16 mausym künı Ūlytauda “Ūlttyq qūryltaidyŋ” alǧaşqy otyrysy ötedı. Konsolidasiiany odan ärı damytu jäne tyŋ ideialar ūsynuǧa arnalǧan būl qūryltaidan halyqtyŋ ümıtı köp. Alaida, qūryltai “qūrqyltai”, jūmysy “sūrqyltai bolyp qalmaitynyna kım kepıl? Būl pıkırdı qoǧam qairatkerı, ekonomist Janūzaq Äkım “Adyrna” tılşısıne bergen sūhbatynda aitty.
“16 mausym künı ötetın “Ūlttyq qūryltai” - bızdıŋ täuelsızdıktıŋ tarihyndaǧy, qazaq tarihyndaǧy öte maŋyzdy şara boluy kerek dep kütılude. Bıraq qūryltaiǧa ärkımnıŋ ışınde senımnen görı küdık köp. Qūryltai degen qazaqqa tän dünie. Qazaq halqynyŋ sezı degen maǧynany bıldıredı. Ol bızdıŋ handyq däuırden, tıptı, odan da būryn Şyŋǧys han, onyŋ aldyndaǧy Ūly handardyŋ kezınen kele jatqan dästür. Bız osy dästürdı saqtauymyz kerek jäne ärmen qarai damytuymyz kerek.
Būl Qūryltaidan köp ümıt kütemız. Bıraq, soŋǧy 3-4 jylda qūrylǧan ärtürlı ūlttyq keŋesterdı qarap otyrsaq, kıleŋ bır şala mäŋgürtter köp. Sodan keiın ol komissiialardyŋ, qūrylymdardyŋ bereketı bolmai ketıp jatyr. Bız osydan saq boluymyz kerek. Jaŋa Qazaqstan sapaly türde jaŋa boluy kerek. Qūryltaida eldegı ziialylar, qoǧam qairatkerlerı, jurnalist, blogerler bar bärı jinalyp, Qazaqstan Aliansy bastaǧan barlyq qoǧamdyq ūiymdardyŋ atynan hat daiyndaǧan eken. Sonda köp mäsele qaralady. Ol qazırgı özektı mäsele - eldı bırıktıretın ūlttyq ideologiia”,- dedı ekonomist.
Sondai-aq, qoǧam qairatkerı “Ūlttyq qūryltaida” ekonomika mäselelerıne toqtalǧan jön ekenın atap öttı.
“Bız üşın būl Qūryltai ülken joldyŋ basy. Sondyqtan ūsynarym - Memleket damuy üşın ekonomika mäselelerın şeşuımız kerek. Ol üşın negızgı üş mäsele qoiylǧan. Bırınşısı Qazaqstan üşın düniejüzındegı ofşorlar aşylsyn. Ekınşı Qazaqstannan zaŋsyz şyǧarylǧan qarjylar elge qaitarylsyn. Odan keiın zaŋsyz ūrlanǧan mülıkter tızımge alynyp, olardy satuǧa tyiym salynyp, olar elge qyzmet etu kerek, Qazaqstanǧa qaitu kerek. Nazarbaevtyŋ tuystary ūrlaǧan aqşalar da elge qaituy mındettı. Bızde mys bolsyn, kombinat, aliuminii taǧy basqa bärın Nazarbaevtyŋ özı bastap, Maŋǧystau mūnai-gaz Qytaimen 50-de 50 qylyp alyp alǧan. Sondyqtan olardan qūrylymdyq bankter, kompaniialar barlyǧy elge qaituy kerek. Sonda ǧana el damidy. Sondyqtan mülık barlyǧy elge qaitsa, onda Qazaqstannyŋ är tūrǧyny 3-3,5 ese bai bolady eken”, - deidı ol.
Sūhbat barysynda Janūzaq Äkım eldegı basty mäsele gaz, su, jaryq mäselelerıne toqtalyp öttı. Aituynşa, bai el bola tūra, bärın qoldy qylyp otyrmyz.
“Tek gazdyŋ özıŋ alsaq, Oŋtüstık öŋırde 90-şy jyldardan bastap gazdy özbekten alyp otyrdyq. Sol kezde Karimovtyŋ aitqany bar: “Men şekarada 30 dollardan beremın. Sender Almatyda 63-65 dollardan satasyŋdar. Nege ūrlap otyrsyŋdar? Men endı bermeimın”, dep. Sol ūrlyq mıne, 30 jyl boiy kele jatyr. Älı künge Almatyda gazdyŋ 1000 kuba metrı 63-70 dollar. Al şekarada sol 30-32 dollardai qarjyǧa alyp otyr. 30 jyl boiy halyqty qanap otyr. Almaty, Jambyl, Şymkent jalpy Qazaqstan boiynşa sondai tarifterdı bärıne qoldan jasap qoiyp qoiǧan. Ekı ese qylyp alyp alady da, üstındegısın özderı alyp otyr. Sondyqtan negızgı mındettıŋ bırı, osy - gaz, sudyŋ tarify, jaryq. Bügıngı kündı tüzetu emes, 30 jyldaǧy ūrlanǧandardy qaitaru kerek!”, - dedı Janūzaq Äkım.
Sodan keiıngı toqtalǧan negızgı mäsele - memlekettık tıl. Janūzaq Äkımnıŋ aituynşa, memlekettık tıl adam kapitaly men äleumettık innovasiiany damytady. Eldıŋ ekonomikalyq modelın qalyptastyrady. Odan bölek, bılım salasyna köp köŋıl bölınıp, sapany arttyru qajettıgın de aita öttı.
