قازاق ەلى جىل سايىن «دومبىرا كۇنى» دەپ اتالاتىن بۇكىلحالىقتىق مادەني تولقىنىستى وتكەرۋدى داستۇرگە اينالدىرۋدا. بۇل كۇنى قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن كۇمبىرلەگەن دومبىرا ءۇنى كەرنەپ، دالا كۇيلەردىڭ سيقىرلى نوتاسىمەن تەربەلىپ جاتادى... وسى كۇنى قۇلاعىنا كۇي ىرعاعى جەتكەن ءار بالا – ءوزىنىڭ قازاق اتتى ەجەلدگى ۇلت وكىلى ەكەنىن ايقىن سەزىنە باستايدى، ءوزىنىڭ مادەني قالىبىنا بەت بۇرادى...
بۇگىن ءبىز وسى كۇنگە وراي ءوزارا تۋىنداعان ويپىكىرلەردى ۇسىنىپ وتىرمىز. اڭگىمە الەمگە تانىمال «ەركە سىلقىم» كۇيىنەن باستالىپ، جالپى ونەر مەن عىلىم ماسەلەسىنە قاراي ويىستى. وقىڭىزدار، وي تاستاڭىزدار ونەردە اركىمنىڭ ءوز پىكىرى بار ەكەنى انىق.
وراق اليەۆ, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: فاريزا وڭعارسىنوۆا «ەركە سىلقىم» كۇيىن ۇناتپاۋشى ەدى...
مىنا دومبىرا تۇرىنە ساي وتىرعان جۇزدەگەن دومبىراشىدان قۇرالعان وركەستر ءبىر كەزدەرى فاريزا وڭعارسىنوۆا ۇناتپاعان ء(وز اۋزىنان ەستىگەنمىن)ءابدىمومىن جەلدىباەۆتىڭ «ەركە سىلقىم» اتتى كوپشىلىك ءسۇيىپ تىڭدايتىن كۇيىن ورىنداۋى بەكەر ەمەس-اۋ!.
مەن اپامىزدىڭ بۇل كۇيدى «وتە جەڭىلتەك كۇي» دەپ ۇناتپاعانىنىڭ استارىندا نە جاتىر دەپ سول كەزدە ءبىراز ويلانىپ، مىناداي قورىتىنداعا كەلگەنمىن. بىرىنشىدەن، سەن قازاق بوپ تۋدىڭ با، قانداي كۇي بولسا دا ونى «ۇناتپايمىن»دەپ ايتۋعا ەش قاقىڭ جوق. تەك «تۇسىنبەيمىن» دەپ ايتۋىڭا بولادى.
ءدال وسى پىكىرىمدى مەن 1987 جىلى اتىراۋ ءوڭىرىن ارالاعان ءبىر ساپارىمدا «مەن توكپە كۇيدەن باسقانى ۇناتپايمىن» دەپ ايتقان ءبىزدى قوناق قىپ، اۋىلدان الىس شىقپاعان ءۇي يەسىنە ايتقان بولاتىنمىن. ءسوزىم ءوتىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، ول كوپشىلىق ء(بىز وتىز شاقتى ادامنان قۇرالعان دەلەگاتسيا بولاتىنبىز) كەشىرىم سۇراعان بولاتىن. فاريزا اپامىزدىڭ وسى ورىنسىز، ءتىپتى قاتە ايتقان اسىلىق سوزىنە بارشا قازاق حالقىنىڭ، قالدى كۇي اۆتورى، جاس جاعىنان ۇلكەن، اعاسى بوپ كەلەتىن ءابدىمومىن اقساقالدان كەشىرىم سۇرادى دەگەندى ءوز باسىم ەستىگەم جوق. اتتەگەن-اي، دەپ وكىنبەسكە امال جوق!
