستاپ، ماڭعىستاۋ مۇناي-گاز قىتايمەن 50-دە 50 قىلىپ الىپ العان. سوندىقتان ولاردان قۇرىلىمدىق بانكتەر، كومپانيالار بارلىعى ەلگە قايتۋى كەرەك. سوندا عانا ەل داميدى. سوندىقتان مۇلىك بارلىعى ەلگە قايتسا، وندا قازاقستاننىڭ ءار تۇرعىنى 3-3,5 ەسە باي بولادى ەكەن”، - دەيدى ول.
سۇحبات بارىسىندا جانۇزاق اكىم ەلدەگى باستى ماسەلە گاز، سۋ، جارىق ماسەلەلەرىنە توقتالىپ ءوتتى. ايتۋىنشا، باي ەل بولا تۇرا، ءبارىن قولدى قىلىپ وتىرمىز.
“تەك گازدىڭ ءوزىڭ الساق، وڭتۇستىك وڭىردە 90-شى جىلداردان باستاپ گازدى وزبەكتەن الىپ وتىردىق. سول كەزدە كاريموۆتىڭ ايتقانى بار: “مەن شەكارادا 30 دوللاردان بەرەمىن. سەندەر الماتىدا 63-65 دوللاردان ساتاسىڭدار. نەگە ۇرلاپ وتىرسىڭدار؟ مەن ەندى بەرمەيمىن”، دەپ. سول ۇرلىق مىنە، 30 جىل بويى كەلە جاتىر. ءالى كۇنگە الماتىدا گازدىڭ 1000 كۋبا مەترى 63-70 دوللار. ال شەكارادا سول 30-32 دوللارداي قارجىعا الىپ وتىر. 30 جىل بويى حالىقتى قاناپ وتىر. الماتى، جامبىل، شىمكەنت جالپى قازاقستان بويىنشا سونداي تاريفتەردى بارىنە قولدان جاساپ قويىپ قويعان. ەكى ەسە قىلىپ الىپ الادى دا، ۇستىندەگىسىن وزدەرى الىپ وتىر. سوندىقتان نەگىزگى مىندەتتىڭ ءبىرى، وسى - گاز، سۋدىڭ تاريفى، جارىق. بۇگىنگى كۇندى تۇزەتۋ ەمەس، 30 جىلداعى ۇرلانعانداردى قايتارۋ كەرەك!”، - دەدى جانۇزاق اكىم.
سودان كەيىنگى توقتالعان نەگىزگى ماسەلە - مەملەكەتتىك ءتىل. جانۇزاق اكىمنىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك ءتىل ادام كاپيتالى مەن الەۋمەتتىك يننوۆاتسيانى دامىتادى. ەلدىڭ ەكونوميكالىق مودەلىن قالىپتاستىرادى. ودان بولەك، ءبىلىم سالاسىنا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ، ساپانى ارتتىرۋ قاجەتتىگىن دە ايتا ءوتتى.
“قازىر قازاقستان ءبىلىم دەڭگەيىمەن حالىقارالىق رەيتينگتە دە، ءتورت حالىقارالىق ۇيىمنىڭ رەيتينگىندە دە سوڭىنان ساناعاندا 3-4 ورىندا تۇر. بۇل ەلدىڭ بولاشاعى جوق دەگەن ءسوز. ءبىز قازاق ءتىلى ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىراتىن ءتىل دەپ وتىرمىز. الايدا، ءالى ءتىل بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەر بار. ينتەللەكتۋالدىق ۇلت بولامىز دەسەك، ارالاس مەكتەپتەردى قۇرتۋىمىز كەرەك. پارلامەنتتە تۇگەلگە جۋىق ۇكىمەت پەن اقوردانىڭ ءوزى سول ورىس تىلىنەن قۇتىلا الماي وتىر. بۇل ەلدى بىرىكتىرەتىن ەمەس، ىدىراتاتىن فاكتورلار. 2012 جىلى قابىلدانعان ۇكىمەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ جانە قوعامعا تاراتۋ تۋرالى قاۋلىسىن ىسكە اسىرۋعا كىرىسۋ كەرەك. سودان كەيىن اۋىل، اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى رەسمي ورگاندارداعى بارلىق جينالىس، ىسقاعازدار تۇگەل مەملەكەت تىلگە كوشۋى كەرەك. ول - اكسيوما”،- دەدى قايراتكەر.
ءتىل تۋرالى ۇسىنىسىن ايتا كەلە، قايراتكەر وتاندىق تەلەارنالارعا دا توقتالا كەتتى.
