قازىرگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋ وردالارىنداعى ءبىلىم الۋشى جاستاردىڭ بۋللينگ سالدارىنان ءوز ومىرلەرىنە قول سالۋ فاكتىلەرىن ءجيى ەستىپ جاتىرمىز.
وقۋشىلار اراسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ كۇن سايىن كوبەيۋى ەل دەڭگەيىندەگى كۇرمەۋى شەشىلمەگەن ماسەلەلەرىڭ ءبىرى. بالانىڭ مەكتەپ ۇجىمىنا بەيىمدەلۋى ءاردايىم بىركەلكى بولا بەرمەيدى. مۇنىڭ سەبەبى سىنىپتاستارىنىڭ نەمەسە مۇعالىمدەردىڭ شەتتەتۋى بولۋى مۇمكىن. جاراقاتتار مەن اۋىر پسيحيكالىق بۇزىلۋلاردى بولدىرماۋ ءۇشىن اتا-انالار تۋىنداعان جاعدايعا كوز جۇما قاراماۋى كەرەك. كەيدە اتا-انالار شامادان تىس ساقتىقتان كىشىگىرىم قاقتىعىس ۇعىمىن بۋللينگپەن شاتاستىرادى، بۇل جۇيەلى تۇردە قورلاۋدى جانە كۇش قولدانۋدى بىلدىرەدى. بۋللينگ – بۇل ءبىر ادامعا باعىتتالعان تۇراقتى اگرەسسيانىڭ كورىنىسى، بۇل جاعىمسىز اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىقپەن كوبىنەسە مەكتەپ جاسىنداعى بالالار كەزدەسەدى.بالانى قورلاۋ تەك وقۋ ورنىنىڭ قابىرعالارىندا عانا ەمەس، ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە دە بولۋى مۇمكىن. كوبىنەسە ينتەرنەت جەلىسىندە وقۋشىعا ار-نامىس پەن قادىر-قاسيەتتى قورلايتىن قاۋىپتەر نەمەسە باسقا سوزدەر كەلۋى مۇمكىن. بۋللينگ پروتسەسىندە ارقاشان ءۇش تاراپ بولادى:
اگرەسسور – قورقىتۋدىڭ باستاماشىسى.
جابىرلەنۋشى. بۋللەرلەردىڭ قۇرباندارىنا ءتان قاسيەتتەر جوق، كەز-كەلگەن ادام بولا الادى.
باقىلاۋشى – ارالاسپايتىندار، تەك قورقىتۋعا سىرتتان قارايتىندار.
بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى قاتىگەزدىكتەن قورعاۋ، ولارعا قارسى قىلمىستاردىڭ الدىن الۋ وتە ماڭىزدى، بۇل الەۋمەتتىك ماڭىزدى جانە وزەكتى مىندەت بولىپ تابىلادى. زورلىق-زومبىلىقتىڭ جولىن كەسۋ جونىندەگى قىزمەتكە قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنىڭ، قورعانشىلىق جانە قامقورشىلىق ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، الەۋمەتتىك جانە پەداگوگيكالىق سالالاردىڭ وكىلدەرى، مەديتسينالىق جانە پسيحولوگيالىق قىزمەتتەردىڭ قىزمەتكەرلەرى تارتىلۋعا ءتيىس. زورلىق – زومبىلىق قۇرباندارىنىڭ ەداۋىر بولىگى اتا-اناسىنىڭ جىلۋىن كورمەي وسكەن بالالار. كەيدە بالالار وزدەرىنىڭ ازاپتارىمەن، ءتىپتى ومىرلەرىندەگى جاڭالىقتارمەن ءوز جاقىندارىمەن بولىسپەيدى. بۇل ءىستىڭ ناسىرعا شابۋىنا اكەلەرى ءسوزسىز. كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن تەك مۇعالىمدەردىڭ، اتا-انالاردىڭ جانە بالالارعا قانداي دا ءبىر تۇردە قاتىسى بار بارلىق ەرەسەكتەردىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى ارقىلى شەشۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، زورلىق-زومبىلىقتىڭ سالدارىن جويۋ جونىندەگى جۇمىستىڭ ماقساتى – باسىنا ءىس تۇسكەن وتباسىنا اتالعان ءىس-ارەكەتكە قابىلەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە نەمەسە قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسۋ.
