"وزبەكستان قاراقالپاقستانعا تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىندىگىن بەرمەيدى. ءتىپتى قاراقالپاقتارعا رەفەرەندۋم وتكىزىپ، ءبولىنۋ مۇمكىندىگىن بەرسە دە، قاراقالپاقستان وزبەكستان قۇرامىندا قالادى". بۇل پىكىردى ءالەۋمەتتانۋشى عالىم، الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تالعات جاقيانوۆ Adyrna.kz تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
"قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىگىن ساقتاۋىن قولدايمىن. الايدا بۇل ورايدا ءبىراز ماسەلەلەر بار... وزبەكستان قاراقالپاقستانعا تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىندىگىن بەرمەيدى. ول تەرريتوريا تۇرعىسىنان دا، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا وزبەكتەر ءۇشىن ءتيىمسىز. ءتىپتى قاراقالپاقتارعا رەفەرەندۋم وتكىزىپ، ءبولىنۋ مۇمكىندىگىن بەرسە دە، قاراقالپاقستان وزبەكستان قۇرامىندا قالادى. سەبەبى قاراقالپاقستان تۇرعىندارىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى دا وزبەكتەر پايداسىنا جۇمىس جاساپ تۇر",- دەيدى تالعات جاقيانوۆ.
الەۋمەتتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، رەفەرەندۋمدا قاراقالپاقتار ۇتىلىپ قالادى.
"قاراقالپاقستاندا ونداعان جىلدار بويىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار ورنىعىپ، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىستارى كۇشەيىپ كەلەدى. مۇنداي ۇمتىلىستى شەت ەلدەردە وتىرعان قاراقالپاق دياسپوراسى دا قولدايدى. وزبەكستاننىڭ الداعى رەفەرەندۋمى اياسىندا قابىلداعىسى كەلىپ وتىرعان شەشىمدەرى مۇنداي نارازىلىق پەن قوزعالىستاردى تىپتەن ورشىتەتىنى انىق. كەيبىر ساراپشىلار بولجاپ جاتقانداي، رەسەيدىڭ دە ىقپالى بولۋى ابدەن مۇمكىن (ونىڭ ۇستىنە قاراقالپاقستاندى رەسەيگە قوسقىسى كەلەتىن قاراقالپاق بەلسەندىلەرى دە جوق ەمەس). رەسەي وزبەكستاندى ءوزىنىڭ ينتەگراتسيالىق ارەالىنا (ەۆرازەس، ودكب) تارتا الماي وتىر. ەكونوميكالىق مۇددەلەرى دە بار. سايكەسىنشە، ورەكەڭدەر بۇل ايماقتى بۋفەر رەتىندە قالىپتاستىرىپ، ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ كورۋى مۇمكىن", - دەيدى الەۋمەتتانۋشى.
ساراپشىنىڭ مالىمدەۋىنشە، قاراقالپاقستان (دنر، لنر سياقتى) رەسەيدىڭ بۋفەرلىك ايماعىنا اينالسا، وزبەكستانمەن بىرگە تۇركمەنستانعا جانە رەسەيلىك باقىلاۋدان كەتىپ بارا جاتقان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەرىنە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىكتەرىن نىعايتۋعا جول اشادى.
"ەلىمىزدە قاراقالپاق دياسپوراسى مەن قاراقالپاقستاندى قولدايتىن قازاقتاردىڭ بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، كورشى ەلدە ورىن الۋ مۇمكىندىگى جوعارى شيەلەنىس بىزدەگى ەتنوسارالىق قاتىناستارعا دا تەرىس ىقپال ەتۋى مۇمكىن. "بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!" دەگەن دانا حالقىمىز. "قاراقالپاقستاندى قوسىپ الايىق" دەپ داۋرىعۋدىڭ قاجەتى جوق. ىشكى بىرلىك پەن سىرتقى تاتۋلىقتى ساقتاۋ ماڭىزدى قازىرگى جاعدايدا. تومەندە قاراقالپاقستان تۋرالى قىسقاشا انىقتاما ۇسىنامىن. سوعان قاراپ تا ءبىراز ماسەلەنى ۇعۋعا بولادى:
- قاراقالپاقستان 1925-1930 جج ارالىعىندا قازاقستاننىڭ (قازسسر), 1930-36 جج ارالىعىندا رەسەيدىڭ (رسفسر), ال 1936 جىلدان باستاپ وزبەكستاننىڭ اۆتونومياسى بولدى;
- 1990 جىلى كسرو ىدىراۋىمەن قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. الايدا 1993 جىلى وزبەكستاننىڭ قۇرامىنا 20 جىلعا ەنۋ جونىندە كەلىسىمگە قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى;
- وزبەكستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 74-بابىنا جانە قاراقالپاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 1-بابىنا سايكەس قاراقالپاقستان حالقى رەفەرەندۋم ارقىلى وزبەكستان قۇرامىنان شىعۋعا قۇقىلى. كەلىسىم مەرزىمى 2013 جىلى اياقتالدى، الايدا تاۋەلسىزدىك الا المادى;
- 90-جىلداردىڭ باسىندا «حالىق ماپي» پارتياسى قۇرىلدى (تاۋەلسىزدىك جانە رەسەيگە قوسىلۋ). «ەركىن قاراقالپاقستان» (2008 ج), «قاراقالپاقستان ازاتتىق حارەكەتى»، «العا، قاراقالپاقستان!» وپپوزيتسيالىق قوعامدىق قوزعالىستارى، «شىراق» اقپارات ورتالىعى (2014 ج) قۇرىلدى. قوزعالىستاردىڭ ماقساتى – قاراقالپاقستاندى قازاقستاننىڭ نەمەسە رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋ;
- حالقىنىڭ سانى (شامامەن) – 1,7 ملن. تۇرعىندارى: قاراقالپاقتار (1/3), وزبەكتەر (1/3); قازاقتار (300 مىڭعا جۋىق);
- ورتالىعى – نۇكىس قالاسى. 12 قالا، 25 كەنتى بار. جەرىنىڭ كولەمى – 166 600 كم2 . وزبەكستان اۋماعىنىڭ 37 پايىزىن قۇرايدى. 80 پايىز تەرريتورياسى قۇمدى (قىزىلقۇم، قاراقۇم). باستى سۋ كوزى – امۋداريا وزەنى. ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلعان اۋماعى بار ەكولوگيالىق اپات ايماعى;
- ەكونوميكاسى: گاز، مرامور; قاراكول شارۋاشىلىعى; مال شارۋاشىلىعى; كۇرىش جانە ماقتا. رەسەيگە شىعاتىن وزبەكستان مەن تۇركمەنستاننىڭ گاز قۇبىرلارى وسى اۋماقپەن وتەدى.
- رەسەيدىڭ «لۋكويل» كومپانياسى ارال ماڭىنان مۇناي مەن گازدىڭ مول قورىن تاۋىپ، يگەرىپ جاتىر. ول ورتالىق ازياداعى مۇنايدىڭ 31% جۋىق، ال گازدىڭ 40% جۋىق قورىن قۇرايدى (300 ملن توننا مۇناي، 480 ملرد كۋبومەتر گاز);
الەۋمەتتىك جاعدايى: وندىرىستىك داعدارىس، جالاقىنىڭ ازدىعى، جۇمىسسىزدىق; ەڭبەكقابىلەتتى تۇرعىنداردىڭ 30 پايىزى كورشى ەلدەردە (قازاقستان، رەسەي) جانە وزبەكستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىندە ەڭبەك ەتەدى", - دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى الەۋمەتتانۋشى تالعات جاقيانوۆ.
زارينا اشىربەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
