Qazırgı taŋda bılım beru ordalaryndaǧy bılım aluşy jastardyŋ bulling saldarynan öz ömırlerıne qol salu faktılerın jiı estıp jatyrmyz.
Oquşylar arasyndaǧy zorlyq-zombylyqtyŋ kün saiyn köbeiuı el deŋgeiındegı kürmeuı şeşılmegen mäselelerıŋ bırı. Balanyŋ mektep ūjymyna beiımdeluı ärdaiym bırkelkı bola bermeidı. Mūnyŋ sebebı synyptastarynyŋ nemese mūǧalımderdıŋ şettetuı boluy mümkın. Jaraqattar men auyr psihikalyq būzylulardy boldyrmau üşın ata-analar tuyndaǧan jaǧdaiǧa köz jūma qaramauy kerek. Keide ata-analar şamadan tys saqtyqtan kışıgırım qaqtyǧys ūǧymyn bullingpen şatastyrady, būl jüielı türde qorlaudy jäne küş qoldanudy bıldıredı. Bulling – būl bır adamǧa baǧyttalǧan tūraqty agressiianyŋ körınısı, būl jaǧymsyz agressivtı mınez-qūlyqpen köbınese mektep jasyndaǧy balalar kezdesedı.Balany qorlau tek oqu ornynyŋ qabyrǧalarynda ǧana emes, virtualdy keŋıstıkte de boluy mümkın. Köbınese internet jelısınde oquşyǧa ar-namys pen qadır-qasiettı qorlaityn qauıpter nemese basqa sözder keluı mümkın. Bulling prosesınde ärqaşan üş tarap bolady:
Agressor – qorqytudyŋ bastamaşysy.
Jäbırlenuşı. Bullerlerdıŋ qūrbandaryna tän qasietter joq, kez-kelgen adam bola alady.
Baqylauşy – aralaspaityndar, tek qorqytuǧa syrttan qaraityndar.
Balalar men jasöspırımderdı qatygezdıkten qorǧau, olarǧa qarsy qylmystardyŋ aldyn alu öte maŋyzdy, būl äleumettık maŋyzdy jäne özektı mındet bolyp tabylady. Zorlyq-zombylyqtyŋ jolyn kesu jönındegı qyzmetke qūqyq qorǧau jüiesınıŋ, qorǧanşylyq jäne qamqorşylyq organdarynyŋ qyzmetkerlerı, äleumettık jäne pedagogikalyq salalardyŋ ökılderı, medisinalyq jäne psihologiialyq qyzmetterdıŋ qyzmetkerlerı tartyluǧa tiıs. Zorlyq – zombylyq qūrbandarynyŋ edäuır bölıgı ata-anasynyŋ jyluyn körmei ösken balalar. Keide balalar özderınıŋ azaptarymen, tıptı ömırlerındegı jaŋalyqtarmen öz jaqyndarymen bölıspeidı. Būl ıstıŋ nasyrǧa şabuyna äkelerı sözsız. Kämeletke tolmaǧandarǧa qatysty zorlyq-zombylyq mäselesın tek mūǧalımderdıŋ, ata-analardyŋ jäne balalarǧa qandai da bır türde qatysy bar barlyq eresekterdıŋ bırlesken jūmysy arqyly şeşuge bolady. Sonymen qatar, zorlyq-zombylyqtyŋ saldaryn joiu jönındegı jūmystyŋ maqsaty – basyna ıs tüsken otbasyna atalǧan ıs-äreketke qabılettılıgın qalpyna keltıruge nemese qalyptastyruǧa kömektesu.
Qazırgı uaqytta balalarǧa qatysty zorlyq-zombylyq türlerınıŋ tızımı ekonomikalyq zorlyq-zombylyq, balalar saudasy jäne t. b. bolyp bölınuı mümkın. Sonymen qatar, balalyq şaqta üirengen mınez-qūlyq modelı basqa äleumettık instituttarda: mektepte, äskerde, jalpy memlekette qaitalanady. Sondyqtan qorǧansyz balalarǧa qatysty qatygezdıktı jeŋu arqyly ǧana zorlyq-zombylyqty tüp tamyrymen joiyp, toqtatuǧa bolady.
