Qazaq Elı jyl saiyn «Dombyra künı» dep atalatyn bükılhalyqtyq mädeni tolqynysty ötkerudı dästürge ainaldyruda. Būl künı qazaqtyŋ keŋ dalasyn kümbırlegen dombyra ünı kernep, dala küilerdıŋ siqyrly notasymen terbelıp jatady... Osy künı qūlaǧyna küi yrǧaǧy jetken är bala – özınıŋ qazaq atty ejeldgı ūlt ökılı ekenın aiqyn sezıne bastaidy, özınıŋ mädeni qalybyna bet būrady...
Bügın bız osy künge orai özara tuyndaǧan oipıkırlerdı ūsynyp otyrmyz. Äŋgıme älemge tanymal «Erke sylqym» küiınen bastalyp, jalpy öner men ǧylym mäselesıne qarai oiysty. Oqyŋyzdar, oi tastaŋyzdar önerde ärkımnıŋ öz pıkırı bar ekenı anyq.
Oraq Aliev, ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory, professor: Fariza Oŋǧarsynova «Erke sylqym» küiın ūnatpauşy edı...
Myna dombyra türıne sai otyrǧan jüzdegen dombyraşydan qūralǧan orkestr bır kezderı Fariza Oŋǧarsynova ūnatpaǧan (öz auzynan estıgenmın)Äbdımomyn Jeldıbaevtyŋ «Erke sylqym» atty köpşılık süiıp tyŋdaityn küiın oryndauy beker emes-au!.
Men apamyzdyŋ būl küidı «öte jeŋıltek küi» dep ūnatpaǧanynyŋ astarynda ne jatyr dep sol kezde bıraz oilanyp, mynadai qorytyndaǧa kelgenmın. Bırınşıden, sen qazaq bop tudyŋ ba, qandai küi bolsa da ony «ūnatpaimyn»dep aituǧa eş qaqyŋ joq. Tek «tüsınbeimın» dep aituyŋa bolady.
Däl osy pıkırımdı men 1987 jyly Atyrau öŋırın aralaǧan bır saparymda «men tökpe küiden basqany ūnatpaimyn» dep aitqan bızdı qonaq qyp, auyldan alys şyqpaǧan üi iesıne aitqan bolatynmyn. Sözım ötıp ketken bolu kerek, ol köpşılıq (bız otyz şaqty adamnan qūralǧan delegasiia bolatynbyz) keşırım sūraǧan bolatyn. Fariza apamyzdyŋ osy orynsyz, tıptı qate aitqan asylyq sözıne barşa qazaq halqynyŋ, qaldy küi avtory, jas jaǧynan ülken, aǧasy bop keletın Äbdımomyn aqsaqaldan keşırım sūrady degendı öz basym estıgem joq. Ättegen-ai, dep ökınbeske amal joq!
Ekınşıden, Fariza apamyzdyŋ osyndai kım bolsa da köŋılıne qaiau tüsıretın jalaŋ pıkırınıŋ astarynda taza psihologiialyq jait (faktor) jatyr dep oilaimyn. Ol kısı naǧyz äiel ökılıne tän şynaiy «erkesylqymdyq» mınez-qūlyq pen baqytty köre almai ketken adam.
Filosofiialyq tılmen aitsam, apamyz - POEZİIаǦA ǧana jaratylǧan adam bop, sonyŋ älemınen tys şyǧa almai qalǧan «syŋarjaq adam» ("chastichnyi chelovek"). Ol kısınıŋ boiynda «tolyq adamǧa» (selostnyi chelovek) būiyrǧan ämbebaptyq (universalnost) qasiet bola qoimady. Apamyzǧa, negızınen, «poeziialyq narsissizm» tän boldy. Būny men apamyzdyŋ közge körıne qoiatyn mınez-qūlyǧynan, aitqan sözderınen, bergen sūhbattarynan talai baiqaǧanmyn. Oǧan jaqyn jürgender, ärine, onyŋ erekşe aqyndyq bolmysyna, «jalǧyzdyq» köŋılıne qarap, betıne basyp eşteŋe aita almady, qaita öte oryndy erkelettı, mäpeledı, madaqtady. Qysqasy, Fariza apamyz «poeziianyŋ erke sylqymy» boldy da, ädette, ämbebap äiel adamǧa tän «erkesylqymdyqty» ūnatpai kettı...
Sonymen qatar atalmyş qasiettı boiyna bırşama sıŋıre bılgen qaisybır zamandastaryn apamyz laiyqty baǧalai bıldı dep te aita almaimyn. Oǧan bır ǧana mysal, äŋgıme bolyp otyrǧan "ERKE SYLQYM"! Apamyzdyŋ asqaq ruhy salamat bolyp, igı de ızgılıktı ıs-amaldary özıne sauap bop jazyluyna näsıp etkei! Laiym solai bolǧai! Qūrmetpen küi/termesüier prof. Oraq Aliev.
