Qaraqalpaqtarǧa referendum ötkızıp, bölınu mümkındıgın berse de, olar Özbekstan qūramynda qalady - äleumettanuşy

"Qaraqalpaqstannyŋ derbestıgın saqtauyn qoldaimyn. Alaida būl oraida bıraz mäseleler bar... Özbekstan Qaraqalpaqstanǧa täuelsızdık alu mümkındıgın bermeidı. Ol territoriia tūrǧysynan da, ekonomikalyq tūrǧydan da özbekter üşın tiımsız. Tıptı qaraqalpaqtarǧa referendum ötkızıp, bölınu mümkındıgın berse de, Qaraqalpaqstan Özbekstan qūramynda qalady. Sebebı Qaraqalpaqstan tūrǧyndarynyŋ etnikalyq qūramy da özbekter paidasyna jūmys jasap tūr",- deidı Talǧat Jaqiianov. 

"Qaraqalpaqstanda ondaǧan jyldar boiynda ūlt-azattyq qozǧalystar ornyǧyp, täuelsızdıkke ūmtylystary küşeiıp keledı. Mūndai ūmtylysty şet elderde otyrǧan qaraqalpaq diasporasy da qoldaidy. Özbekstannyŋ aldaǧy referendumy aiasynda qabyldaǧysy kelıp otyrǧan şeşımderı mūndai narazylyq pen qozǧalystardy tıpten örşıtetını anyq. Keibır sarapşylar boljap jatqandai, Reseidıŋ de yqpaly boluy äbden mümkın (onyŋ üstıne Qaraqalpaqstandy Reseige qosqysy keletın qaraqalpaq belsendılerı de joq emes). Resei Özbekstandy özınıŋ integrasiialyq arealyna (EvrAzES, ODKB) tarta almai otyr. Ekonomikalyq müddelerı de bar. Säikesınşe, orekeŋder būl aimaqty bufer retınde qalyptastyryp, öz müddesıne paidalanyp köruı mümkın", - deidı äleumettanuşy. 

"Elımızde qaraqalpaq diasporasy men Qaraqalpaqstandy qoldaityn qazaqtardyŋ bar ekendıgın eskersek, körşı elde oryn alu mümkındıgı joǧary şielenıs bızdegı etnosaralyq qatynastarǧa da terıs yqpal etuı mümkın. "Bülıngennen büldırgı alma!" degen dana halqymyz. "Qaraqalpaqstandy qosyp alaiyq" dep dauryǧudyŋ qajetı joq. Işkı bırlık pen syrtqy tatulyqty saqtau maŋyzdy qazırgı jaǧdaida. Tömende Qaraqalpaqstan turaly qysqaşa anyqtama ūsynamyn. Soǧan qarap ta bıraz mäselenı ūǧuǧa bolady:

• Qaraqalpaqstan 1925-1930 jj aralyǧynda Qazaqstannyŋ (QazSSR), 1930-36 jj aralyǧynda Reseidıŋ (RSFSR), al 1936 jyldan bastap Özbekstannyŋ avtonomiiasy boldy;

• 1990 jyly KSRO ydyrauymen Qaraqalpaqstan Respublikasy öz täuelsızdıgın jariialady. Alaida 1993 jyly Özbekstannyŋ qūramyna 20 jylǧa enu jönınde kelısımge qol qoiuǧa mäjbür boldy;

•  Özbekstan Konstitusiiasynyŋ 74-babyna jäne Qaraqalpaqstan Konstitusiiasynyŋ 1-babyna säikes Qaraqalpaqstan halqy referendum arqyly Özbekstan qūramynan şyǧuǧa qūqyly. Kelısım merzımı 2013 jyly aiaqtaldy, alaida täuelsızdık ala almady;

•  90-jyldardyŋ basynda «Halyq mapi» partiiasy qūryldy (täuelsızdık jäne Reseige qosylu). «Erkın Qaraqalpaqstan» (2008 j), «Qaraqalpaqstan Azattyq Hareketı», «Alǧa, Qaraqalpaqstan!» oppozisiialyq qoǧamdyq qozǧalystary, «Şyraq» aqparat ortalyǧy (2014 j) qūryldy. Qozǧalystardyŋ maqsaty – Qaraqalpaqstandy Qazaqstannyŋ nemese Reseidıŋ qūramyna kırgızu;

• Halqynyŋ sany (şamamen) – 1,7 mln. Tūrǧyndary: qaraqalpaqtar (1/3), özbekter (1/3); qazaqtar (300 myŋǧa juyq);

•  Ortalyǧy – Nükıs qalasy. 12 qala, 25 kentı bar. Jerınıŋ kölemı – 166 600 km2 . Özbekstan aumaǧynyŋ 37 paiyzyn qūraidy. 80 paiyz territoriiasy qūmdy (Qyzylqūm, Qaraqūm). Basty su közı – Amudariia özenı. Aral teŋızınıŋ tartylǧan aumaǧy bar ekologiialyq apat aimaǧy;

•  Ekonomikasy: gaz, mramor; qaraköl şaruaşylyǧy; mal şaruaşylyǧy; kürış jäne maqta. Reseige şyǧatyn Özbekstan men Türkmenstannyŋ gaz qūbyrlary osy aumaqpen ötedı.

•  Reseidıŋ «Lukoil» kompaniiasy Aral maŋynan mūnai men gazdyŋ mol qoryn tauyp, igerıp jatyr. Ol Ortalyq Aziiadaǧy mūnaidyŋ 31% juyq, al gazdyŋ 40% juyq qoryn qūraidy (300 mln tonna mūnai, 480 mlrd kubometr gaz);

Äleumettık jaǧdaiy: öndırıstık daǧdarys, jalaqynyŋ azdyǧy, jūmyssyzdyq; eŋbekqabılettı tūrǧyndardyŋ 30 paiyzy körşı elderde (Qazaqstan, Resei) jäne Özbekstannyŋ basqa öŋırlerınde eŋbek etedı", - dep pıkırın bıldırdı äleumettanuşy Talǧat Jaqiianov.

Zarina ÄŞIRBEK,

"Adyrna" ūlttyq portaly