Emosionaldy (psihologiialyq) zorlyq-zombylyqqa ūşyraǧan balalardyŋ erekşelıkterı:
psihikalyq damudyŋ keşıguı;
naşar ülgerım;
özın-özı baǧalaudyŋ tömendıgı;
agressiia, aşulanu türındegı emosionaldy būzylular (köbınese özıne qarsy), depressiialyq küi;
nazar audarudyŋ artyq qajettılıgı;
depressiia, suisid äreketterı;
qūrdastarymen qarym-qatynas jasai almau (aşulanşaq mınez-qūlyq, şamadan tys agressivtılık);
ötırık, ūrlyq;
jüike-psihikalyq jäne psihosomatikalyq aurular: nevrozdar, enurez, ūiqynyŋ būzyluy, täbettıŋ būzyluy, semızdık, terı aurulary, astma jäne t.b.).
Türlı qysymşylyqqa ūşyraǧan bılım aluşymen betpe bet keletın pedagog qyzmetkerler zorlyq - zombylyqqa küdık tuyndaǧan kezde balanyŋ özımen söilesuge tyrysyp, ony mūqiiat tyŋdaǧany jön. Eger ol sızge aşylsa, balaǧa senıp jäne oǧan qoldau körsetu kerek. Sonymen qatar, onyŋ emosionaldy jäne mınez-qūlyq erekşelıkterınıŋ sebepterın anyqtauǧa tyrysyŋyz. Ata-analarmen nemese olardy almastyratyn adamdarmen söilesu mındettı bolyp tabylady. Kei jaǧdaida belgılı bır mäselenı şeşuge polisiia nemese prokuraturany, balanyŋ tūrǧylyqty jerı boiynşa qorǧanşylyq jäne qamqorşylyq organdaryna jolyǧuǧa bolady.
Eger balaǧa zorlyq-zombylyq jasau mümkındıgı jäne jäbırlenuşımen alǧaşqy bailanys turaly küdık tuyndasa, mūǧalım qorytyndy jasamai, kelesı äreketterdı oryndauy kerek. Bırınşıden, balanyŋ ömırı men qauıpsızdıgıne tıkelei qauıp tönbese, boljamdardyŋ dūrystyǧyn dereu jäne mūqiiat tekseru kerek. Ol üşın balanyŋ özımen, onyŋ bauyrlarymen, äpkelerımen jäne dostarymen, körşılerımen, ata-analarymen (qamqorşylarymen, jaqyn tuystarymen) äŋgımelesu, kämeletke tolmaǧan oquşynyŋ syrtqy kelbetı men mınez-qūlqyn baqylau, kämeletke tolmaǧan üidıŋ ömır süru jaǧdaiymen tanysu jäne t.b. alynǧan mälımetterdı arnaiy kündelıkke engızuge bolady. Būl jerden şyǧatyn qorytyndy mūǧalımnıŋ jasaǧan äreketterı zorlyq-zombylyq faktısın rastauǧa nemese joqqa şyǧaruǧa äkeluı kerek. Zorlyq-zombylyqtan zardap şekken balalar men jasöspırımderge tiımdı kömek körsetudıŋ şarttary senım, sondai-aq qauıpsızdık sezımın qalyptastyru bolyp tabylady.