قازىرگى ۋاقىتتا بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق تۇرلەرىنىڭ ءتىزىمى ەكونوميكالىق زورلىق-زومبىلىق، بالالار ساۋداسى جانە ت. ب. بولىپ ءبولىنۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، بالالىق شاقتا ۇيرەنگەن مىنەز-قۇلىق مودەلى باسقا الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردا: مەكتەپتە، اسكەردە، جالپى مەملەكەتتە قايتالانادى. سوندىقتان قورعانسىز بالالارعا قاتىستى قاتىگەزدىكتى جەڭۋ ارقىلى عانا زورلىق-زومبىلىقتى ءتۇپ تامىرىمەن جويىپ، توقتاتۋعا بولادى.
ەموتسيونالدى (پسيحولوگيالىق) زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعان بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى:
پسيحيكالىق دامۋدىڭ كەشىگۋى;
ناشار ۇلگەرىم;
ءوزىن-ءوزى باعالاۋدىڭ تومەندىگى;
اگرەسسيا، اشۋلانۋ تۇرىندەگى ەموتسيونالدى بۇزىلۋلار (كوبىنەسە وزىنە قارسى), دەپرەسسيالىق كۇي;
نازار اۋدارۋدىڭ ارتىق قاجەتتىلىگى;
دەپرەسسيا، سۋيتسيد ارەكەتتەرى;
قۇرداستارىمەن قارىم-قاتىناس جاساي الماۋ (اشۋلانشاق مىنەز-قۇلىق، شامادان تىس اگرەسسيۆتىلىك);
وتىرىك، ۇرلىق;
جۇيكە-پسيحيكالىق جانە پسيحوسوماتيكالىق اۋرۋلار: نەۆروزدار، ەنۋرەز، ۇيقىنىڭ بۇزىلۋى، تابەتتىڭ بۇزىلۋى، سەمىزدىك، تەرى اۋرۋلارى، استما جانە ت.ب.).
ءتۇرلى قىسىمشىلىققا ۇشىراعان ءبىلىم الۋشىمەن بەتپە بەت كەلەتىن پەداگوگ قىزمەتكەرلەر زورلىق - زومبىلىققا كۇدىك تۋىنداعان كەزدە بالانىڭ وزىمەن سويلەسۋگە تىرىسىپ، ونى مۇقيات تىڭداعانى ءجون. ەگەر ول سىزگە اشىلسا، بالاعا سەنىپ جانە وعان قولداۋ كورسەتۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، ونىڭ ەموتسيونالدى جانە مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا تىرىسىڭىز. اتا-انالارمەن نەمەسە ولاردى الماستىراتىن ادامدارمەن سويلەسۋ مىندەتتى بولىپ تابىلادى. كەي جاعدايدا بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى شەشۋگە پوليتسيا نەمەسە پروكۋراتۋرانى، بالانىڭ تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا قورعانشىلىق جانە قامقورشىلىق ورگاندارىنا جولىعۋعا بولادى.