ەكىنشىدەن، فاريزا اپامىزدىڭ وسىنداي كىم بولسا دا كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرەتىن جالاڭ پىكىرىنىڭ استارىندا تازا پسيحولوگيالىق جايت (فاكتور) جاتىر دەپ ويلايمىن. ول كىسى ناعىز ايەل وكىلىنە ءتان شىنايى «ەركەسىلقىمدىق» مىنەز-قۇلىق پەن باقىتتى كورە الماي كەتكەن ادام.
فيلوسوفيالىق تىلمەن ايتسام, اپامىز - پوەزياعا عانا جاراتىلعان ادام بوپ، سونىڭ الەمىنەن تىس شىعا الماي قالعان «سىڭارجاق ادام» ("چاستيچنىي چەلوۆەك"). ول كىسىنىڭ بويىندا «تولىق ادامعا» (تسەلوستنىي چەلوۆەك) بۇيىرعان امبەباپتىق (ۋنيۆەرسالنوست) قاسيەت بولا قويمادى. اپامىزعا، نەگىزىنەن، «پوەزيالىق نارتسيسسيزم» ءتان بولدى. بۇنى مەن اپامىزدىڭ كوزگە كورىنە قوياتىن مىنەز-قۇلىعىنان، ايتقان سوزدەرىنەن، بەرگەن سۇحباتتارىنان تالاي بايقاعانمىن. وعان جاقىن جۇرگەندەر، ارينە، ونىڭ ەرەكشە اقىندىق بولمىسىنا، «جالعىزدىق» كوڭىلىنە قاراپ، بەتىنە باسىپ ەشتەڭە ايتا المادى، قايتا وتە ورىندى ەركەلەتتى، ماپەلەدى، ماداقتادى. قىسقاسى، فاريزا اپامىز «پوەزيانىڭ ەركە سىلقىمى» بولدى دا، ادەتتە، امبەباپ ايەل ادامعا ءتان «ەركەسىلقىمدىقتى» ۇناتپاي كەتتى...
سونىمەن قاتار اتالمىش قاسيەتتى بويىنا ءبىرشاما سىڭىرە بىلگەن قايسىبىر زامانداستارىن اپامىز لايىقتى باعالاي ءبىلدى دەپ تە ايتا المايمىن. وعان ءبىر عانا مىسال، اڭگىمە بولىپ وتىرعان "ەركە سىلقىم"! اپامىزدىڭ اسقاق رۋحى سالامات بولىپ، يگى دە ىزگىلىكتى ءىس-امالدارى وزىنە ساۋاپ بوپ جازىلۋىنا ءناسىپ ەتكەي! لايىم سولاي بولعاي! قۇرمەتپەن كۇي/تەرمەسۇيەر پروف. وراق اليەۆ.
عالىمجان, فيلوسوف:
«ەركە سىلقىم» كۇيى قازاق قىزدارىنىڭ ەركەلىگى سيمۆولى
اسسالاۋماعالايكۋم، وردالىق ارىپتەستەر، وراق اعا! يا، كۇيدى ءتۇسىنۋ مەن ۇناتپاۋدىڭ اراجىگىن اشىپ، اسەرلى ءتۇسىندىردىڭىز، وراق اعا! ءوز باسىم بۇل ەكەۋىنە ءمان بەرمەي كەلىپپىن. تاماشا، كۇيدىڭ استارلى ءمانىن تۇسىنبەيتىندەر، «ۇنامايدى» دەپ ايتا سالاتىن سياقتى. نەگىزى كۇيدى تۇسىنە ءبىلۋ دە سوعان سايكەس قابىلەتتى قاجەت ەتەتىن ونەر مە دەيمىن. جالپى "ەركە سىلقىم" كۇيى تاماشا كوڭىل كۇيدىڭ، قازاق قىزدارىنا ءتان ەركەلىك پەن ەركىندىكتى بىلدىرەتىن ءۇن-كۇمبىرى عوي. ءسىزدىڭ ونەردىڭ قاي ءتۇرىن دە ساراپتامالىق تەرەڭ وي سۇزگىسىنەن وتكىزە بىلەتىن قابىلەتىڭىزگە بۇرىننان ءتانتىمىن! كەرەمەت!
