2025 جىلعى 23 تامىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا الەمگە بەلگىلى تاريحشى، اقش-تاعى كارلتون كوللەدجىنىڭ پروفەسسورى اديب ءحاليدتىڭ «ورتالىق ازيا: يمپەريالار وتارلاعاننان باستاپ قازىرگى زامانعا دەيىنگى جاڭا تاريح» اتتى كىتابىنىڭ قازاق تىلىندەگى باسىلىمىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ەڭبەك قازاق تىلىنە تىكەلەي اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىلدى.
بۇل كىتاپتىڭ قازاق تىلىندە جارىق كورۋىنە CAPS Unlock ورتالىعى سەبەپكەر بولدى. CAPS Unlock – ورتالىق ازياعا باعىتتالعان تاۋەلسىز ساراپتامالىق ورتالىق. ول ايماقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قاتىستى ساپالى ءارى ءماندى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ساراپشىلار مەن قوعام اراسىنداعى پىكىرتالاس الاڭىن دامىتۋدى ماقسات ەتەدى جانە جىل سايىن الەمدە جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن ماڭىزدى دەپ ەسەپتەلەتىن عىلىمي ەڭبەكتەردى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىپ، اۆتورلاردىڭ قۇندى دارىستەرى مەن سۇحباتتارىن ۇسىنۋ ارقىلى قوعامدىق ويعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى.
مىسالى، 2023 جىلى ايگىلى ەكونوميست ءارى فيلوسوف فرانسيس فۋكۋيامانىڭ ەڭبەگى جاريالانسا، 2024 جىلى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشىسى پيتەر فرانكوپاننىڭ ەكولوگيا مەن تاريحتى توعىستىرعان «جەردىڭ ايتىلماعان تاريحى» اتتى كولەمدى ەڭبەگى قازاق جانە ورىس تىلىندە جارىق كوردى. ال اديب ءحاليدتىڭ بۇل كىتابى ورىس تىلىندە ءبىر جىل بۇرىن «الپينا» باسپاسىنان شىققان بولاتىن.
ەڭ قىزىعى، بۇل اۆتورلاردىڭ بارلىعىن قازاقستانعا شاقىرىپ، قازاق وقىرمانىنا جاقىنداتقان – CAPS Unlock ورتالىعىنىڭ باسشىلارى ايدا ايدارقۇلوۆا مەن نارگيز قاسەنوۆا.
پروفەسسور اديب حاليد – ورتالىق ازيا تاريحىنىڭ زاماناۋي زەرتتەۋلەرىندەگى جەتەكشى عالىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ايماقتى تار ايادا عانا ەمەس، بۇكىلالەمدىك تاريحتىڭ كەڭ ارناسىندا قاراستىرۋىندا. ول يمپەريالىق ساياسات پەن وتارشىلدىقتىڭ ىقپالىن، يسلام وركەنيەتىنىڭ دامۋ جولدارىن جانە حالىقتاردىڭ ءوز بولاشاعىن ىزدەۋىن تەرەڭ تالداپ كورسەتەدى.
الەمدە ورتالىق ازيا مەن قازاقستاندى ارنايى زەرتتەيتىن عالىمدار سانى جالپى از ەكەنىڭ زەرتتەۋشىلەر ءبىز جاقسى بىلەمىز. جيىرما جىل بۇرىن لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس جانە افريكا تانۋ مەكتەبىندە ماگيستراتۋرادا وقىپ جۇرگەن كەزدە بۇل ايماق كوبىنە ورىستانۋ نەمەسە سلاۆيانتانۋ سالاسىنىڭ ءبىر شاعىن بولىگى رەتىندە قاراستىرىلاتىنىن بايقاۋعا بولاتىن. تەك سوڭعى جىلدارى عانا ورتالىق ازيا دەربەس زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە حالىقارالىق عىلىمي ورتادا كەڭىرەك تانىلىپ كەلەدى.
وسى تۇرعىدان العاندا، پروفەسسور اديب ءحاليدتىڭ ەڭبەگى ايرىقشا قۇندى. ارينە، ءوز تاريحىمىزدى بىزدەن ارتىق ەشكىم بىلمەيدى. دەگەنمەن، الەمدىك دەڭگەيدەگى مۇنداي زەرتتەۋلەر قازاق وقىرماندارى ياكي ءبىز ءۇشىن وتكەنىمىزگە سىني تۇرعىدان قاراۋدى، تاريحي وقيعالاردى جاھاندىق كونتەكستتە ءتۇسىنۋدى ۇيرەتەدى.
بۇل ەڭبەكتىڭ قازاق تىلىندەگى باسىلىمى كوپشىلىكتىڭ ورتاق ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. كىتاپتى وقىرمانعا جەتكىزگەن شىعارماشىلىق توپقا ەرەكشە العىس ايتقىم كەلەدى:
- اۋدارماشى دينارا مازەنگە،
- رەداكتور مۇحتار سەڭگىربايعا،
- كوررەكتور بولاتبەك مۇحتاروۆقا،
- بەتتەۋشى اسپانديار جۇماعاليەۆكە.
وسى مىقتىلاردىڭ كاسىبي ەڭبەگى مەن ادالدىعى ارقاسىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي ەڭبەك قازاق وقىرمانىنا ءوزىنىڭ ءتول تىلىندە جەتىپ وتىر.
بۇل شاراعا الماتى قالاسىندا تۇراتىن كوپتەگەن تاريحشى، ادەبيەتشى، جۋرناليست جانە دوكتورانتتار قاتىستى. وسىنداي مارتەبەلى الاڭ ۇسىنىپ، عىلىمي پىكىرتالاس وتكىزۋگە مۇمكىندىك جاساعانى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى ارىپتەستەرىمە شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىن.
CAPS Unlock جانە Steppe & World باسپا ءۇيى سياقتى شاعىن ۇيىمداردىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن جاساپ وتىرعان كىشەنتاي ءارى باتىل قادامدارى وتاندىق عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ جاتىر. قىزداردىڭ باسى بىرىكسە تەك جاقسىلىق ويلاپ، يگى ءىس جاسايتىن زامان.