Ǧalymjan, filosof:
«Erke sylqym» küiı qazaq qyzdarynyŋ erkelıgı simvoly
Assalaumaǧalaikum, Ordalyq ärıptester, Oraq aǧa! İia, küidı tüsınu men ūnatpaudyŋ arajıgın aşyp, äserlı tüsındırdıŋız, Oraq aǧa! Öz basym būl ekeuıne män bermei kelıppın. Tamaşa, küidıŋ astarly mänın tüsınbeitınder, «ūnamaidy» dep aita salatyn siiaqty. Negızı küidı tüsıne bılu de soǧan säikes qabılettı qajet etetın öner me deimın. Jalpy "Erke sylqym" küiı tamaşa köŋıl küidıŋ, qazaq qyzdaryna tän erkelık pen erkındıktı bıldıretın ün-kümbırı ǧoi. Sızdıŋ önerdıŋ qai türın de saraptamalyq tereŋ oi süzgısınen ötkıze bıletın qabıletıŋızge būrynnan täntımın! Keremet!
Al, Fariza apamyzǧa kelsek, ol kısınıŋ de özge tani bılmegen, bılse de, bılgısı kelmegen erke mınez jaqtaryn da däl tauyp aityp otyrsyz. «Poeziianyŋ erke sylqymy»degen pıkırıŋız de oryndy şyqqan. Apamyzdyŋ jany jännattyq bolsyn!
Saraş Saqiqyzy, ǧalym:
Äzılhan Nūrşaiyqov küidı tüsıne almai kettı
Qaiyrly kün!
«Talǧamǧa talas joq» degendei, jalǧyz aqyn apamyz emes, būl küidı «qabyldai» almaityndar bolǧan. Än siiaqty degen pıkırdı estıgenbız. Tıptı «küidı tüsıne almaimyn»degen ataqty Äzılhan Nūrşaiyqov degen aǧamyz. «Küi — tüsıngenge jyr, tüsınbegenge dyr» degendei, ömırdıŋ özı tüsınu men tüsınbeuden, qabyldau men qabyldamau degen qarama-qaişylyqtan tūruy zaŋdylyq bolar.
Ǧalymjan: Bırı pende, ekısı kende
İia, dūrys aitasyz, zamandas Saraş! Talǧamǧa talas joq. Küidı tüsınu de öner dep beker aitylmaǧan şyǧar. Alaida asa talant ielerınıŋ, qala berdı tanymal tūlǧalardyŋ (bıreuı aqyn, bırısı jazuşy) küidı tüsınbeuı, ärine ökınıştı-aq. Deitūrǧanmen, Jaratuşy pendesıne bırın berse, ekınşısın kende qylatyny osy bolar!
Äbdıraşit Bäkırūly, filosof:
Ūlttyq önerge jerşıldık jat närse
Oraq aǧa, Ūlttyq öner ataulyny tūtas qabyldai almau - rulyq sana körınısı dep bılemın. Būl degenıŋız halqymyzdyŋ älı de bırtūtas ūlt retınde qalyptasa qoimaǧandyǧyn bıldıredı. Mūndai jaǧdaida ärbır öŋırlerde qalyptasqan öner mektepterı «jerşıldık» qalyppen ölşenedı. Oǧan aqyn da, jazuşy da ūrynuy mümkın. Tek ǧylym ǧana odan taza bolady – ǧylym tabiǧaty jerşılıkten joǧary.. Ärine, būl «ǧalymdarda jerşıldık joq» degen söz emes...
Şyn ǧalymdar ǧana ūlttyq masştabta oilai alady, soǧan qyzmet etedı... Jalǧan ǧalymdar «jalǧan ǧylym»jasauǧa beiım. Bıraq, şyn ǧylym olardyŋ subektivtı qatelerın ünemı tüzep otyrady... Al, dınde «qūdai sanasy»moldalar arqyly subektılenedı. Topas moldanyŋ qūdaiy da topastau bop keletını sondyqtan... (Eskertu: mūndaǧy molda - jinaqy obraz. Ol «halyq» boluy da mümkın)...
Oraq Aliev: Ǧylymda jerşıldık boluy mümkın emes
Äbeke, «önerdegı jerşıldık» turaly baǧana «atyraulyq mysal» arqyly qysqaşa aitqanmyn. Oǧan taǧy bır mysal keltırgım kelıp otyr. Būl qaisybır jastarǧa sabaq boluy.da mümkın:
Oraq Aliev: Küi – erkındık
Ǧaleke, baǧana sen "Erke sylqym" küiın "qazaq qyzdaryna tän ERKELIK pen ERKINDıKTIŊ ün-kümbırı" dep aittyŋ! Qandai keremet teŋeu deseŋşı! Jaraisyŋ Ǧaleke! Olai bolsa, endıgı jerde men saǧan sılteme jasai otyra, «Erke sylqymdy» qazaq arularynyŋ ERKELIGI men ERKINDIGINIŊ SİMVOLY dep aitatyn da şyǧarmyn! Kelısesıŋ be Ǧaleke? Oraq aǧaŋ.