ال، فاريزا اپامىزعا كەلسەك، ول كىسىنىڭ دە وزگە تاني بىلمەگەن، بىلسە دە، بىلگىسى كەلمەگەن ەركە مىنەز جاقتارىن دا ءدال تاۋىپ ايتىپ وتىرسىز. «پوەزيانىڭ ەركە سىلقىمى»دەگەن پىكىرىڭىز دە ورىندى شىققان. اپامىزدىڭ جانى جانناتتىق بولسىن!
ساراش ساقيقىزى, عالىم:
ءازىلحان نۇرشايىقوۆ كۇيدى تۇسىنە الماي كەتتى
قايىرلى كۇن!
«تالعامعا تالاس جوق» دەگەندەي، جالعىز اقىن اپامىز ەمەس، بۇل كۇيدى «قابىلداي» المايتىندار بولعان. ءان سياقتى دەگەن پىكىردى ەستىگەنبىز. ءتىپتى «كۇيدى تۇسىنە المايمىن»دەگەن اتاقتى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ دەگەن اعامىز. «كۇي — تۇسىنگەنگە جىر، تۇسىنبەگەنگە دىر» دەگەندەي، ء ومىردىڭ ءوزى ءتۇسىنۋ مەن تۇسىنبەۋدەن، قابىلداۋ مەن قابىلداماۋ دەگەن قاراما-قايشىلىقتان تۇرۋى زاڭدىلىق بولار.
عالىمجان: ءبىرى پەندە، ەكىسى كەندە
يا، دۇرىس ايتاسىز، زامانداس ساراش! تالعامعا تالاس جوق. كۇيدى ءتۇسىنۋ دە ونەر دەپ بەكەر ايتىلماعان شىعار. الايدا اسا تالانت يەلەرىنىڭ، قالا بەردى تانىمال تۇلعالاردىڭ (بىرەۋى اقىن، ءبىرىسى جازۋشى) كۇيدى تۇسىنبەۋى، ارينە وكىنىشتى-اق. دەيتۇرعانمەن، جاراتۋشى پەندەسىنە ءبىرىن بەرسە، ەكىنشىسىن كەندە قىلاتىنى وسى بولار!
ءابدىراشيت باكىرۇلى, فيلوسوف:
ۇلتتىق ونەرگە جەرشىلدىك جات نارسە
وراق اعا، ۇلتتىق ونەر اتاۋلىنى تۇتاس قابىلداي الماۋ - رۋلىق سانا كورىنىسى دەپ بىلەمىن. بۇل دەگەنىڭىز حالقىمىزدىڭ ءالى دە ءبىرتۇتاس ۇلت رەتىندە قالىپتاسا قويماعاندىعىن بىلدىرەدى. مۇنداي جاعدايدا ءاربىر وڭىرلەردە قالىپتاسقان ونەر مەكتەپتەرى «جەرشىلدىك» قالىپپەن ولشەنەدى. وعان اقىن دا، جازۋشى دا ۇرىنۋى مۇمكىن. تەك عىلىم عانا ودان تازا بولادى – عىلىم تابيعاتى جەرشىلىكتەن جوعارى.. ارينە، بۇل «عالىمداردا جەرشىلدىك جوق» دەگەن ءسوز ەمەس...
شىن عالىمدار عانا ۇلتتىق ماسشتابتا ويلاي الادى، سوعان قىزمەت ەتەدى... جالعان عالىمدار «جالعان عىلىم»جاساۋعا بەيىم. بىراق، شىن عىلىم ولاردىڭ سۋبەكتيۆتى قاتەلەرىن ۇنەمى تۇزەپ وتىرادى... ال، دىندە «قۇداي ساناسى»مولدالار ارقىلى سۋبەكتىلەنەدى. توپاس مولدانىڭ قۇدايى دا توپاستاۋ بوپ كەلەتىنى سوندىقتان... (ەسكەرتۋ: مۇنداعى مولدا - جيناقى وبراز. ول «حالىق» بولۋى دا مۇمكىن)...
