"Ózbekstan Qaraqalpaqstanǵa táýelsizdik alý múmkindigin bermeıdi. Tipti qaraqalpaqtarǵa referendým ótkizip, bóliný múmkindigin berse de, Qaraqalpaqstan Ózbekstan quramynda qalady". Bul pikirdi áleýmettanýshy ǵalym, áleýmettaný ǵylymdarynyń kandıdaty Talǵat Jaqııanov Adyrna.kz tilshisine bergen suhbatynda aıtty.
"Qaraqalpaqstannyń derbestigin saqtaýyn qoldaımyn. Alaıda bul oraıda biraz máseleler bar... Ózbekstan Qaraqalpaqstanǵa táýelsizdik alý múmkindigin bermeıdi. Ol terrıtorııa turǵysynan da, ekonomıkalyq turǵydan da ózbekter úshin tıimsiz. Tipti qaraqalpaqtarǵa referendým ótkizip, bóliný múmkindigin berse de, Qaraqalpaqstan Ózbekstan quramynda qalady. Sebebi Qaraqalpaqstan turǵyndarynyń etnıkalyq quramy da ózbekter paıdasyna jumys jasap tur",- deıdi Talǵat Jaqııanov.
Áleýmettanýshynyń aıtýynsha, referendýmda qaraqalpaqtar utylyp qalady.
"Qaraqalpaqstanda ondaǵan jyldar boıynda ult-azattyq qozǵalystar ornyǵyp, táýelsizdikke umtylystary kúsheıip keledi. Mundaı umtylysty shet elderde otyrǵan qaraqalpaq dıasporasy da qoldaıdy. Ózbekstannyń aldaǵy referendýmy aıasynda qabyldaǵysy kelip otyrǵan sheshimderi mundaı narazylyq pen qozǵalystardy tipten órshitetini anyq. Keıbir sarapshylar boljap jatqandaı, Reseıdiń de yqpaly bolýy ábden múmkin (onyń ústine Qaraqalpaqstandy Reseıge qosqysy keletin qaraqalpaq belsendileri de joq emes). Reseı Ózbekstandy óziniń ıntegraııalyq arealyna (EvrAzES, ODKB) tarta almaı otyr. Ekonomıkalyq múddeleri de bar. Sáıkesinshe, orekeńder bul aımaqty býfer retinde qalyptastyryp, óz múddesine paıdalanyp kórýi múmkin", - deıdi áleýmettanýshy.
Sarapshynyń málimdeýinshe, Qaraqalpaqstan (DNR, LNR sııaqty) Reseıdiń býferlik aımaǵyna aınalsa, Ózbekstanmen birge Túrkmenstanǵa jáne reseılik baqylaýdan ketip bara jatqan Qazaqstannyń ońtústik jáne batys óńirlerine yqpal etý múmkindikterin nyǵaıtýǵa jol ashady.
"Elimizde qaraqalpaq dıasporasy men Qaraqalpaqstandy qoldaıtyn qazaqtardyń bar ekendigin eskersek, kórshi elde oryn alý múmkindigi joǵary shıelenis bizdegi etnosaralyq qatynastarǵa da teris yqpal etýi múmkin. "Búlingennen búldirgi alma!" degen dana halqymyz. "Qaraqalpaqstandy qosyp alaıyq" dep daýryǵýdyń qajeti joq. Ishki birlik pen syrtqy tatýlyqty saqtaý mańyzdy qazirgi jaǵdaıda. Tómende Qaraqalpaqstan týraly qysqasha anyqtama usynamyn. Soǵan qarap ta biraz máseleni uǵýǵa bolady:
- Qaraqalpaqstan 1925-1930 jj aralyǵynda Qazaqstannyń (QazSSR), 1930-36 jj aralyǵynda Reseıdiń (RSFSR), al 1936 jyldan bastap Ózbekstannyń avtonomııasy boldy;
- 1990 jyly KSRO ydyraýymen Qaraqalpaqstan Respýblıkasy óz táýelsizdigin jarııalady. Alaıda 1993 jyly Ózbekstannyń quramyna 20 jylǵa ený jóninde kelisimge qol qoıýǵa májbúr boldy;
- Ózbekstan Konstıtýııasynyń 74-babyna jáne Qaraqalpaqstan Konstıtýııasynyń 1-babyna sáıkes Qaraqalpaqstan halqy referendým arqyly Ózbekstan quramynan shyǵýǵa quqyly. Kelisim merzimi 2013 jyly aıaqtaldy, alaıda táýelsizdik ala almady;
- 90-jyldardyń basynda «Halyq mapı» partııasy quryldy (táýelsizdik jáne Reseıge qosylý). «Erkin Qaraqalpaqstan» (2008 j), «Qaraqalpaqstan Azattyq Hareketi», «Alǵa, Qaraqalpaqstan!» oppozıııalyq qoǵamdyq qozǵalystary, «Shyraq» aqparat ortalyǵy (2014 j) quryldy. Qozǵalystardyń maqsaty – Qaraqalpaqstandy Qazaqstannyń nemese Reseıdiń quramyna kirgizý;
- Halqynyń sany (shamamen) – 1,7 mln. Turǵyndary: qaraqalpaqtar (1/3), ózbekter (1/3); qazaqtar (300 myńǵa jýyq);
- Ortalyǵy – Núkis qalasy. 12 qala, 25 kenti bar. Jeriniń kólemi – 166 600 km2 . Ózbekstan aýmaǵynyń 37 paıyzyn quraıdy. 80 paıyz terrıtorııasy qumdy (Qyzylqum, Qaraqum). Basty sý kózi – Amýdarııa ózeni. Aral teńiziniń tartylǵan aýmaǵy bar ekologııalyq apat aımaǵy;
- Ekonomıkasy: gaz, mramor; qarakól sharýashylyǵy; mal sharýashylyǵy; kúrish jáne maqta. Reseıge shyǵatyn Ózbekstan men Túrkmenstannyń gaz qubyrlary osy aýmaqpen ótedi.
- Reseıdiń «Lýkoıl» kompanııasy Aral mańynan munaı men gazdyń mol qoryn taýyp, ıgerip jatyr. Ol Ortalyq Azııadaǵy munaıdyń 31% jýyq, al gazdyń 40% jýyq qoryn quraıdy (300 mln tonna munaı, 480 mlrd kýbometr gaz);
Áleýmettik jaǵdaıy: óndiristik daǵdarys, jalaqynyń azdyǵy, jumyssyzdyq; eńbekqabiletti turǵyndardyń 30 paıyzy kórshi elderde (Qazaqstan, Reseı) jáne Ózbekstannyń basqa óńirlerinde eńbek etedi", - dep pikirin bildirdi áleýmettanýshy Talǵat Jaqııanov.
Zarına ÁShIRBEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