Ǧalymjan: Küi – kümbır ün
İia, älbette, Oraq aǧa! «Simvol» degen söz äu basta kelgen oiǧa, bıraq» «küidıŋ kümbırı» degen söz tırkesı eske keldı de, «kümbır-ün» bolsyn dep tüigen edım.
Berık Ataş, filosofiia ǧylymynyŋ doktory: Qorytyndy söz:
Dombyra qazaq önerınıŋ mädäni kody retınde köne däuırden berı sabaqtasqan (keibır derekterde bes, keibır derekterde şamamen myŋ jyldyq tarihy bar) sakraldı aspap. Qazırgı taŋda halqymyzdyŋ tarihi jadysynda onyŋ tylsymdyǧy men qasiettılıgı bırte-bırte bäseŋdep, tek öner retındegı tehnologiiasy ǧana saqtalyp otyr, nemese, onyŋ ruhy kömeskılengen.
A. Jūbanov «Küi» sözınıŋ şyǧu tegın Kök sözımen bailanystyrady, iaǧni, onyŋ qasterlılıgı köne Täŋırlık ılımnen tuyndaidy.
Äl-Farabi dombyra aspabyn jetıldırıp qana qoiǧan joq, onyŋ özı küi oryndaǧan sätterı haqyndaǧy aŋyzdarda – ärbır küidı tartqanda, ärqaisynyŋ mazmūnyna orai, tyŋdauşy qauymnyŋ közderıne jas alyp, şattanyp, aqyr soŋynda ūiyqtap ketetındıgı turaly aŋyzdar bar...
Būl qūbylys sol däuırdegı halyqtyŋ (ärine, köne türkı halyqtary) dombyra ünın ışkı jan düniesımen tereŋ tüisınetın tūŋǧiyq sezımderın körsetedı. Osy tereŋ tüisınu «Aqsaq qūlan» küiınıŋ şyǧu tarihynda da körınıs tabady...
Tıptı HIH ǧasyr soŋy men HH ǧasyr basynda ömır sürgen Ǧūmar Qaraştyŋ ömır derekterınde onyŋ kiız üige kırıp, oŋaşalanyp, auyldyŋ myqty küişılerın şaqyrtyp alyp, tünımen küi tyŋdaityn kezderı bolǧandyǧy aitylady.
Küidıŋ osyndai yqpal etu örısı N. Tılendievtıŋ «Aqqu» küiınıŋ şyǧu tarihyna da qatysty aitylady: kino tüsıru sätınde aqqulardy suǧa qondyru üşın osy küidı oryndaǧan eken, sol sätte şyndyǧynda da, ūşyp jürgen aqqular kelıp maŋaidaǧy suǧa kelıp qonǧan eken delınedı.
Būl qūbylys – baǧzy zamandardaǧy Qorqyttyŋ küiıne bükıl ūşqan qūs, jügırgen aŋ qūlaq türıp tyŋdap tūrady eken-mys degen aŋyzynyŋ zamanaui formaty ǧana emes, myŋjyldyqtar aiasyndaǧy sabaqtastyq pen dıldıŋ körınısı.
Ärine, qazırgı taŋda önertanu ǧylymynda «Dombyra filosofiiasy» turaly paiymdaular onyŋ tarihyn, qyr-syryn, türlenuın, qasterlılıgın t.b. tereŋırek zerttep keledı. Köpşılıgı ony älemdegı barlyq yrǧaqtardyŋ köşırmelerı dep tüsındıredı, äsırese, attyŋ jürısımen, jelısımen, şabysymen bailanystyryp, şabyt pen jıger tudyratyn, keide tereŋ oiǧa jeteleitın airyqşa ün ekendıgı turaly toqtamǧa kelgen.
Qazırgı taŋda da beisanaly-sanaly türde qoǧamdyq estetikalyq qabyldauda dombyranyŋ ünıne degen qūştarlyq pen onyŋ qasiettılıgın sezınu önerdegı mädeni tūraqtylyq retınde saqtalyp otyr. «Dombyra-pati», arasynda qylaŋ beretın äsıre islamşyldardyŋ «dombyra haram» pätualaryna degen köpşılık sananyŋ ötkır qarsylyǧy, bırneşe adamnyŋ bır uaqytta qatar otyryp dombyrada küi oryndaityn şaralardyŋ paida boluy, dombyra jasau mektebınıŋ qaita jandanuy (tıptı, tabiǧi qalypta taza qoidyŋ şegınen daiyndalǧan dombyralar), muzyka terapiiada qoldanatyn täjıribeler t.b. osynyŋ aiǧaǧy. Dombyra men Küi önerı – qazaq atty El barda mäŋgılık bola beredı!
Berık Ataş
Äbdıraşit Bäkırūly
