Bügın, iaǧni 1 mamyr – bırlık künı. 130-dan astam ūlttyq basyn qosyp otyrǧan Qazaqstan 1995 jyldyŋ nauryzynda Qazaqstan halqy Assambleiasyn qūrǧan bolatyn. Bügınde 27 jyl bolǧan Assambleia qandai jūmys atqarady?
Būl turaly belgılı qoǧam qairatkerı Janūzaq Äkımmen tıldesken edık.
Tömende qairatkerdıŋ Qazaqstan Halqy Assambleiasy turaly oi-pıkırımen bölısemız:
Aldyŋǧy künı Prezident Assambleianyŋ sezındebolyp, baiandamasyn jasady. Alaida solbūryŋǧy qos kommunistık däuırdegı etiketten älışyǧa almai jürmız.
Bırınşıden, Assambleia 1994 jyly qūryldy. Oǧan töraǧa bolǧan Oljas Süleimen men MūhtarŞahanov 1992 jyly Qazaqstan Kongresıpartiiasyn qūrdy. Sol partiiadan keiın Mūhtar Şahanov şyǧyp kettı. Al 1993 jyldyŋ küzınde lenum jasaimyz dep jinalys ötkızdı. Ondaǧy negızgı maqsat - Qazaqstanda 2 memlekettık tıldıŋboluyna äreket edı. Ol üşın Amangeldı Aitaly aǧamyz ekeumız qarsy şyqtyq. Keiın sol partiia tarady. Būnyŋ dūrys emes ekenı 1993 jyly-aq däleldendı. Bır elde memlekettık bır tıl bolu kerek. Sonyŋ ornyna 1994 jyly osy Assambleia degen qūryldy.
Ärine, ol kezde būl qajet boldy. Myna är halyqtyŋ basyn qosyp, bırıktıreiık degen oi boldy. Jaŋadan qūrylyp jatqan Täuelsız el jäne ekonomikanyŋ eŋ qiyn kezeŋı edı.Sondyqtan da qajettılık bolǧan bolar. Bıraqmıne, 1994 jyldan berı 28 jyl öttı.
Sodan berı köbısı ana tılınde oqudyŋ ornyna, orys tılıne beiım bolyp, qazaq tılın oqudyŋqajetsız sanady. Endı Memlekettık tılge kelsek, onyŋ damymai tūrǧany Konstitusiianyŋ 7 babynda ǧana emes. Mäsele, osy Konstitusiianyŋ özınde. Osydan keiın Assambleiaǧa biudjettenqarjy bölıp, ony bükıl bır institut qylypqoidy.
Negızınde būl özınıŋ missiiasy bolsa, QazaqstanTäuelsızdık jyldarynyŋ bastapqy jyldarysony atqaryp bıtırgen siiaqty. Qazır soŋǧy 10-15 jylda tek synnan basqa eşteŋe körıp kelejatqan joq. Sebebı, onyŋ missiiasy bolmaǧannankeiın, ol jūmys ıstemeidı.
İndiiada 2800 diaspora bar. Bızden körı 30 eseköp. Bıraq olarda Assambleia degen joq. Nege? Sebebı, olarǧa qajetsız. Bır şaŋyraqta 100 qazanköterıp, 100 tılde söilemeidı. Sondyqtan onyŋbärı memlekettık deŋgeide 1 tılde söileu kerek. Eger Qazaqstandy tūraqty memleket qūruǧa jete almaǧandyqtan, bızdıŋ mūsylman aǧaiyndar bas köterıp jatyr. Sol Qordaida Qazaq tılınoqymaimyz dep, bırazy köşıp ketkenı bar. Sondyqtan būl mäselege tüpkılıktı qarau kerek. Būryŋǧy saiasi etiketpen emes, būl odan da tereŋ.
Markstyŋ aitqany bar: saiasi etikette satypaluşy da, satuşy da aldanady. Bız osy Assambleiany qūru arqyly diasporalardyaldaimyz dep, özımız aldanyp otyrmyz. Qorytyndysynda, Qazaqstan myqty Memleketkeainala almai otyr. Osylai saiasatty jürgızebersek, ol ainalmaidy da. Sebebı, Halyqtardostyǧynyŋ laboratoriiasy degen Sovet ükımetınıŋ jalǧasy boldy. Ol laboratoriia ne boldy? Onyŋ maqsaty - aştyqpen qyru. Sol saiasattyŋ jalǧasyn, bız zardap şegıp otyrmyz. Sondyqtan ol üşın biudjetten Qarjy böludıtoqtatu kerek.
Damyǧan elderdıŋ eşqaisysyna qarjy bölıpjatqan joq. Olar jasandy partiialar.
Anau prezidenttıŋ janyndaǧy strategiialyqinstituttan bastap, 100-den astamuniversitetter, ǧylymi-zertteu instituttarybar. Bıraq bərınıŋ ıstep otqany ǧylymmendy,gumanitarlyq ǧylymdardy damytu emes, tıl-aralyq qatynastar taǧy basqa nemese memlekettık jüienı bekıtıp, qoǧamdaǧy tūraqty saqtaityn taqyryptardy şeşıp otqan joq.