Baladan bolǧan zorlyq-zombylyq turaly sūramas būryn, onymen bailanys ornatu kerek. Senımdı qarym-qatynas jasaǧanda ǧana bala äŋgımege aşyq bolady, eger ol basqa adamǧa sense, köbırek mälımet beredı. Eger ol mamandy meiırımdı, qamqor jäne mūqiiat äŋgımelesuşı retınde qabyldasa, balaǧa aitu oŋaiyraq bolady. Eger zorlyq – zombylyq faktısı rastalsa jäne bala bailanysqa tüsse, onda zorlyq-zombylyq qūrbanymen söilesudıŋ basty maqsaty – balany qoldau, ony tyŋdau jäne söileuge mümkındık beru. Balamen söileskende balanyŋ söileuıne nazar audaru kerek. Köbınese zorlyq-zombylyq qūrbany bolǧan oqiǧany sipattaityn tıl eresekterdı taŋ qaldyrady, būl ädeptılıkten asyp tüsedı. Eger maman alǧa qoiǧan maqsatyna jetudı qalasa, ol balanyŋ tılın qabyldap, onymen söileskende balanyŋ özı qoldanatyn sözder men ataulardy qoldanuy kerek. Balamen söilesken kezde bır uaqytta ekı qarama qaişy nūsqaulyq beruge bolmaidy. Bala, onyŋ otbasy, müddelerı, zorlyq-zombylyq jaǧdaiy turaly aqparat jinau qajet. Zorlyq-zombylyq qūrbanymen söileskısı keletın maman oǧan qanşa uaqyt qajet bolsa, sonşa uaqyt jūmsauǧa daiyn boluy kerek, keide būl bırneşe saǧat ketuı mümkın.Bala ädette eger onymen äŋgıme zorlyq-zombylyq jasalǧan jerde ötse zorlyq-zombylyq turaly eşteŋe aitpaidy. Äŋgıme ötkızıletın oryn ūzaq uaqyt jūmys ısteuge yŋǧaily, bala üşın jaǧymdy jäne jaily boluy kerek. Eresek adamnyŋ söileuı, onyŋ dauysy jeŋıl jäne ıskerlık boluy kerek. Sondai — aq, balaǧa küşeitılgen jäne üzdıksız köz bailanysyn taŋuǧa bolmaidy-būl ony qorqytuy mümkın. Sonymen qatar, eresek pen bala arasyndaǧy balaǧa qolaily qaşyqtyqqa sezımtal jauap beru maŋyzdy.Qoldy sipau, şaşty qaǧu, özın-özı qūşaqtau siiaqty janasudan jäne dene bailanysynyŋ türlerınen aulaq bolu kerek. Äŋgıme barysynda balanyŋ sözın bölıp, onyŋ sözderın tüzetuge, belgılı bır jauaptardy ūsynatyn sūraqtar qoiuǧa bolmaidy. Eger balanyŋ özı zorlyq-zombylyq turaly aitsa nemese äŋgıme barysynda eresek adamda paida bolǧan küdık rastalsa, onda mūǧalım (synyp jetekşısı, mūǧalım, tärbieşı jäne t.b.) öz baqylaularyn jazbaşa türde resımdeidı jäne olardy mektep direktoryna beredı.
Zorlyq-zombylyq saldarynan balanyŋ ömırı men densaulyǧyna qauıp töngen jaǧdaida ony şūǧyl türde därıgerge (mektep medisinalyq punktıne, balalar emhanasyna, auruhanaǧa jäne t.b.) jıberu, sondai-aq bolǧan oqiǧa turaly Işkı ıster organdaryna habarlau qajet. Sonymen qatar, bılım beru mekemesınıŋ äkımşılıgı zorlyq-zombylyq faktılerı turaly bılım basqarmalaryna jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynyŋ kämeletke tolmaǧandar ısterı jönındegı komissiiasyna habarlauy kerek.
Balalarǧa qatysty zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu üşın mūǧalım ärtürlı qūrylymdarmen tyǧyz jūmys ısteuı kerek. Olardyŋ qataryna ışkı ıster bölımderınıŋ ökılderı, uchaskelık polisiia inspektorlary, ükımettık emes ūiymdardyŋ müşelerı jäne t.b. äleumettık pedagog uchaskelık nemese inspektormen bırlesıp, qajettı tärbie jaǧdaiymen qamtamasyz etılmegen balalardy anyqtau üşın zorlyq-zombylyq jasalyp jatqan otbasylardyŋ tūrǧyn üi-tūrmystyq jäne materialdyq jaǧdailaryn tekseruı qajet.