“سوعىسپەن باسقىنشىلىقتى ۋاعىزدايتىن رەسەيدىڭ تەلەارنالارى جابىلۋى كەرەك. ەگەر ول جەردە مادەنيەت سالاسىنداعى ونەر، سپورتقا بايلانىستى تەلەارنالار بولسا ىستەي بەرسىن. بىراق اگرەسسيۆتى فاشيزمگە ءتان تەلەارنالار جابىلۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك تىلدە بىرنەشە تەلەارنالار اشىلۋى كەرەك. ورتا كاسىبي جانە جوعارى ءبىلىم، ءبىلىمنىڭ ماسەلەلەرى جان-جاقتى قامتىلۋى قاجەت. ەكىنشىدەن، تەلەارنا عىلىم، تەحنولوگيا، يننوۆاتسيا ماسەلەلەرىن قامتۋ كەرەك. ءۇشىنشى، تاريح پەن ادەبيەتكە كەنىرەك قاراپ، كومپلەكستى جان-جاقتى قارايتىن ءبىر تەلەارنا بولۋى قاجەت. سودان كەيىن مىنا قازاق باسىلىمدارىنىڭ ۇلەسى ءالى كۇنگە 20%-دان اسقان جوق. مىسالى، استانانىڭ وڭ جاعالاۋداعى ءبىر ساۋدا ءۇيىنىڭ جانىندا قازاق ءتىلىندى گازەت جۋرنال ساتاتىن جالعىز عانا دۇڭگىرشەك بار. ال ونى نەگە كوبەيتپەسكە؟ سول جاعالاۋعا نەگە قويمايدى؟ ويلاپ، قاراڭىزشى نە قىلعان استانا ول قازاقتىڭ؟ نە قىلعان تاۋەلسىزدىك؟ بۇل جابايىلىق! سوندىقتان قازاق اقپاراتىنىڭ ۇلەسىن، جالپى باسىلىمدارىنىڭ ۇلەسىن، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اقپاراتتىق تىلدەگى جالپى ۇلەسىن كوبەيتىپ، قازاقشا تەلەارنالار اشىپ، ولاردىڭ ۇلەسىن الداعى ءبىر 5 جىلدا 80 پايىزعا جەتكىزۋ كەرەك”،- دەدى ول.
جانۇزاق اكىمنىڭ ايتۋىنشا، 5 ساعاتتىق قۇرىلتايدىڭ تاپسىرماسىنىڭ ورىندالۋىن باقىلايتىن كەڭەس قۇرىلۋ قاجەت.
“قۇرىلتاي 4-5 ساعات جينالىس بولادى دا تارايدى. سوسىن كەلەسى قۇرىلتايعا دەيىن كۇتەمىز بە؟ ول قۇرقىلتاي، ونىڭ جۇمىسى سۇرقىلتاي بولىپ كەتەدى. سونداي بولماس ءۇشىن تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەيتىن قازاق ۇلتتىق كەڭەسى قۇرىلۋى كەرەك. قازاق ۇلتتىق كەڭەسىنە ۇلتقا، مەملەكەتكە، قوعامعا جانى اشيتىن بەلسەندى ىسكەر ازاماتتار كىرۋى قاجەت. ماسەلەن، قازاقستان عىلىمدار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى اكادەميك سابدەنوۆ باستاعان ءبىراز ادامدار ۇسىنىلىپ وتىر. توقتار اۋباكىروۆ اعامىز، مەرەكە قۇلكەنوۆ، اسىلى وسمان، مارات توقاشباەۆ، زاۋرەش باتتالوۆا، سامال ەسلياموۆا، سادۋاقاس انسات، تۇرسىن جۇرتباي، الما تۇسىپبەكوۆا ماكسيم روجين سىندى قازاقتى دارىپتەر جۇرگەن ازاماتتار بولۋى كەرەك. وتە اقىلدى جاستار، وسىنداي بەلگىلى قايراتكەرلەردى ۇسىنىپ جاتىر. تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن قازاق ۇلتتىق كەڭەسى قۇرىلۋ كەرەك. سەبەبى، قۇرىلتاي 5 جىلدا ءبىر بولادى. ال ول كۇندەلىكتى جۇمىس جاساۋ كەرەك. سوندا عانا جاڭاشىلدىققا بەت بۇرامىز.
بۇۇ-نىڭ 1992 جىلى قاراشاداعى انىقتاماسىنا مىنە، 30 جىل بولدى. ءبىز ءالى سول انىقتاماعا جەتە الماي جاتىرمىز. سوندىقتان جۇمىسقا كىرىسۋ كەرەك. قۇرىلتايىمىز ەلگە، ەلدىڭ كۇتكەن ءبىر جاقسىلىقتارىن اكەلەتىن شارا بولسىن. ەلدى ىسكەرلىك جاعىنان بىرىكتىرەتىن قوعامداعى بارلىق ۇيىمدار، پارتيالار، قوزعالىستار، بارلىق ۇلتتار، ناسىلدەر، دىندەر، ءبارىنىڭ باسىن قوساتىن وسى قۇرىلتاي بولادى. سوندىقتان ودان كوپ ءۇمىت كۇتەمىز جانە جۇمىس ىستەۋگە ءبىزدىڭ قوعام بەلسەندىلەرى، عالىمدار جالپى زيالىلار بارلىعى دايىن. ىسكە ءسات دەيمىز!”، دەپ قورىتىندىلادى.
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