وراق اليەۆ: عىلىمدا جەرشىلدىك بولۋى مۇمكىن ەمەس
ابەكە، «ونەردەگى جەرشىلدىك» تۋرالى باعانا «اتىراۋلىق مىسال» ارقىلى قىسقاشا ايتقانمىن. وعان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرگىم كەلىپ وتىر. بۇل قايسىبىر جاستارعا ساباق بولۋى.دا مۇمكىن:
وراق اليەۆ: كۇي – ەركىندىك
عالەكە، باعانا سەن "ەركە سىلقىم" كۇيىن "قازاق قىزدارىنا ءتان ەركەلىك پەن ەركىندىكتىڭ ءۇن-كۇمبىرى" دەپ ايتتىڭ! قانداي كەرەمەت تەڭەۋ دەسەڭشى! جارايسىڭ عالەكە! ولاي بولسا، ەندىگى جەردە مەن ساعان سىلتەمە جاساي وتىرا، «ەركە سىلقىمدى» قازاق ارۋلارىنىڭ ەركەلىگى مەن ەركىندىگىنىڭ سيمۆولى دەپ ايتاتىن دا شىعارمىن! كەلىسەسىڭ بە عالەكە؟ وراق اعاڭ.
عالىمجان: كۇي – كۇمبىر ءۇن
يا، البەتتە، وراق اعا! «سيمۆول» دەگەن ءسوز ءاۋ باستا كەلگەن ويعا، بىراق» «كۇيدىڭ كۇمبىرى» دەگەن ءسوز تىركەسى ەسكە كەلدى دە، «كۇمبىر-ءۇن» بولسىن دەپ تۇيگەن ەدىم.
بەرىك اتاش، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى: قورىتىندى ءسوز:
دومبىرا قازاق ونەرىنىڭ ءماداني كودى رەتىندە كونە داۋىردەن بەرى ساباقتاسقان (كەيبىر دەرەكتەردە بەس، كەيبىر دەرەكتەردە شامامەن مىڭ جىلدىق تاريحى بار) ساكرالدى اسپاپ. قازىرگى تاڭدا حالقىمىزدىڭ تاريحي جادىسىندا ونىڭ تىلسىمدىعى مەن قاسيەتتىلىگى بىرتە-بىرتە باسەڭدەپ، تەك ونەر رەتىندەگى تەحنولوگياسى عانا ساقتالىپ وتىر، نەمەسە، ونىڭ رۋحى كومەسكىلەنگەن.
ا. جۇبانوۆ «كۇي» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن كوك سوزىمەن بايلانىستىرادى، ياعني، ونىڭ قاستەرلىلىگى كونە تاڭىرلىك ىلىمنەن تۋىندايدى.
ءال-فارابي دومبىرا اسپابىن جەتىلدىرىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ ءوزى كۇي ورىنداعان ساتتەرى حاقىنداعى اڭىزداردا – ءاربىر كۇيدى تارتقاندا، ارقايسىنىڭ مازمۇنىنا وراي، تىڭداۋشى قاۋىمنىڭ كوزدەرىنە جاس الىپ، شاتتانىپ، اقىر سوڭىندا ۇيىقتاپ كەتەتىندىگى تۋرالى اڭىزدار بار...
بۇل قۇبىلىس سول داۋىردەگى حالىقتىڭ (ارينە، كونە تۇركى حالىقتارى) دومبىرا ءۇنىن ىشكى جان دۇنيەسىمەن تەرەڭ تۇيسىنەتىن تۇڭعيىق سەزىمدەرىن كورسەتەدى. وسى تەرەڭ ءتۇيسىنۋ «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىندا دا كورىنىس تابادى...