Bərı tek ana bilıktı maqtau, jalbaqtaumen jür. Aqsaqaldar bolsa jylyna bır beretın auyzaşar, Aqorda ma qai jerde sony küzetıp jür, basqa jūmys joq. Sondyqtan el bolamyz desek, dınnıŋ məselesın de qaita qarauymyz kerek. Bılım men ǧylymdy, ūltaralyq qatynasty, örkeniettı jolǧa qoiu kerek. Al bızdegı jaǧdai, qaita kerısınşe. Eger erteŋ bır kışkentai qiyn kez bolsa, bomba jarylaiyn dep tūr, nege? Sebebı, bərı jasandy memlekettık jüiede, bızde bərıjasandy.
Biurokratiialyq partiialar, korrupsiialyqekonomika, eldı basqaryp jürgızetınKonstitusiiamyzdyŋ barlyǧy korrupsiia. Konstitusiianyŋ 60%-y avtoritarlyq rejimnıŋ ūzaq otyruyn, məŋgı otyruyn saqtau üşın jasalyp qoiǧan jasandy dünie, qoǧam men halyqqa qarsy ıstep qoiǧan qylmystyq jüie. Osyny tüzetuımız kerek.
Sony tüzetudıŋ bır salasy mıne – Assambleia. Är jerde kəsıpkerler bola ma, basqalai bola ma,qoǧamdyq ūiymdar ma, jan-jaqty kömek beru kerek. Teatrlar, ūlttyq teatrlar, kərısterdıŋ, nemısterdıŋ, taǧy da basqa teatrlardy qarjylandyryp otyr. Qazaq teatyrynan ekı ese artyq aqşa berıp otyr. Bıraq olarda eşkım şulap jatqan joq. Sol siiaqty köp məselege saiasi kommunistık tūrǧydan emes, aşyq qoǧam tūrǧysynan qaralǧany dūrys.
Adam qūqyǧyn saqtau kerek. BAQ qūraldarynyŋ erkın jūmys jasauyna mümkındık berıp, qyspalaudy qoiu kerek.
Avtoritarlyq jüie – öletın jüie. Mıne, Ukraina men Belorus, Reseidı qaraŋdar, bır jaǧynda Ukraina, ekınşı jaǧynda Belorussiia men Resei. Bır jaǧy faşizimge jaqyn, ekınşı jaǧy bolaşaǧynan ümıt kütken aşyq qoǧam. Sondyqtan bərı köz aldymyzda ǧoi.
Əŋgımenıŋ şyndyǧy sol. Qazaqstannyŋ barlyqazamattary, Konstitusiiada jazylǧanmemlekettık tıldı qūrmetteu kerek, būl eldıŋzaŋdaryn qūrmetteu kerek. Eger qūrmettei almaima? Barsyn baratyn elderıne. Eldı, jerdı, qazırgıjaǧdaida bızde eldıŋ iesı joq. Bilık iesı bolamdeidı, bola almaidy. Sebebı, ol halyqqasüienbegen.
Halyq bıreu, ol - qazaq. Jerdıŋ, eldıŋ iesıbolmaǧan soŋ, onyŋ kiesı bolmaidy. Onyŋ kez-kelgenı, qaŋǧyryp kelgen anau Goloşekinnemeresı Maşkevichten bastap, neşe türlıalaiaqtar biledı.
Bükıl bailyǧyŋa, biligıŋe solar ie bolady. Sosyn syrttan otyryp əne, it üredı, it bolmasa, it joq jerde şoşqa üredı. Sonyŋ bərın tyŋdap, qūl bolyp salpandap jüresınder.
Sondyqtan Assambleia degendı qysqartu kerek. 22 jylǧa deiıngı partiialar aldaǧy sailaularǧaqatyspau kerek. Sebebı olar avtoritarlyq, diktatorlyq rejimge qyzmet etken, halyqtyqanauǧa qyzmet etken, biurokratiianyŋ damuynaqyzmet etken, korrupsiialyq jüienıŋ örşuıneosylai jūmys jasaǧan partiialar. Parlamenttetūrǧandardyn bərın taratyndar. Qalam deseqalsyn. Bıraq biudjetten bır tiyn kömektespeukerek.
Bıraq mıne, atyn özgerttı. Alaida zatynözgertken joq. Ondai reforma bolmaidy. Osynyoilaiyq! El özımızdıkı. “Mekkege ketıp bel qalar, bekter ketıp el qalar”,- deidı. Bilıkte ketedı, bırkünı toŋqaiady, ol qalai toŋqaiady? Kärım toŋqaiama kım bıledı endı ony? Nemese qyrǧyzdardyŋprezidentterı siiaqty, elden kete me? Bakiev,Sakiev degender siiaqty.
Jerdıŋ de , eldıŋ de, bərınıŋ iesı - Qazaq halqy. Sony tüsınu kerek. Al tüsınbeitınderməŋgürt bola ma, meşki bola ma, kım bolady? Syilamaityndar, onyŋ qadırın tüsınbeitınderketse ketsın. Boldy, osyndai ūstanym bolu kerek, ony bərı bılu kerek Qazaqstandyqtardyŋ! Jaqsy, aman bolaiyq!
«Adyrna» ūlttyq portaly