ەگەر بالاعا زورلىق-زومبىلىق جاساۋ مۇمكىندىگى جانە جابىرلەنۋشىمەن العاشقى بايلانىس تۋرالى كۇدىك تۋىنداسا، مۇعالىم قورىتىندى جاساماي، كەلەسى ارەكەتتەردى ورىنداۋى كەرەك. بىرىنشىدەن، بالانىڭ ءومىرى مەن قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي قاۋىپ تونبەسە، بولجامداردىڭ دۇرىستىعىن دەرەۋ جانە مۇقيات تەكسەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن بالانىڭ وزىمەن، ونىڭ باۋىرلارىمەن، اپكەلەرىمەن جانە دوستارىمەن، كورشىلەرىمەن، اتا-انالارىمەن (قامقورشىلارىمەن، جاقىن تۋىستارىمەن) اڭگىمەلەسۋ، كامەلەتكە تولماعان وقۋشىنىڭ سىرتقى كەلبەتى مەن مىنەز-قۇلقىن باقىلاۋ، كامەلەتكە تولماعان ءۇيدىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىمەن تانىسۋ جانە ت.ب. الىنعان مالىمەتتەردى ارنايى كۇندەلىككە ەنگىزۋگە بولادى. بۇل جەردەن شىعاتىن قورىتىندى مۇعالىمنىڭ جاساعان ارەكەتتەرى زورلىق-زومبىلىق فاكتىسىن راستاۋعا نەمەسە جوققا شىعارۋعا اكەلۋى كەرەك. زورلىق-زومبىلىقتان زارداپ شەككەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ءتيىمدى كومەك كورسەتۋدىڭ شارتتارى سەنىم، سونداي-اق قاۋىپسىزدىك سەزىمىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
بالادان بولعان زورلىق-زومبىلىق تۋرالى سۇراماس بۇرىن، ونىمەن بايلانىس ورناتۋ كەرەك. سەنىمدى قارىم-قاتىناس جاساعاندا عانا بالا اڭگىمەگە اشىق بولادى، ەگەر ول باسقا ادامعا سەنسە، كوبىرەك مالىمەت بەرەدى. ەگەر ول ماماندى مەيىرىمدى، قامقور جانە مۇقيات اڭگىمەلەسۋشى رەتىندە قابىلداسا، بالاعا ايتۋ وڭايىراق بولادى. ەگەر زورلىق – زومبىلىق فاكتىسى راستالسا جانە بالا بايلانىسقا تۇسسە، وندا زورلىق-زومبىلىق قۇربانىمەن سويلەسۋدىڭ باستى ماقساتى – بالانى قولداۋ، ونى تىڭداۋ جانە سويلەۋگە مۇمكىندىك بەرۋ. بالامەن سويلەسكەندە بالانىڭ سويلەۋىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. كوبىنەسە زورلىق-زومبىلىق قۇربانى بولعان وقيعانى سيپاتتايتىن ءتىل ەرەسەكتەردى تاڭ قالدىرادى، بۇل ادەپتىلىكتەن اسىپ تۇسەدى. ەگەر مامان العا قويعان ماقساتىنا جەتۋدى قالاسا، ول بالانىڭ ءتىلىن قابىلداپ، ونىمەن سويلەسكەندە بالانىڭ ءوزى قولداناتىن سوزدەر مەن اتاۋلاردى قولدانۋى كەرەك. بالامەن سويلەسكەن كەزدە ءبىر ۋاقىتتا ەكى قاراما قايشى نۇسقاۋلىق بەرۋگە بولمايدى. بالا، ونىڭ وتباسى، مۇددەلەرى، زورلىق-زومبىلىق جاعدايى تۋرالى اقپارات جيناۋ قاجەت. زورلىق-زومبىلىق قۇربانىمەن سويلەسكىسى كەلەتىن مامان وعان قانشا ۋاقىت قاجەت بولسا، سونشا ۋاقىت جۇمساۋعا دايىن بولۋى كەرەك، كەيدە بۇل بىرنەشە ساعات كەتۋى مۇمكىن.