“Qazır Qazaqstan bılım deŋgeiımen halyqaralyq reitingte de, tört halyqaralyq ūiymnyŋ reitingınde de soŋynan sanaǧanda 3-4 orynda tūr. Būl eldıŋ bolaşaǧy joq degen söz. Bız qazaq tılı intellektualdyq ūlt qalyptastyratyn tıl dep otyrmyz. Alaida, älı tıl bılmeitın mäŋgürtter bar. İntellektualdyq ūlt bolamyz desek, aralas mektepterdı qūrtuymyz kerek. Parlamentte tügelge juyq ükımet pen Aqordanyŋ özı sol orys tılınen qūtyla almai otyr. Būl eldı bırıktıretın emes, ydyratatyn faktorlar. 2012 jyly qabyldanǧan ükımettıŋ memlekettık tıldı damytu jäne qoǧamǧa taratu turaly qaulysyn ıske asyruǧa kırısu kerek. Sodan keiın auyl, audan, oblys, respublika deŋgeiındegı resmi organdardaǧy barlyq jinalys, ısqaǧazdar tügel memleket tılge köşuı kerek. Ol - aksioma”,- dedı qairatker.
Tıl turaly ūsynysyn aita kele, qairatker Otandyq telearnalarǧa da toqtala kettı.
“Soǧyspen basqynşylyqty uaǧyzdaityn Reseidıŋ telearnalary jabyluy kerek. Eger ol jerde mädeniet salasyndaǧy öner, sportqa bailanysty telearnalar bolsa ıstei bersın. Bıraq agressivtı faşizmge tän telearnalar jabyluy kerek. Sonymen qatar, memlekettık tılde bırneşe telearnalar aşyluy kerek. Orta käsıbi jäne joǧary bılım, bılımnıŋ mäselelerı jan-jaqty qamtyluy qajet. Ekınşıden, telearna ǧylym, tehnologiia, innovasiia mäselelerın qamtu kerek. Üşınşı, tarih pen ädebietke kenırek qarap, komplekstı jan-jaqty qaraityn bır telearna boluy qajet. Sodan keiın myna qazaq basylymdarynyŋ ülesı älı künge 20%-dan asqan joq. Mysaly, Astananyŋ oŋ jaǧalaudaǧy bır sauda üiınıŋ janynda qazaq tılındı gazet jurnal satatyn jalǧyz ǧana düŋgırşek bar. Al ony nege köbeitpeske? Sol jaǧalauǧa nege qoimaidy? Oilap, qaraŋyzşy ne qylǧan Astana ol qazaqtyŋ? Ne qylǧan täuelsızdık? Būl jabaiylyq! Sondyqtan qazaq aqparatynyŋ ülesın, jalpy basylymdarynyŋ ülesın, memlekettık tıldıŋ aqparattyq tıldegı jalpy ülesın köbeitıp, qazaqşa telearnalar aşyp, olardyŋ ülesın aldaǧy bır 5 jylda 80 paiyzǧa jetkızu kerek”,- dedı ol.
Janūzaq Äkımnıŋ aituynşa, 5 saǧattyq qūryltaidyŋ tapsyrmasynyŋ oryndaluyn baqylaityn keŋes qūrylu qajet.
“Qūryltai 4-5 saǧat jinalys bolady da taraidy. Sosyn kelesı qūryltaiǧa deiın kütemız be? Ol qūrqyltai, onyŋ jūmysy sūrqyltai bolyp ketedı. Sondai bolmas üşın tūraqty türde jūmys ısteitın Qazaq Ūlttyq keŋesı qūryluy kerek. Qazaq Ūlttyq keŋesıne ūltqa, memleketke, qoǧamǧa jany aşityn belsendı ısker azamattar kıruı qajet. Mäselen, Qazaqstan ǧylymdar qauymdastyǧynyŋ töraǧasy akademik Sabdenov bastaǧan bıraz adamdar ūsynylyp otyr. Toqtar Äubäkırov aǧamyz, Mereke Qūlkenov, Asyly Osman, Marat Toqaşbaev, Zäureş Battalova, Samal Esliamova, Säduaqas Ansat, Tūrsyn Jūrtbai, Alma Tüsıpbekova Maksim Rojin syndy qazaqty därıpter jürgen azamattar boluy kerek. Öte aqyldy jastar, osyndai belgılı qairatkerlerdı ūsynyp jatyr. Tūraqty jūmys ısteitın qazaq ūlttyq keŋesı qūrylu kerek. Sebebı, qūryltai 5 jylda bır bolady. Al ol kündelıktı jūmys jasau kerek. Sonda ǧana jaŋaşyldyqqa bet būramyz.
BŪŪ-nyŋ 1992 jyly qaraşadaǧy anyqtamasyna mıne, 30 jyl boldy. Bız älı sol anyqtamaǧa jete almai jatyrmyz. Sondyqtan jūmysqa kırısu kerek. Qūryltaiymyz elge, eldıŋ kütken bır jaqsylyqtaryn äkeletın şara bolsyn. Eldı ıskerlık jaǧynan bırıktıretın qoǧamdaǧy barlyq ūiymdar, partiialar, qozǧalystar, barlyq ūlttar, näsılder, dınder, bärınıŋ basyn qosatyn osy qūryltai bolady. Sondyqtan odan köp ümıt kütemız jäne jūmys ısteuge bızdıŋ qoǧam belsendılerı, ǧalymdar jalpy ziialylar barlyǧy daiyn. Iske sät deimız!”, dep qorytyndylady.
“Adyrna” ūlttyq portaly