ءتىپتى ءحىح عاسىر سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا ءومىر سۇرگەن عۇمار قاراشتىڭ ءومىر دەرەكتەرىندە ونىڭ كيىز ۇيگە كىرىپ، وڭاشالانىپ، اۋىلدىڭ مىقتى كۇيشىلەرىن شاقىرتىپ الىپ، تۇنىمەن كۇي تىڭدايتىن كەزدەرى بولعاندىعى ايتىلادى.
كۇيدىڭ وسىنداي ىقپال ەتۋ ءورىسى ن. تىلەنديەۆتىڭ «اققۋ» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىنا دا قاتىستى ايتىلادى: كينو ءتۇسىرۋ ساتىندە اققۋلاردى سۋعا قوندىرۋ ءۇشىن وسى كۇيدى ورىنداعان ەكەن، سول ساتتە شىندىعىندا دا، ۇشىپ جۇرگەن اققۋلار كەلىپ ماڭايداعى سۋعا كەلىپ قونعان ەكەن دەلىنەدى.
بۇل قۇبىلىس – باعزى زاماندارداعى قورقىتتىڭ كۇيىنە بۇكىل ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداپ تۇرادى ەكەن-مىس دەگەن اڭىزىنىڭ زاماناۋي فورماتى عانا ەمەس، مىڭجىلدىقتار اياسىنداعى ساباقتاستىق پەن ءدىلدىڭ كورىنىسى.
ارينە، قازىرگى تاڭدا ونەرتانۋ عىلىمىندا «دومبىرا فيلوسوفياسى» تۋرالى پايىمداۋلار ونىڭ تاريحىن، قىر-سىرىن، تۇرلەنۋىن، قاستەرلىلىگىن ت.ب. تەرەڭىرەك زەرتتەپ كەلەدى. كوپشىلىگى ونى الەمدەگى بارلىق ىرعاقتاردىڭ كوشىرمەلەرى دەپ تۇسىندىرەدى، اسىرەسە، اتتىڭ جۇرىسىمەن، جەلىسىمەن، شابىسىمەن بايلانىستىرىپ، شابىت پەن جىگەر تۋدىراتىن، كەيدە تەرەڭ ويعا جەتەلەيتىن ايرىقشا ءۇن ەكەندىگى تۋرالى توقتامعا كەلگەن.
قازىرگى تاڭدا دا بەيسانالى-سانالى تۇردە قوعامدىق ەستەتيكالىق قابىلداۋدا دومبىرانىڭ ۇنىنە دەگەن قۇشتارلىق پەن ونىڭ قاسيەتتىلىگىن سەزىنۋ ونەردەگى مادەني تۇراقتىلىق رەتىندە ساقتالىپ وتىر. «دومبىرا-پاتي»، اراسىندا قىلاڭ بەرەتىن اسىرە يسلامشىلداردىڭ «دومبىرا حارام» ء پاتۋالارىنا دەگەن كوپشىلىك سانانىڭ وتكىر قارسىلىعى، بىرنەشە ادامنىڭ ءبىر ۋاقىتتا قاتار وتىرىپ دومبىرادا كۇي ورىندايتىن شارالاردىڭ پايدا بولۋى، دومبىرا جاساۋ مەكتەبىنىڭ قايتا جاندانۋى ء(تىپتى، تابيعي قالىپتا تازا قويدىڭ شەگىنەن دايىندالعان دومبىرالار), مۋزىكا تەراپيادا قولداناتىن تاجىريبەلەر ت.ب. وسىنىڭ ايعاعى. دومبىرا مەن كۇي ونەرى – قازاق اتتى ەل باردا ماڭگىلىك بولا بەرەدى!
بەرىك اتاش
ءابدىراشيت باكىرۇلى