بالا ادەتتە ەگەر ونىمەن اڭگىمە زورلىق-زومبىلىق جاسالعان جەردە وتسە زورلىق-زومبىلىق تۋرالى ەشتەڭە ايتپايدى. اڭگىمە وتكىزىلەتىن ورىن ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەۋگە ىڭعايلى، بالا ءۇشىن جاعىمدى جانە جايلى بولۋى كەرەك. ەرەسەك ادامنىڭ سويلەۋى، ونىڭ داۋىسى جەڭىل جانە ىسكەرلىك بولۋى كەرەك. سونداي — اق، بالاعا كۇشەيتىلگەن جانە ۇزدىكسىز كوز بايلانىسىن تاڭۋعا بولمايدى-بۇل ونى قورقىتۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، ەرەسەك پەن بالا اراسىنداعى بالاعا قولايلى قاشىقتىققا سەزىمتال جاۋاپ بەرۋ ماڭىزدى.قولدى سيپاۋ، شاشتى قاعۋ، ءوزىن-ءوزى قۇشاقتاۋ سياقتى جاناسۋدان جانە دەنە بايلانىسىنىڭ تۇرلەرىنەن اۋلاق بولۋ كەرەك. اڭگىمە بارىسىندا بالانىڭ ءسوزىن ءبولىپ، ونىڭ سوزدەرىن تۇزەتۋگە، بەلگىلى ءبىر جاۋاپتاردى ۇسىناتىن سۇراقتار قويۋعا بولمايدى. ەگەر بالانىڭ ءوزى زورلىق-زومبىلىق تۋرالى ايتسا نەمەسە اڭگىمە بارىسىندا ەرەسەك ادامدا پايدا بولعان كۇدىك راستالسا، وندا مۇعالىم (سىنىپ جەتەكشىسى، مۇعالىم، تاربيەشى جانە ت.ب.) ءوز باقىلاۋلارىن جازباشا تۇردە رەسىمدەيدى جانە ولاردى مەكتەپ ديرەكتورىنا بەرەدى.
زورلىق-زومبىلىق سالدارىنان بالانىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاۋىپ تونگەن جاعدايدا ونى شۇعىل تۇردە دارىگەرگە (مەكتەپ مەديتسينالىق پۋنكتىنە، بالالار ەمحاناسىنا، اۋرۋحاناعا جانە ت.ب.) جىبەرۋ، سونداي-اق بولعان وقيعا تۋرالى ىشكى ىستەر ورگاندارىنا حابارلاۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىنىڭ اكىمشىلىگى زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرى تۋرالى ءبىلىم باسقارمالارىنا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ كامەلەتكە تولماعاندار ىستەرى جونىندەگى كوميسسياسىنا حابارلاۋى كەرەك.
بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مۇعالىم ءارتۇرلى قۇرىلىمدارمەن تىعىز جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ولاردىڭ قاتارىنا ىشكى ىستەر بولىمدەرىنىڭ وكىلدەرى، ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورلارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ مۇشەلەرى جانە ت.ب. الەۋمەتتىك پەداگوگ ۋچاسكەلىك نەمەسە ينسپەكتورمەن بىرلەسىپ، قاجەتتى تاربيە جاعدايىمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن بالالاردى انىقتاۋ ءۇشىن زورلىق-زومبىلىق جاسالىپ جاتقان وتباسىلاردىڭ تۇرعىن ءۇي-تۇرمىستىق جانە ماتەريالدىق جاعدايلارىن تەكسەرۋى قاجەت.