Zorlyq-zombylyqtan zardap şekkenderge kömektesuden basqa, balalarǧa qatygezdıktıŋ aldyn aluǧa, kem degende ekı kezeŋdı qamtityn tiımdı aldyn alu jüiesın qūruǧa ülken män berıledı. Bastapqy profilaktika zorlyq-zombylyqqa qatysqan ekı tarapqa, iaǧni zorlauşy men jäbırlenuşıge keşendı äser etuden tūrady. Būl äser jeke tūlǧanyŋ qalypty jäne jan-jaqty damuy, qauıpsız jäne jaily mikroorta qūru üşın jaǧdailardy qamtamasyz etuge baǧyttalǧan keŋ auqymdy şaralardy qamtidy.
Joǧaryda keltırılgen derekter tırkelgen saiyn jas balalardyŋ özıne qol saluy köbeiuı mümkın. Suisidtık mınez-qūlyqtyŋ syrtqy türlerıne mynalar jatady:
suisidtık äreketter-ölımmen aiaqtalmaityn, öz ömırın qiiuǧa baǧyttalǧan maqsatty mınez-qūlyq äreketterı;
aiaqtalǧan suisid: äreketter adamnyŋ ölımımen aiaqtalady.
Jasöspırımderdıŋ özın-özı öltıruge daiyndyǧyn körsetetın mınez-qūlyq sindromdary kelesıdei:
mazasyzdyq mınez-qūlqy;
ūzaq ūiqynyŋ būzyluy;
depressiia, apatiia, ünsızdık;
därmensızdık, kınä, özın-özı ūiat sezımı, özıne degen senımsızdık;
alkogoldı tūtynu, naşaqorlyq.
Suisidtık mınez-qūlyqtyŋ negızgı sebepterıne:
jeke jäne otbasylyq qaqtyǧystar:
jaqyn dosynan aiyrylu, auru, tuystarynyŋ qaitys boluy;
baqytsyz mahabbat;
basqalardyŋ nazarynyŋ, qamqorlyǧynyŋ bolmauy jatady.
Soŋǧy uaqytta būqaralyq aqparat qūraldary bılım beru ortasyndaǧy zorlyq-zombylyq, bulling jaǧdailary turaly köbırek jariialauda. Mekteptegı zorlyq-zombylyq – būl oquşyǧa nemese mekteptegı özara ärekettesudıŋ basqa subektısıne qatysty bırneşe ret jasalǧan ziiandy mınez-qūlyq. Būǧan synyptasyna, oquşysyna qatysty qorlau, jala jabu turaly qauesetterdı taratu, zorlyq-zombylyqpen qorqytu, ūryp-soǧu, aqşa bopsalau t.b jatqyzuǧa bolady. Deviantty mınez-qūlyq fenomenı retınde zorlyq-zombylyq jasöspırım kezındegı ötkır äleumettık maŋyzdy mäsele bolyp tabylady. Oquşynyŋ airyqşa sipattamalary köbınese synypta mazaq pen qorlauǧa äkeledı. Osyndai jaǧdailardyŋ soŋy köbıne qaiǧyly jaǧdailarmen aiaqtalyp jatady. «Bulling» turasynda aqparattardy bılım aluşylar men olardyŋ ata-analaryna, pedagogterge tüsındıru jūmystary jüielı türde ötkızılıp tūruy kerek. Bılım beru ūiymdaryndaǧy oquşylarmen tärbielık maqsatta äŋgıme jürgızılıp, mūǧalımderge arnaiy kurstar oqytu qolǧa alynsa memleket deŋgeiındegı mäselenıŋ şeşımın tabuǧa bolady dep esepteimın.
Oşakbaeva A. B.