زورلىق-زومبىلىقتان زارداپ شەككەندەرگە كومەكتەسۋدەن باسقا، بالالارعا قاتىگەزدىكتىڭ الدىن الۋعا، كەم دەگەندە ەكى كەزەڭدى قامتيتىن ءتيىمدى الدىن الۋ جۇيەسىن قۇرۋعا ۇلكەن ءمان بەرىلەدى. باستاپقى پروفيلاكتيكا زورلىق-زومبىلىققا قاتىسقان ەكى تاراپقا، ياعني زورلاۋشى مەن جابىرلەنۋشىگە كەشەندى اسەر ەتۋدەن تۇرادى. بۇل اسەر جەكە تۇلعانىڭ قالىپتى جانە جان-جاقتى دامۋى، قاۋىپسىز جانە جايلى ميكروورتا قۇرۋ ءۇشىن جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان كەڭ اۋقىمدى شارالاردى قامتيدى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر تىركەلگەن سايىن جاس بالالاردىڭ وزىنە قول سالۋى كوبەيۋى مۇمكىن. سۋيتسيدتىك مىنەز-قۇلىقتىڭ سىرتقى تۇرلەرىنە مىنالار جاتادى:
سۋيتسيدتىك ارەكەتتەر-ولىممەن اياقتالمايتىن، ءوز ءومىرىن قيۋعا باعىتتالعان ماقساتتى مىنەز-قۇلىق ارەكەتتەرى;
اياقتالعان سۋيتسيد: ارەكەتتەر ادامنىڭ ولىمىمەن اياقتالادى.
جاسوسپىرىمدەردىڭ ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە دايىندىعىن كورسەتەتىن مىنەز-قۇلىق سيندرومدارى كەلەسىدەي:
مازاسىزدىق مىنەز-قۇلقى;
ۇزاق ۇيقىنىڭ بۇزىلۋى;
دەپرەسسيا، اپاتيا، ۇنسىزدىك;
دارمەنسىزدىك، كىنا، ءوزىن-ءوزى ۇيات سەزىمى، وزىنە دەگەن سەنىمسىزدىك;
الكوگولدى تۇتىنۋ، ناشاقورلىق.
سۋيتسيدتىك مىنەز-قۇلىقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنە:
جەكە جانە وتباسىلىق قاقتىعىستار:
جاقىن دوسىنان ايىرىلۋ، اۋرۋ، تۋىستارىنىڭ قايتىس بولۋى;
باقىتسىز ماحاببات;
باسقالاردىڭ نازارىنىڭ، قامقورلىعىنىڭ بولماۋى جاتادى.
سوڭعى ۋاقىتتا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىنداعى زورلىق-زومبىلىق، بۋللينگ جاعدايلارى تۋرالى كوبىرەك جاريالاۋدا. مەكتەپتەگى زورلىق-زومبىلىق – بۇل وقۋشىعا نەمەسە مەكتەپتەگى ءوزارا ارەكەتتەسۋدىڭ باسقا سۋبەكتىسىنە قاتىستى بىرنەشە رەت جاسالعان زياندى مىنەز-قۇلىق. بۇعان سىنىپتاسىنا، وقۋشىسىنا قاتىستى قورلاۋ، جالا جابۋ تۋرالى قاۋەسەتتەردى تاراتۋ، زورلىق-زومبىلىقپەن قورقىتۋ، ۇرىپ-سوعۋ، اقشا بوپسالاۋ ت.ب جاتقىزۋعا بولادى. دەۆيانتتى مىنەز-قۇلىق فەنومەنى رەتىندە زورلىق-زومبىلىق ءجاسوسپىرىم كەزىندەگى وتكىر الەۋمەتتىك ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى. وقۋشىنىڭ ايرىقشا سيپاتتامالارى كوبىنەسە سىنىپتا مازاق پەن قورلاۋعا اكەلەدى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ سوڭى كوبىنە قايعىلى جاعدايلارمەن اياقتالىپ جاتادى. «بۋللينگ» تۋراسىندا اقپاراتتاردى ءبىلىم الۋشىلار مەن ولاردىڭ اتا-انالارىنا، پەداگوگتەرگە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇيەلى تۇردە وتكىزىلىپ تۇرۋى كەرەك. ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنداعى وقۋشىلارمەن تاربيەلىك ماقساتتا اڭگىمە جۇرگىزىلىپ، مۇعالىمدەرگە ارنايى كۋرستار وقىتۋ قولعا الىنسا مەملەكەت دەڭگەيىندەگى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.
وشاكباەۆا ا. ب.
